1.skywalker 03

RIMLAND nazariyasi va uning zamonaviy ahamiyati

1. Rimland nazariyas

Hozirgi shiddatli zamonda yashar ekanmiz yetakchi davlatlarning diqqat e’tiborini Rimland va Heartland hududlariga qaratayotganiga guvoh bo’lishimiz mumkin. Ko’plab siyosatshunos olimlarning nazariyalarida ham bu hududlar borasidagi fikrlar va munozaralarni uchratamiz. Bu nazariyalar dunyo geosiyosatining evolyutsiyasi haqida gapiradi

Geosiyosat ikki so'zdan iborat bo'lib, “geo” va “politics” so’zlaridan olingan. Ushbu atama geografik omillar tufayli dunyo siyosatidagi o'zgarishlarni bildiradi.

Dunyoning geosiyosiy tarixi siyosiy tarixni geografik omillarning sababi sifatida ko'rgan siyosiy mutafakkirlar va geograflar tomonidan zamoniy tahlildan o'tdi.

Quruqlik va dengiz kuchlari o'rtasidagi ziddiyatni Alfred Tayer Mahan o'zining "Dengiz kuchining tarixga ta'siri" kitobida birinchi gipotezasini ilgari surgan bo'lib, u dengiz kuchi quruqlikdagi kuchdan oson va tezroq harakatlanish, port inshootlari, yaxshi savdo va boshqalar tufayli ustun ekanligini ta'kidlagan.

Dengiz kuchi katta dengiz chegarasiga ega bo'lgan mamlakatlarga, quruqlik kuchi esa dengizga chiqish imkoni bo'lmagan yoki katta quruqlikka ega bo'lgan mamlakatlarga ishora qiladi. Masalan, Hindistonning uzoq qirg'oq chizig'i mavjud, Nepal esa dengizga chiqa olmaydigan mamlakat.

Biroq, britaniyalik siyosiy geograf, professor H.J.Makkinder uning nazariyasiga zid bo'lib, quruqlik va dengiz kuchlari to'qnashuvining teskari, antitetik fazoviy modelini taklif qildi, bunda quruqlik hokimiyatining ustunligi uning joylashuvi, har tomondan kirish imkoni yo'qligi va resurslarning o'tishi bilan bog'liq edi.

Makkinder nazariyasi - geosiyosatning joylashuvi, foydalanish imkoniyati va tabiiy resurslar bazasi nuqtai nazaridan fazoviy tahlilidir. Uning nazariyasi tarixning geografik sababiy tamoyilini belgilab berdi, ya'ni insoniyat tarixidagi pulsatsiyalar geografik sharoitlar tufayli yuzaga kelgan.

Makkinder tarixni mohiyatan quruqlik va dengiz kuchlari o'rtasidagi kurash deb talqin qildi va o'zining "Jahon tarixidagi geografik sabablar" formulasini yoritish uchun "Tarixning geografik yo'nalishi" nomli maqolasini taqdim etdi.

Dunyoning siyosiy tarixi, sivilizatsiya taqdiri va xalqlarning o'zgaruvchan paradigmalari geografik sabablar tomonidan boshqariladi. Makkinder quruqlik kuchi va dengiz kuchlari o'rtasidagi geosiyosiy raqobat haqidagi gipoteza nazariyasini ishlab chiqdi.

Rimland nazariyasi 1919 yilda u nazariyasini o'zgartirdi va "Demokratik idealar va haqiqat" kitobida taqdim etdi. Bu juda rivojlangan nazariya va, ehtimol, butun siyosiy geografiyadagi eng katta hajmli ish edi.

Uning 2-darajasi yoki Ichki Yarim oy endi Britaniya orollarini va butun Afrikani o'z ichiga oladi. Tashqi yarim oy Yangi Dunyodan iborat edi. Makinderning mashhur so'zlari butun dunyo e'tiborini tortdi - “ Uni samarali tashkil eta oladigan har qanday kuch jahon siyosatida buyuk kuch sifatida maydonga chiqishi muqarrar edi”.

