Vikipediya

Forsythia

Forsythia /fɔːrˈsɪθiə/, /fɔːrˈsaɪθiə/[1] — zaytundoshlar oilasiga mansub gulli oʻsimliklar turkumi. Taxminan 11 turi mavjud boʻlib, ular asosan Sharqiy Osiyo va janubi-sharqiy Yevropada oʻsadi[2]. Forsythia – bu oʻsimlikning umumiy nomlaridan biri – Uilyam Forsyth sharafiga nomlangan[3][4].

Forsythia
Forsythia × intermedia
Ilmiy tasniflash
Oʻsimliklar
Yuksak oʻsimliklar
Gulli oʻsimliklar
Ikki urugʻpallalilar
Asterids
Lamiales
Oleaceae
Forsythieae
Forsythia

Vahl
Forsythia suspensa

Rangium Juss. in G.-F.Cuvier

Tavsif

tahrir

Forsythianing boʻyi odatda 1–3 m (3 ft 3 in–9 ft 10 in) ga yetadigan butadir. Barglari bir-biriga qarama-qarshi boʻlib, odatda oddiy boʻladi. Turlarga qarab, novdalar ichi boʻsh yoki kamerali boʻlishi mumkin.

Gullar barglardan oldin erta bahorda ochiladi. Gullarinyomgʻirli ob-havoda pastga qarab osilib qoladi va urugʻchi bilan changchini himoya qiladi. Meva quruq koʻsak boʻlib, bir nechta qanotli urugʻlarni oʻz ichiga oladi[3][5].

Forsythia gullari laktoza ishlab chiqaradi, degan afsona mavjud, ammo laktoza sutdan tashqari tabiiy manbalarda juda kam uchraydi. Forsythiadan laktoza topishga urinishlar muvaffaqiyatsiz yakunlangan.

Bu turkum shotlandiyalik botanik, qirollik bogʻboni va Qirollik bogʻdorchilik jamiyatining asoschisi boʻlgan Uilyam Forsyth (1737—1804) sharafiga nomlangan[6].

 
Bavariyada Forsythia suspensa gullash vaqti 1951 va 2020-yillar orasida qanday o'zgarganligini ko'rsatadigan isinish chiziqlarining moslashuvi

Forsythianing quyidagi turlari hujjatlashtirilgan[3][4][5][7][8][9]:

  • Forsythia europaea Degen & Bald. - Albaniya va Serbiyadagi Bolqon
  • Forsythia giraldiana Lingelsh. - shimoli-gʻarbiy Xitoy
  • Forsythia intermedia Zabel - F. suspensa va F. viridissima oʻrtasidagi sunʼiy bogʻ gibridi[10]
  • Forsythia japonica Makino - Yaponiya
  • Forsythia koreana (Rehder) Nakai - Koreya
  • Forsythia likiangensis Ching & KMFeng - janubi-gʻarbiy Xitoy
  • Forsitiya Mandschurica Uyeki - shimoli-sharqiy Xitoy
  • Forsythia mira MCChang - Shimoliy markaziy Xitoy
  • Forsythia ovata Nakai - Koreya
  • Forsythia saxatilis (Nakai) Nakai - Koreya
  • Forsythia suspensa (Tunb. ) Vahl – sharqiy va markaziy Xitoy
  • Forsythia togashii H.Hara – Yaponiya (Shodoshima)
  • Forsythia velutina Nakai - Koreya
  • Forsythia viridissima Lindl. - Sharqiy Xitoy


Forsythialarga Lepidoptera turlarining lichinkalari, jigarrang dumli va gotik kuya tomonidan zarar yetkaziladi.

Bogʻ tarixi

tahrir
 
To'liq gullagan Forsythiya

Bogʻda oʻstiriladigan ikkita asosiy tur mavjud: Forsythia suspensa va F. viridissima . „Bu ikki tur, goʻyo, forsythia oilasining asoschisi-aʼzolari“, deb yozadi Alice Coats. Ular Uzoq Sharqdan Gʻarb bogʻlariga olib kelingan eng qadimgi turlar edi[11].

Gʻarbliklar tomonidan birinchi boʻlib eʼtiborga olingan Forsythia suspensa ni yapon bogʻi botanigi Karl Piter Tunberg aniqlagan. Tunbergning Gollandiyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasi bilan aloqalari boʻlgan. F. suspensa birinchi boʻlib 1833-yilda Gollandiyaga yetib borgan[11].

 
Forsythia × intermedia, Heidelberg, Germaniya

Forsythia × intermedia, uning nomidan koʻrinib turibdiki, F. suspensa va F. viridissima gibrididir. F. × intermedia Week End 'Courtalynʼ[12] va F. Marée d'Or 'Courtasol' kabi navlar Qirollik bogʻdorchilik jamiyatining Bogʻdagi xizmatlari uchun mukofotiga sazovor boʻlgan[13][14].

