Ekotizim ekologiyasi
Ekotizim ekologiyasi — ekotizimlarning tirik (biotik) va jonsiz (abiotik) tarkibiy qismlarini va ularning ekotizim doirasidagi oʻzaro taʼsirini kompleks oʻrganish fanidir. Bu fan ekotizimlarning qanday ishlashini oʻrganadi va buni ularning kimyoviy moddalar, asosiy jinslar, tuproq, oʻsimliklar va hayvonlar kabi tarkibiy qismlari bilan bogʻlaydi.
Ekotizim ekologiyasi jismoniy va biologik tuzilmalarini hamda bu ekotizim xususiyatlarining bir-biri bilan oʻzaro taʼsirini oʻrganadi. Oxir oqibat, bu bizga yuqori sifatli suv va iqtisodiy jihatdan foydali tovar ishlab chiqarishni qanday saqlashni tushunishga yordam beradi. Ekotizim ekologiyasining asosiy yoʻnalishi funktsional jarayonlarga, ekotizimlar tomonidan ishlab chiqarilgan tuzilma va xizmatlarni saqlaydigan ekologik mexanizmlarga qaratilgan. Bularga birlamchi mahsuldorlik (biomassa ishlab chiqarish), parchalanish va trofik oʻzaro taʼsirlar kiradi.
Ekotizim funksiyasini oʻrganish odamlarning em-xashak, tola, yoqilgʻining barqaror ishlab chiqarilishi va suv bilan taʼminlanishi haqidagi tushunchalarini sezilarli darajada yaxshiladi. Funktsional jarayonlar mintaqaviy darajadagi iqlim, tartibsizlik va boshqaruv vositasida amalga oshiriladi. Shunday qilib, ekotizim ekologiyasi global ekologik muammolar, ayniqsa global isish va yer usti suvlarining degradatsiyasi bilan oʻzaro taʼsir qiluvchi ekologik mexanizmlarni aniqlash uchun kuchli asos yaratadi.
Ushbu misol ekotizimlarning bir nechta muhim jihatlarini koʻrsatadi:
- Ekotizim chegaralari koʻpincha noaniq boʻlib, vaqt oʻtishi bilan oʻzgarishi mumkin.
- Ekotizim ichidagi organizmlar ekotizim darajasidagi biologik va jismoniy jarayonlarga bogʻliq.
- Qoʻshni ekotizimlar chambarchas holatda oʻzaro taʼsir qiladi va koʻpincha mahsuldorlik, biologik xilma-xillikni saqlaydigan jamoa tuzilishi va funktsional jarayonlarini saqlash uchun bir-biriga bogʻliq hisoblanadi.
Bu xususiyatlar tabiiy resurslarni boshqarishda amaliy muammolarni ham keltirib chiqaradi. Qaysi ekotizimni kim boshqaradi? Oʻrmonda yogʻoch kesish oqimdagi baliq ovlashni yomonlashtiradimi? Ekotizimlar oʻrtasidagi chegara noaniqligicha qolayotganda, bu savollarni yer boshqaruvchilari hal qilish qiyin; bir ekotizimdagi qarorlar boshqasiga taʼsir qilsa ham. Ushbu savollarga javob berishni boshlashdan oldin biz ushbu ekotizimlarning oʻzaro taʼsiri va oʻzaro bogʻliqligi va ularni qoʻllab-quvvatlovchi jarayonlarni yaxshiroq tushunishimiz kerak.
Ekotizim ekologiyasi oʻziga xos fanlararo tadqiqot sohasidir. Individual ekotizim jamoalar ichida oʻzaro taʼsir qiluvchi va ozuqa moddalari aylanishiga va energiya oqimiga hissa qoʻshadigan organizmlar populyatsiyasidan iborat. Ekotizim ekotizim ekologiyasining asosiy tadqiqot birligidir.
Aholi, jamoa va fiziologik ekologiya ekotizimlar va ular qoʻllab-quvvatlovchi jarayonlarga taʼsir qiluvchi koʻplab asosiy biologik mexanizmlarni taʼminlaydi. Ekotizim darajasida energiya oqimi va materiyaning aylanishi koʻpincha ekotizim ekologiyasida koʻrib chiqiladi, lekin umuman olganda, bu fan miqyosdan koʻra koʻproq mavzu bilan belgilanadi. Ekotizim ekologiyasi organizmlar, energiya va ozuqa moddalarining abiotik hovuzlariga integratsiyalashgan tizim sifatida yondashadi, bu uni biogeokimyo kabi tegishli fanlardan ajratib turadi[1].
Biogeokimyo va gidrologiya ozuqa moddalarining biologik vositachi kimyoviy aylanishi va suvning fizik-biologik aylanishi kabi bir qancha fundamental ekotizim jarayonlariga eʼtibor qaratadi. Ekotizim ekologiyasi landshaft-mintaqaviy gidrologiya, global biogeokimyo va yer tizimi fanini oʻz ichiga olgan mintaqaviy yoki global jarayonlarning mexanik asosini tashkil qiladi[1].
Ekotizim ekologiyasi falsafiy va tarixiy jihatdan yer ekologiyasidan kelib chiqqan. Ekotizim kontseptsiyasi soʻnggi 100 yil ichida ekotizimlarning aniq taʼriflari va fiziologik jarayonlar ularning rivojlanishi va davom etishi uchun javobgar boʻlgan botanik Frederik Klements tomonidan ishlab chiqilgan muhim gʻoyalar bilan tez rivojlandi[2].
Manbalar tahrir
- ↑ 1,0 1,1 Chapman, S.K., Hart, S.C., Cobb, N.S., Whitham, T.G., and Koch, G.W. (2003). „Insect herbivory increases litter quality and decomposition: an extension of the acceleration hypothesis“. in: Ecology 84:2867-2876.
- ↑ Hagen, J.B. (1992). An Entangled Bank: The origins of ecosystem ecology. Rutgers University Press, New Brunswick, N.J.