2. Makkinder nazariyasi

Tabiiy resurslar bilan ta'minlanganlik uning boshqalardan ustunligining asosidir. Chunki tabiiy resurslar, asosan quruqlikda mavjud hisoblanadi. Masalan, Yadro energiyasi xomashyo sifatida uranni talab qiladi va u esa asosan quruqlikda joylashgan bo’ladi.

Dunyo xaritasiga asoslanib, Makkinder global miqyosda yer yuzasi ulkan va uzluksiz quruqlikdan (Yevropa, Osiyo va Afrika) va ba'zi izolyatsiya qilingan orollardan iborat degan xulosaga keldi. Masalan, Shimoliy va Janubiy Amerika, Avstraliya, Buyuk Britaniya, Yaponiya.

U Yevropa, Osiyo va Afrikaning bu ulkan birlashgan quruqlik massivini "Jahon oroli" deb atadi. Bu yerning umumiy quruqlik maydonining 2/3 qismini tashkil etadi (11 mln.kv.km), shuningdek, dunyo aholisining taxminan 7/8 qismi yoki 88% ni tashkil etadi.

Dunyo oroli kontseptsiyasi Makkinderning nazariy ko'rsatmalarida markaziy o'rin tutadi. Qolgan qit'alar insoniyatning faqat 1/8 qismini qo'llab-quvvatladi. Makkinder Yevropaga so'nggi 4 asr davomida (mustamlaka davri) asosiy rolini bergan Kolumbiya dengiz kuchi davri (Kolumb, Marko Polo va boshqalar bilan kashfiyotlar davri) yakunlanayotganini taxmin qildi.

1903 yilda u quyidagi xaritani o'z ichiga olgan "Tarixning geografik nuqtasi" kitobini nashr etdi. Makkinder dunyoni 3 darajali fazoviy tashkillashtirilgan tizimga ajratdi. Ular quyidagilar:

1. Uch tomondan tog'lar va shimolda muz bilan bog'langan Arktika bilan o'ralgan.

2. Butun Sibir va Oʻrta Osiyoning bir qismidan (Qozogʻiston, Oʻzbekiston, Tojikiston, Qirgʻiziston va Turkmaniston) iborat edi.

3. Shimolda Arktikaning ulkan muzliklari, g'arbda Ural, sharqda Janubiy va Sharqiy Sibir tog'larida O'rta Osiyo tog'lari bilan o'ralgan edi.

Dengiz kuchlari kirish imkoni bo'lmagani uchun u "Tabiiy qal'a yoki dunyoning eng yuqori qal'asi" deb ataldi. Pivot maydonida barcha tabiiy resurslar - mineral, suv, tuproq, o'rmon va boshqalar to'plangan. Pivot hududi Makkinder tomonidan "ichki" yoki "chekka" yarim oy bilan o'ralgan holda tasvirlangan bo'lib, u qirg'oq kamaridan iborat va kema qatnovi dengizlariga drenaj bilan tavsiflanadi. Bu ichki yoki chekka yarim oy butun Yevroosiyoni tashqarida ko'rib chiqadi. U dengiz kuchini anglatadi, hamda quyidagilarni o'z ichiga oladi:

1.Yevropa

2. Janubi-G'arbiy Osiyo

3. Shimoliy Afrika

4. Hindiston

5. Xitoy (Xitoyning ba'zi qismlari ham asosiy hududda)

Insoniyat sivilizatsiyalarining aksariyati yarim oyda joylashgan va u eski dunyo, ya'ni Kolumbiyagacha bo'lgan davr bilan tavsiflanadi.

Ichki yoki chekka yarim oydan tashqarida Makkinderning 3-darajasi joylashgan bo'lib, uni tashqi orol yoki yarim oy deb atagan. Makkinder uni zamonaviy dunyoda geografik ahamiyatga ega emasligini taklif qildi. Uning tarkibiga Yangi Dunyo (Shimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Afrikaning boshqa qismlari, Tinch okeani orollari, Okeaniya) kirdi. U Yevroosiyo materikidan to'liq izolyatsiya qilinganligi sababli tashqi yarim oy deb belgilangan.

3.PIVOT maydoni.