Taxminan Birinchi jahon urushi davrida Xitoyda oʻsimlik izlovchilar tomonidan boshqa turlar topilgan: F. giraldian (1910-yilda topilgan) va F. ovata (Koreyadan EH Vilson tomonidan toʻplangan)[11].

Oʻstirish va foydalanish

tahrir
 
Kuzgi barglar rangi

Forsythias laqabli Pasxa daraxti, kelayotgan bahorning ramzi boʻlgan[15]. Ikkita nav bezak uchun yetishtiriladi, Forsythia × intermedia va Forsythia suspensa . Ularning ikkalasi ham bahorgi gulli butalar, gullari sariq rangda. Forsythia × intermedia koʻproq oʻstiriladi, kichikroq, tik oʻsadi va yorqin rangli gullar hosil qiladi. Forsythia suspensa juda katta buta boʻlib, qirgʻoqlarda oʻstirilishi mumkin va gullari yorqin emas[5].

Savdo uchun oʻsimlik qalamchalaridan foydalaniladi. Qalamchalar gullash tugaganidan keyin yashil yogʻochdan olinadi[5]. Pastga osilgan novdalar koʻpincha ildiz otadi, ularni boshqa joyga koʻchirish orqali oʻsimlikni koʻpaytirish mumkin. Koʻpaytirishda keng tarqalgan usul (qatlamlash deb nomlanadi) shoxni yerga egib qoʻyish va u ildiz otgandan soʻng, ildizlarni qazish va asosiy shoxdan ildiz qismini kesish.

Forsythia suspensa anʼanaviy Xitoy tabobatining 50 ta asosiy oʻtlardan biri hisoblanadi[16]. Forsythia poyalari ajen deb nomlangan koreys torli asbobini tayyorlash uchun ishlatiladi[17].

Umumiy nomlar

tahrir

Baʼzi hududlarda bu o‘simlik Pasxa daraxti, gullari esa sariq qoʻngʻiroqlar sifatida tanilgan.  Eronda uni „sariq yasemin“ nomi bilan atashadi.

Galereya

tahrir
  •  
    Gullaydigan Forsythia Klagenfurt, Karintiya, Avstriya
  •  
    Yosh Forsythia butasi
  •  
    Forsythia gullari va yosh barglari
  •  
    Forsytiya guli
  •  
    Yagona, 50 yoshli Forsythianing katta o'lchami
  •  
    Forsytiya guli
  •  
    Forsytiya gullarining yaqindan ko'rinishi
  •  
    O'sayotgan Forsytiya.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Sunset Western Garden Book, 1995:606–607
  2. ↑ Kew World Checklist of Selected Plant Families
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Flora of China: Forsythia
  4. ↑ 4,0 4,1 Flora Europaea: Forsythia
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Huxley, A., ed. (1992). New RHS Dictionary of Gardening. Macmillan ISBN 0-333-47494-5.
  6. ↑ Forsythia by Green Deane at Eat the Weeds. Accessed April 2013
  7. ↑ University of Oxford, Oleaceae information site: Forsythia
  8. ↑ „Government of Alberta, Agriculture and Rural Development“. 2015-yil 27-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-iyun 2008-yil.
  9. ↑ „Forsythia Vahl“. www.worldfloraonline.org. Qaraldi: 4-aprel 2021-yil.
  10. ↑ „Forsythia × intermedia Zabel“. Plants of the World Online. Kew Science. Qaraldi: 4-aprel 2021-yil.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Coats, Alice M.. Garden shrubs and their histories. Dutton, 1965. 
  12. ↑ „RHS Plant Selector – Forsythia × intermedia Week End 'Courtalyn'“. Qaraldi: 7-iyun 2020-yil.
  13. ↑ „RHS Plant Selector – Forsythia × intermedia 'Lynwood Variety'“. Qaraldi: 7-iyun 2020-yil.
  14. ↑ „RHS Plant Selector – Forsythia Marée d'Or 'Courtasol'“. Qaraldi: 7-iyun 2020-yil.
  15. ↑ „Forsythia viridissima“ (inglizcha). NCSU. Qaraldi: 20-mart 2020-yil.
  16. ↑ Vahl. „Forsythia Lian Qiao Weeping PFAF Plant Database“ (inglizcha). Plants for a Future (2019-yil 2-may).
  17. ↑ „Ajaeng“ (ko). Culture Content. 2018-yil 14-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-mart 2020-yil. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Forsythia&oldid=5250769" dan olindi