Fantastika yoki taxayyulot (qadimgi yun. phantastike — xayolan tasvirlash sanʼati) — badiiy sanʼat turi. F. realizm va naturalizm yoʻnalishidagi sanʼat, adabiyotlarning aksi. Ayrim oʻrinda F. realizm bilan ham qoʻshilib ketadi. F.ning shakli mifologik tushunchalarni, ertaklarni tasvirlashda koʻrinadi. Inson tasavvurida hayron qoldirarli xayoliy obrazlar va hodisalar, toʻqima holatlar, ajoyibotlar olami badiiy asarda voqelikka, hayot haqiqatiga qarama-qarshi qoʻyib tasvirlanadi. F.ning adabiyot, sanʼatning boshqa tur va janrlaridan farqi shuki, uning tasvir sohasi amalda mavjud boʻlgan hayot emas, balki turmush haqidagi umumiy tasavvurdan kelib chiqadigan hayotdir. Shuning uchun hamma narsa va hodisalar jiddiy oʻzgargan, boʻrttirilgan, taajjublantiradigan darajada boʻladi. F.ning maqsad va vazifalari faqat inson orzusini emas, balki kelajakda kutiladigan xatardan ogoh qilish, estetik zavq berish hamdir. F. koʻpincha xalq ogʻzaki ijodida uchraydi. Lof, latifalar va dostonlarda F.ni oʻta boʻrttirilgan shaklda kuzatish mumkin ("Alpomish", "Goʻroʻgʻli", "Manas" va boshqalar). Gomerning "Illiada" dostoni, M. Servantesning "Don Kixot" asari, F. Rablening "Gargantyua yoki Pantagryuel" hajviy asari, J. Sviftning "Gulliverning sayohatlari", A. Dantening "Ilohiy komediya"si, M. Tvenning "Tom Soyerning sarguzashtlari", Gyotening "Faust", M. Bulgakovning "Ityurak" va boshqa asarlari F. yoʻnalishining ajoyib namunalari sanaladi. K. Chukovskiyning ertaklari, A. Kazansevning "Yonuvchi orol", A. Grinning "Alvon yelkanlar" asarlari, X.K. Andersenning ertaklari ham kattalarga va bolalarga moye F. janrida yozilgan. Hozirgi zamon chet el badiiy F.sining namoyandalari sifatida yaponiyalik Kobo Abe, amerikalik Ayzek Azimovni, polshalik Stanislav Lem va boshqalarni koʻrsatish mumkin. F. nafaqat adabiyotni, balki faylasuflarning yirik ijodiyotini ham tashkil qiladi. F.da obrazlar koʻp hollarda yaxlit mazmunda boʻlsa, yana ayrim oʻrinlarda ramziy maʼno kasb etadi. Hozirgi zamon oʻzbek adabiyotida T. Malikning "Hikmat afandining oʻlimi", T. Hobilovning "Oyga safar", X. Toʻxtaboyevning "Sariq devni minib", "Sariq devning oʻlimi", Hojiakbar Shayxovning "Rene jumbogʻi" asarlari F. janrida yaratilgan. F. badiiy adabiyotdan tashqari folklorda, falsafiy utopiyada, kino va teatrda, tasviriy sanʼatda ham mubolagʻali boʻrttirish bilan aks ettiriladi. F. syujet qurilmalari va ramziy maʼnolarda ifodalanar ekan, muallifning yoki bir davrning dunyoqarashi, turmush tarzi va undagi muammolar moʻʼjizali, gʻayritabiiy shaklda tasvirlanadi.

"Ajoyib hikoyalar" ilmiy-fantastik jurnalining tasviri, 1926 yil dekabr.

19—20-asrlarda ilmiy F. taraqqiy etdi. Ilmiy F.ning asosiy vazifasi — kelajakni bashorat qilib, badiiy ifodalashdan iborat. Asosiy tasvir usuli — fikriy eksperiment (tajriba). 20-asrda ilmiy F.ning ravnaqi jamiyat taraqqiyotida fan va texnikaning tobora oʻsib berayotganligi bilan bogʻliq. Shartli ravishda ijtimoiy upotiya va "antiutopiya" janrlari, falsafiy, "maishiy", yumoristik, "texnik" janrlar farqlanadi. Ilmiy F. umumadabiy va oʻziga xos tasviriy vositalardan foydalanadi.

Ilmiy F.ning asoschilari — F. Bekon (16-asr), Berjerak, F. Gadvin (17— 18-asrlar). 19-asrda fransuz fantasti J. Vern shuhrat topdi. Uning "Ajoyib sayohatlar" turkum romanlaridan "Kapitan Grantning bolalari", "Yer yuzi boʻylab 80 kunlik sayohat", "Kapitan Gatterasning sarguzashtlari" keng tarqalgan. Ingliz yozuvchisi G. Uells "Zamon mashinasi", "Koʻzga koʻrinmas odam", "Dunyolar kurashi" romanlarida ilmiyfantastik vosita bilan katta ijtimoiy masalalarni oʻrtaga qoʻygan. Sharq xalqlari ogʻzaki va yozma adabiyotida ilmiy F. mavzui qad. zamonlardan beri salmokli oʻrinni egallab kelgan. "Ming bir kecha" turkumiga kirgan hikoyalarda, oʻzbek fantastik ertaklarida ilmiy F.ga xos xususiyatlar mavjud. Alisher Navoiyning "Farhod va Shirin" dostonidagi "oynai jahonnoma" haqidagi epizodlar, "Saddi Iskandariy"dagi Mallu tilsimiga qarshi kurash bobi ilmiy F.ning yaxshi namunalaridir. Hozirgi zamon oʻzbek adabiyotida ilmiy F.ga xos yoʻnalish koʻproq hikoya va ocherklarda koʻrinmoqda.

Adabiyot tahrir

  • Kagarlitskiy Yu.Sh., Gerbert Uells, M., 1963;
  • Ilenkov E. V., Ob esteticheskoy prirode fantazii, v sb.: Voprosi estetiki, vip. 6, M., 1964.