Makkinder uchun Jahon oroli kontseptsiyasi markaziy o'rinni egallaydi. Uning uchun kim "Jahon oroli" ustidan nazoratni qo'lga kirita olsa, butun dunyo bo'ylab hukmronlik qilish uchun deyarli to'xtatib bo'lmaydigan holatda bo'ladi.

Uning fikricha, qishloq xoʻjaligi resurslariga ega boʻlgan oʻlka Yevropa, Yaqin Sharq va Uzoq Sharqni zabt etishi mumkin. Ichki va tashqi yarim oy esa keyinroq ergashadi. Uning 2-darajasida Ichki Yarim oy endi Britaniya orollarini va butun Afrikani o'z ichiga oladi. Tashqi yarim oy Yangi Dunyodan iborat edi. Makinderning mashhur so'zlari butun dunyo e'tiborini tortdi - “Uni samarali tashkil eta oladigan har qanday kuch jahon siyosatida buyuk kuch sifatida maydonga chiqishi muqarrar edi”.

4. Midlend havzasining o'zgartirilgan kontseptsiyasi.

1943 yildan 1919 yilgacha Makkinder o'z e'tiborini Yevrosiyo va eski dunyoga qaratgan. 1920-yillarda u Yevropaning g'arbiy va Shimoliy Amerikaning sharqi bir-birini jismoniy to'ldiruvchi ekanligini ta'kidladi.

Ikkinchi Jahon urushi paytida Makkinder nazariyasi sinovdan o'tkazildi. Ikkinchi Jahon urushida (1939-1945) AQSh yana bir super davlat sifatida paydo bo'ldi va SSSR va AQSh-Buyuk Britaniya o'rtasidagi kuchli geosiyosiy raqobatni oldindan ko'rish mumkin edi.

Jahon urushining natijasi 1940-yillarning boshlarida yaqqol sezildi, shuning uchun Makkinder o'limidan oldin 1943-yilda "Foreign Affair" jurnalida o'z nazariyasini tezda o'zgartirdi: "Dunyoning aylanasi va g'alabasi- Tinchlik”.

Maqolada Makkinder Shimoliy Atlantikaning ikki tomoni bir-biriga bog'langanligini aniq tan oldi. U Midlend havzasining yangi g'oyasini ilgari surdi, u yerda AQSh-Buyuk Britaniya kombinatsiyasini Heartlendga (asosan, SSSR) parallel jahon kuchi sifatida kiritdi.

Midlend havzasi O'rta okeanni o'rab turgan mamlakatlarni, ya'ni G'arbiy Yevropa (Fransiya, Belgiya, Buyuk Britaniya va boshqalar) va Shimoliy Amerikani o'z ichiga olgan.

Uning ta'kidlashicha, AQShning Buyuk Britaniya va Nyu-Angliya mintaqalari (6 koloniyadan iborat eski mintaqalar) yagona irq, bir xil madaniyat, izotropik geografik sharoit, o'xshash resurs bazasiga ega. Shunday qilib, ular bitta sivilizatsiyadir.

Midlend havzasining o'zgartirilgan kontseptsiyasi 1943 yil Shimoliy Atlantika suvi ularning o'zaro ta'siriga to'sqinlik qilmaydi, aksincha u o'xshash xususiyatlar tufayli yordam beradi. Shunday qilib, bu ikki davlat o'rtasida aniq siyosiy birlik mavjud va geosiyosiy jabhada hozir unitar izchil hisoblanadi.

Midlend havzasi (asosan, AQSh-Buyuk Britaniya kombinatsiyasi) 1943-yilda Sovet Ittifoqining Yenisey daryosining sharqida joylashgan qismini yurakdan chiqarib tashladi va uni Lena Land deb nomladi. Oʻzining qoʻpol relyefi va oʻrmon qoplami tufayli bu hudud unchalik iqtisodiy ahamiyatga ega emas edi. U ikki kuch markazini - Heartlend va Midlendni sahrolar - Sahroi Kabir, Arabiston, Eron, Tibet va Mo'g'uliston bilan o'ralgan va izolyatsiyalangan bo'lishini tasavvur qildi. Ular dag'al va kimsasiz Lena yerlari orqali Alyaska, Kanada Arktikasi va G'arbiy Amerika cho'llari edi. Makkinder bu bo'sh yer va cho'llar mojaroning tashqi dunyoga tarqalishining oldini oladi, deb o'yladi.

Midlend havzasining o'zgartirilgan kontseptsiyasi

Makkinder nazariyasining qo'llanilishi

Makkinder nazariyasining qo'llanilishini quyidagilarga bo'lish mumkin:

1. Sovuq urushdan oldingi

2. Sovuq urush

3. Sovuq urushdan keyingi

4. Sovuq urushdan oldingi (1945 yilgacha). 5. Bolsheviklar inqilobi va Rossiyaning super kuch (yer kuchi) sifatida paydo bo'lishi.

5. Bolsheviklar inqilobi va Rossiyaning super kuch (yer kuchi) sifatida paydo bo'lishi.

Birinchi jahon urushining natijalari va Germaniyaning mag'lubiyati (Dengiz kuchi), Sharqiy Yevropa atrofida aylanib yurgan jahon geopolitikasi, SSSR ta'siri ostida Sharqiy Evropada kommunizmning tarqalishi, birinchi jahon urushi va ikkinchi jahon urushi o'rtasidagi zamonaviy tarixda Makkinder o'z e'tiqodida haqiqat ekanligiga ishonishimizga olib keladigan ko'plab voqealar mavjud.

1943 yil Makkinderning o'zgartirilgan nazariyasida Heartlend SSSR va Midlend AQSH-Buyuk Britaniya kombinati bilan ifodalangan. Sovuq urush kapitalizm va sotsializm o'rtasidagi ziddiyat edi. Geosiyosatning aksariyati Sharqiy Yevropa yoki G'arbiy Osiyo atrofida joylashgan bo'lib, ular ichki yarim oyning bir qismini tashkil etuvchi resurslarga, shuningdek periferik joylashuvga yoki o'tish joyiga ega edi. Hozirgi geosiyosat ham u bilan bog'lanishi mumkin. Jumladan, Qrimning qo'shilishi va Ichki yarim oyning bir qismi bo'lgan G'arbiy Osiyo inqirozi

Asosiy voqealar - Kuba raketa inqirozi (1962) 1943 yilda Makkinder tomonidan tasvirlangan tadbir, shuningdek, dunyodagi ikki kuchlar markazini tasvirlaydigan dunyodagi kuch muvozanatini ko'rsatdi. AQShning Sharqiy Yevropada raketalarni o'rnatishiga SSSR qarshilik ko'rsatdi va AQShga tahdid qilish uchun Kubaga raketalarni o'rnatdi.

G'arbiy Osiyo inqirozi - Bu yerda SSSR ham, AQSh ham o'z kuchini mustahkamlash uchun davlatlar bilan strategik hamjihatlikni shakllantirishda ishtirok etgan. SSSR Iroq va Afg'oniston bilan, AQSh Saudiya Arabistoni/Isroil bilan.

Hindiston geopolitikasi - Buyuk Britaniyaning Hind okeanidan Britaniya ko'li (1850-1973) deb nomlangan (dastlab Portugaliya ko'li) va shuningdek, Misrga Suvaysh kanali ustidan nazoratni yo'qotishi. AQSh Hind okeaniga SSSR mintaqani siyosiylashtirishi va mustamlaka qilishi mumkin, shuning uchun mintaqaga kuchlar muvozanati kerak degan bahona bilan aralashdi. Shunday qilib, AQSh Hind okeanida harbiy-dengiz bazalarini qurishni boshladi. Hind okeanidagi Vetnam urushi, Koreya urushi va boshqalar kabi urushlar kuch muvozanatini ko'rsatdi. Sovuq urushdan keyingi (1991 yildan keyin) kelajak Shanxay Hamkorlik Tashkiloti bilan Rossiyaning qayta paydo bo'lishiga guvoh bo'lishi mumkin. Rossiya o'zining iqtisodiy qudrati “super kuch” ini yo'qotdi, shu bilan birga mudofaa texnologiyasini, strategik moslashuvlarni ham yo'qotdi. Moskva, Pekin va Nyu-Dehli o'rtasidagi bo'lgan strategik triada (BRICS) da hozirda bir nechta tekislashlar sodir bo'lmoqda va dunyo ko'p qutbli dunyo tomon siljimoqda.

6. Tahliliy fikr

Makkinder tarixni quruqlik va dengiz kuchlari o'rtasidagi kurash sifatida deterministik tarzda soddalashtirdi. Tarixga nafaqat geografik omillar, balki manfaatlar to'qnashuvi bilan harbiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy omillar ta'sir ko'rsatadi. Makkinder o'z nazariyasini Merkatorning xarita proyeksiyasi asosida qurdi va u AQSh va Rossiya bir-biridan 1000 milya masofada joylashgan. Arktikada esa muz maydonlarini keng deb o'yladi. Ammo, aslida, AQSh Sibirdan (Bering bo'g'ozi) yuzlab kilometr uzoqlikda joylashgan edi.

U kuch potentsialini aniq jug'rofiy hudud bilan noto'g'ri tenglashtirdi. Bu uni Osiyoning ichki yuragidagi resurslar va quvvat salohiyatini haddan tashqari oshirib yuborishga majbur qildi. Masalan, Sahroi Kabir keng hududga ega, ammo unumdor, hech qanday manbaga ega emas.

Makkinder hozirgi kunni tushuntirishga va kelajakni eskirgan texnologiya nuqtai nazaridan bashorat qilishga harakat qildi va Heartlend ichki joylashuvi va iqlimning keskin o'zgarishi tufayli doimiy qiyinchiliklar mintaqasi ekanligini e'tibordan chetda qoldirdi. Qishda juda sovuq, yozda esa uning bir qismi issiq va quruq, shuning uchun ushbu mahalliy iqlim omillari tufayli Heartlend boshqa kattaroq va yaxshi jihozlangan hududga nisbatan noqulay ahvolda deb fikrladi.

Yadroviy to'xtatib turish Yaponiyadagi portlashlardan keyin paydo bo'lgan yangi siyosat. Ikkinchi Jahon urushidan keyin geosiyosat Germaniyadan Shimoliy Amerikaga koʻchib oʻtgani va hozirgi senariyda geosiyosat yangi kuch markazlari sifatida Xitoy va Hindiston paydo boʻlishi bilan Osiyo tomon siljishi haqiqatdir.

Ilm-fan va texnologiyaning jadal o'sishi bilan Yerning sirt konfiguratsiyasi Makkinder o'zining "burilish maydoni" ni taqdim etgan paytdagiga qaraganda siyosiy jihatdan kamroq ahamiyatga ega bo'ldi. Tarixning geografik sabablari shubhali - Geografik omillar inson texnologiyasiga bo'ysunadi (Possibilistik fikr - inson turli vositalar bilan to'siqlarni yengib o'tishini aytadi).

Haqiqiy dunyo tekis emas, balki sharsimon edi va Makkinder tomonidan aylanma hudud dissertatsiyasidan foydalanish uchun foydalanilgan tekis yer xaritasi dunyo geografiyasining noto'g'ri tushunchasiga olib keldi.

7. Spykmanning Rimland nazariyasi.

Ko’lab olimlar singari 1944 yilda Spykman ham Heartlend nazariyasining tanqidchisi yoki antitetik nuqtasi sifatida o'zining "Tinchlik geografiyasi" kitobida "Rimland nazariyasi" nomli asarini taqdim etdi.

Uning nazariyasi Makkinderning ikkita asosiy postulatiga asoslanadi:

1. Tarixning geografik sabablari;

2. Quruqlik va dengiz kuchi o'rtasidagi ziddiyat;

Spykman xuddi shu binolarga asoslanib, yangi geosiyosiy modelni qurdi. Bu yerda dengiz kuchi eng yuqori bo'lgan va quruqlik kuchi pastroq bo'lgan. Dengiz kuchi tezroq harakatlanadi. Agarda foydalanish imkoniyati ko'proq bo'lsa, tepaliklar, daryolar, cho'llar va boshqalar tufayli quruqlikka yetib bo'lmaydi.

Dengiz kuchlari dunyo aholisining 2/3 qismidan ko'prog'iga ega va shuning uchun inson va texnologik resurslarga to'la hisoblanadi. Aholining katta qismi esa qirg'oqbo'yi hududlarida joylashgandir.

Spykman geografik ob'ektlarni tashqi siyosatda fazoviy o'zgarishlarga urg'u bergani uchun muhim belgilovchi omillar sifatida qaragan.

O'rta asrlar insoniyat tarixida va hozirgi zamongacha bo'lgan davrda dengiz kuchlari quruqlikdagi hokimiyatdan ustun edi. Chunki ular Navigatsiya texnologiyasi, kemalar va boshqalarga ega edi. Britaniya, fransuz, nemis, portugal, ispan, Italiya dengiz kuchlari edi va butun dunyo bu mamlakatlarning mustamlaka uyiga aylandi.

Spykman yangi turdagi geosiyosiy tuzilmaning asosi sifatida dengiz harakatchanligiga urg'u berdi. Spykmanning so'zlariga ko'ra, qadimgi va yangi dunyo o'rtasidagi munosabatlarni boshqaradigan dengiz kuchidir.

U Rimlandni boshqaradigan quruqlik va dengiz kuchlarining kombinatsiyasi ekanligiga amin edi. Bu "dunyoning asosiy kuch munosabatlarini" boshqarishi mumkin edi.

Spykmanning Rimland nazariyasi 2 darajali tizim: 1. Ichki yadro. 2.Rimland. U dunyoni ham ikki darajali tizimga ajratdi: 1. Ichki yadro 2. Resurslar. Bu tabiiy qal'a ham, qo'riqlanadigan yer ham emas. U ko'p qismlardan o'g'irlangan va boshqalarga kirishga imkon beradi. Masalan, Markaziy Osiyo cho'llari, dashtlar, past tog'lar, daryo vodiylari bir nechta darvozalardir. Qolaversa, bu mintaqada qabilalar yashaydi va ibtidoiy sivilizatsiyaga ega va bu dunyo geosiyosatiga hech qanday ta'sir ko'rsata olmaydi. Bu baxtsizliklar mamlakati, farovonligi yo'q.

Ichki yarim oyga o'xshaydi va zamonaviy sivilizatsiya tarixini yozgan barcha ulug'vor dengiz kuchlariga ega. Rimlandning barcha hududi suv bilan, ya'ni dengizlar yoki okeanlar bilan bog'langan. Masalan, Xitoy, Hindiston, ASEAN davlatlari, Fors ko'rfazi mamlakatlari va boshqalar.

"Rimlendni kim boshqarsa, u Yevroosiyoni boshqaradi, Yevroosiyoni kim boshqarsa - dunyo taqdirini boshqaradi".

Ikkinchi Jahon urushi hali davom etayotgan paytda Spykman Britaniya, Fransiya va boshqalar kabi ittifoqchi davlatlar o'zlarining kelajakdagi tashqi siyosatini Rimland va dushmanning tarafning mustahkamlanishiga yo'l qo'ymaslikka asoslanishi kerakligini targ'ib qildi.

Mustamlaka davrida Britaniya, Fransiya, Portugaliya, Ispaniya kabi dengiz kuchlari o'zlarining ustunligini qo'lga kiritdilar va namoyish etdilar. Chunki dengiz kuchlari katta ahamiyatga ega edi.

Hind okeani qirg'og'ining shakllanishi (shu jumladan, Avstraliya va Yangi Zelandiya) BISMTEC, IOR-ARC va boshqalar kabi mintaqaviy guruhlar orqali Rimlandni birlashtirishga qaratilgan harakatdir. ASEAN kabi boshqa guruhlar ham xuddi shunday maqsadlarga e'tibor qaratgan. Hind okeanining geopolitikasi va butun dunyo super kuchlari Hind okeaniga kiradi. Bu ham Rimlandning ahamiyatini bildiradi. Masalan, Raisina Dialogue (AQShning Osiyoga yo'naltirilgan siyosati).

K.M.Pannicker 1970-yillarda ta'kidlagan edi - "Rimlendni kim nazorat qilsa, Hindiston rahm-shafqatiga ega".

AQShning G'arbiy Osiyo va Fors ko'rfazi mamlakatlariga aralashuvi

Sovuq urush davrida Sharqiy Yevropa super kuchlar o'rtasidagi tortishuv zonasi edi.

8. Kuba raketa inqirozi.

AQShning raketaga qarshi mudofaa milliy strategiyasi.

1950 yildan keyin barcha yirik urushlar Rimlandda bo'lib o'tdi. Bularga misol qilib, Shimoliy-Janubiy Koreya, Xitoy-Hindiston, Arab-Isroil urushi, Hind-Pak urushi, Ko'rfaz inqirozi, Afg'oniston, Eron, Iroq urushlarini keltirib o’tishimiz mumkin.

Ikkinchi Jahon urushida Germaniyaning mag'lubiyati va SSSRning NATO, Bag'dod pakti va keyinchalik, CENTO (Markaziy Shartnoma Tashkiloti) va SEATO (Janubiy-Sharqiy Osiyo Shartnomasi Tashkiloti) AQSh tomonidan Rimlandning mudofaasini, asosan, Yevropa va Osiyo mamlakatlarini kuzatib borish va Sovet Ittifoqining iliq suvlarda ta'sirini oldini olish uchun tuzilgan.

9. Tahliliy fikr

Urush texnologiyasining rivojlanishi va yadroviy to'siq tufayli tanqid qilingan. Spykman jahon hamjamiyati va BMTning dunyo tinchligini ta'minlashdagi rolini kam baholadi. Bugungi dunyo global qishloqdir va xalqaro huquq hududiy kengayishga yo'l qo'ymaydi, ya'ni Ratzelning Lebensraumi endi qo'llanilmaydi. Bu davlatni tirik organizm deb hisoblaydi va Gitlerni Buyuk Germaniya Reyxiga undadi.

Bu siyosiy mustamlakachilik davri emas, balki iqtisodiy imperializm davri. Masalan, Xitoy tovarlari tomonidan Hindiston bozorlarini suv bosishi. Dunyo resurslarining kamida 40% Rimlend hududida, masalan, neft, kontinental shelf resurslari va boshqalar. Rimland mamlakatlari aholisi juda katta. Masalan, Hindiston, Xitoy va boshqalar. Mening fikrimcha, Rimland hududi juda ham katta kuchga ega. Undagi aholi qamrovi, iqtisodiy va siyosiy taraflama rivojlangan hududlar kuchli taraflaridan biri hisoblanadi. Rimlandning ustuvor taraflari ham aynan shundadir.

Oʻzbekistonning anklav va eksklav hududlari

Anklav va eksklav atamalari bir davlat tarkibiga kiruvchi, lekin boshqa bir davlat maydonlari bilan oʻralgan hududlarga nisbatan ishlatiladi. Bunday hudud A davlatga tegishli boʻlib, B davlat hududida joylashgan boʻlsa, unda A davlat uchun eksklav, B davlat uchun esa anklav hisoblanadi. Bunday hududlarning paydo boʻlishi, asosan mamlakatlar oʻrtasida oʻtkaziladigan delimitatsiya va demarkatsiya jarayonlariga bogʻliq.

Dunyo boʻylab milliy darajadagi, yaʼni boshqa davlat hududida joylashgan 50 ga yaqin anklav hududlar mavjud. Oʻzbekistonga tegishli boʻlgan 4 ta eksklavlar Qirgʻiziston hududida joylashgan. Bundan tashqari, mamlakatda 2 ta anklav hududlar ham mavjud. Shunday qilib, quyidagi hududlar Oʻzbekistonning eksklavlari hisoblanadi:

Soʻx

Fargʻona viloyati hududiy tuzilmasiga kiruvchi Soʻx tumani 1942 yildan 1959 yilgacha Oʻzbekiston SSR tarkibida mavjud boʻlib, keyinchalik Rishton tumani hududiga kiritilgan. 1990 yil 27 fevral kuni Soʻx tumani qayta tashkil etiladi. Maʼmuriy markazi Ravon shaharchasida joylashgan.

Tuman Qirgʻizistonning Botken viloyati hududi (Botken va Qadamjoy tumanlari oraligʻida) bilan oʻralgan. Soʻx aholisi va maydoni jihatidan dunyodagi eng katta eksklav hudud hisoblanadi. Maydoni 352 km2. Soʻx hududida 80 mingga yaqin aholi istiqomat qiladi. Aholining 99 foizi tojik millatiga mansub, 0,7 foizi qirgʻiz va 0,1 foizi oʻzbek va boshqa millatlar vakillaridir.

Shohimardon

Shohimardon eksklavi ham Fargʻona viloyatining hududi hisoblanib, Fargʻona tumani tarkibiga kiradi, Qirgʻizistonning Botken viloyati hududi bilan oʻralgan. Turli maʼlumotlarga koʻra, aholisi 5 mingdan 10 ming kishigacha. Maydoni 90 km2. Oʻzbekistonning «asosiy» hududidan 17 km uzoqlikda joylashgan.

Shohimardon Janubiy va Shimoliy qismlarga boʻlingan. Aholisi asosan oʻzbek va qirgʻiz millatiga mansub. 2007 yil Oʻzbekiston va Qirgʻiziston hukumatlari tomonidan turizmni rivojlantirish maqsadida erishilgan kelishuvga koʻra, ikki mamlakat fuqarolari 2 oy davomida Shohimardon hududida vizasiz boʻlishlari mumkin.

Shohimardon hududida Hamza Hakimzoda Niyoziyning qabri, xalifa Aliga bagʻishlab qurilgan maqbara hamda 1766 yil zilzilalar oqibatida paydo boʻlgan togʻ koʻli Qurbonkoʻl (Moviykoʻl) joylashgan.

Choʻngʻara

Choʻngʻara qishlogʻi 2018 yil Rishton tumani hududidan Soʻx tumani hududiga kiritilgan. Qishloq Soʻx daryosi sohilining oʻng tomonida joylashgan. 2018 yilgi maʼlumotlarga koʻra, qishloq aholisining soni 1300 kishi atrofida boʻlgan, maydoni 261 gektar. Qishloq aholisining asosiy qismi oʻzbek va qirgʻiz millatlariga mansub.

Jangayl

Ushbu eksklav hudud ham Qirgʻizistonning Botken viloyati hududida joylashgan. Maʼmuriy tuzilishidan Fargʻona tumaniga qaraydi. Eksklav maydoni 1 km2dan kichikroq. Baʼzi maʼlumotlarga koʻra, eksklav hududida deyarli hech kim istiqomat qilmaydi.

Bundan tashqari, boshqa davlat tarkibiga kiruvchi, lekin Oʻzbekiston hududi bilan oʻralgan anklav hududlar ham mavjud:

Barak

Qirgʻiziston tarkibiga kiruvchi Barak qishlogʻi Andijon viloyatining Qoʻrgʻontepa tumani hududida joylashgan. Maydoni 230 gektar. 2009 yilgi maʼlumotlarga koʻra aholisi 600 kishidan sal koʻproq boʻlgan, lekin oxirgi yillarda aholisi kamayib bormoqda. 2014 yilda Barakdagi oilalar soni 20 taligi aytilgan edi. Aholisi asosan qirgʻiz va oʻzbek millatlari vakillaridan iborat.

Maʼmuriy jihatdan, Barak qishlogʻi Qirgʻizistonning Oʻsh viloyati hududiga kiradi. Qirgʻizistonning asosiy hududidan 1,5 km uzoqlikda joylashgan.

Sarvak

Tojikistonning Soʻgʻd viloyati hududiga kiruvchi Sarvak anklavi Namangan viloyati Pop tumani hududi bilan oʻralgan. Eksklav maydoni 8,4 km2, uzunligiga 14 km va eniga 600 metr boʻlib, Sarvak daryosi boʻylab joylashgan. Tojikistongacha boʻlgan eng yaqin masofa 1,2 kmni tashkil etadi. Aholisi asosan oʻzbek millatiga mansub boʻlib, 2005 yilga maʼlumotlarga koʻra 150 kishi istiqomat qilgan.

Manbaa: "Gazeta.uz"