Sirojiddin Karimov Jamshid o'g'li

" Xalqaro huquqda davlatlarni tan olish-davlatlarning huquqiy subyektliging asosiy elementi sifatida"

Anotatsiya

Ushbu maqolada biz davlatlarning mavjudligi va ular bilan diplomatik aloqalar oʻrnatishda aloqa o’rnatilayotgan davlatning o’zaro manfaatlari teng bo’lishi uchun u davlat nafaqat mustaqil bo’lishi balki xalqaro huquqda tan olish-davlatlarning huquqiy subyektligining asosiy elementi ekanligini ko’rishimiz mumkin .Bir qator buyuk davlatlar tomonidan tasdiqlangan va ilgari surilgan gʻoyalar, taklif qilayotgan davlatlar manfaatlarini ifodalamoqda va bularni rad eta olish uchun ham davlatlar huquqiy subyekt ekanligini tan oldirishi kerak.Ushbu maqolada shu masalalar tadqiqotga bag`ishlanadi.

Tayanch soʻzlar

“Xalqaro doktarina”, “Demokratik Respublika’’, “Gaitidagi to’ntarishlar”, “Fikrlar qarama-qarshilik”, “Manfaatlar to’qnashuvi”, “Xalqaro huquqda tan olinish”

Kirish:

Davlatlarni tan olish tamoyillari. Jamiyatni davlat sifatida tan olish uning xalqaro huquq talab qiladigan davlatchilik shartlarini bajarishini e’lon qilishdir. Agar ushbu shartlar mavjud bo’lsa, mavjud davlatlar e’tirof etishlari shart. To’liq xalqaro shaxs talablarining mavjudligini aniqlash va vakolatli ravishda e’lon qilish uchun vakolatli xalqaro organ bo’lmasa, allaqachon tashkil etilgan davlatlar xalqaro huquq organi sifatida bu vazifani bajaradilar. Shunday qilib, ular xalqlar qonunini boshqaradilar. Ushbu huquq normasi shuni anglatadiki, davlatlar tan olishda yoki tan olishni rad etishda xalqaro huquq tamoyillaridan qat’i nazar, faqat o’zlarining milliy siyosati va qulayliklari manfaatlariga xizmat ko’rsatishga da’vo qilmaydilar va bu huquqqa ega emaslar. Shunday qilib, tan olish mavjud faktni e’lon qilish bo’lsa-da, huquqiy burchni xolis bajarish uchun qilingan bunday bayonot tan oluvchi davlat va yangi hamjamiyat o’rtasida to’liq davlatchilik bilan bog’liq xalqaro huquq va burchlarni tashkil qiladi. Bunday huquq va majburiyatlar xalqaro jamiyatning mavjud a’zolari yoki tan olishga da’vo qilgan hamjamiyat tomonidan insonparvarlik va adolatning majburiy qoidalariga asoslanib ochiq tan olingan yoki qonuniy ravishda tasdiqlangan darajadagina mavjud bo‘ladi. Davlatlarning ustuvor amaliyoti tomonidan qabul qilingan deb ishoniladi. Ular, shuningdek, huquq tizimi sifatida qabul qilingan xalqaro huquqning asosiy talablariga eng mos keladigan xulq-atvor qoidalarini ifodalaydi.

Asosiy qism:

Tan olish – davlatning ixtiyoriy ravishda, bir tomonlama qabul qilgan hujjatidir. Unda davlat bevosita yoki bilvosita biron bir davlatni xalqaro Huquq subyekti sifatida tan olishi va u bilan rasmiy munosabat o’rnatish maqsadi borligi yoki davlatda yoxud uning bir qismida g‘ayrikonstitutsiyaviy yo ‘l bilan kelgan hokimiyatni xalqaro munosabatlarda ushbu davlatning yoki shu hududda yashaydigan xalqning vakili sifatida samarali ishtirok etish mumkin deb hisoblanish to‘g ‘risida bayonot beradi.

==Xalqaro huquqiy tan olish== – bu xalqaro huquqqa muvofiq davlatlar yangi davlatni yoki hukumatni yoxud rasmiy yoki norasmiy,yoki vaqtinchalik munosabatlarni o’matishga qaratilgandavlat tomonidan qabul qilingan hujjat tan olish majburiyati mavjud emas. Bu davlatning huquqidir.Xalqaro huquqda tan olish va huquqiy vorislik.Xalqaro huquqiy tan olishning de-vure va de-fakto shakllari an’anaviy hisoblanadi.Yangi davlatlar yoki hukumatlar yoxud boshqa organlarni mavjud davlatlar tomonidan xalqaro huquqqa muvofiq tan olish; bu hol ana shu davlatlar yoki hukumatlar yoxud boshqa organlar bilan rasmiy yoki norasmiy, toʻla yoki qisman, doimiy yoki vaqtinchalik munosabatlar oʻrnatish imkonini beradi. Xalqaro huquqiy tan olishning turli koʻrinishlari bor: davlatni tan olish, hukumatni Tan olish, qoʻzgʻolon koʻtargan tomonni tan olish, milliy ozodlik organlarini Tan olish, qarshilik koʻrsatish organlarini tan olish va boshqa diplomatiya amaliyotida u yo bu mamlakat hukumatlari bilan mavjud davlatning yangi hukumati yoxud yangi paydo boʻlgan davlat hukumati bilan diplomatik munosabatlar oʻrnatish yoki diplomatik munosabat oʻrnatishga rozilik berish bunday tan olishning keng tarqalgan shakli hisoblanadi. Xalqaro huquqiy tan olishning asosiy shakllari deyure va defaktoinr. Biron bir shartlarsiz rasman tan olish toʻgʻrisida, deyure va defakto tan olish toʻgʻrisida, diplomatik munosabatlar oʻrnatish yoki bunday munosabatlar oʻrnatishga rozi boʻlish toʻgʻrisida bayonot berish rasmiy tan olish hisoblanadi. Muayyan mamlakat hukumatining boshqa mamlakatning rasmiy tan olinmagan hukumati bilan aloqa oʻrnatishi, bir-birini tan olmaydigan davlatlarning xalqaro anjumanlar yoki xalqaro tashkilotlar doirasida hamkorlik qilishi norasmiy tan olishni bildiradi. Mustaqillikni qoʻlga kiritgan Oʻzbekiston Respublikasini jahonning 160 dan ortiq davlati tan oldi. Mamlakatimiz bilan 120 dan ortiq davlat diplomatik aloqa oʻrnatgan. Hech qanday shartsiz rasmiy tan olish to‘g ‘risidagi de-yure va de-fakto tan olish to ‘g ‘risidagi diplomatik aloqalar o‘rnatish yoki shunga rozi bo'lish haqidagi bayonotlar rasmiy tan olish hisoblanadi.Norasmiy tan olish u yoki bu davlatning hukumati rasmiy ravishda tan olinmagan mamlakat hukumati bilan aloqaga kirishish, ba’zan halqaro huquqiy tan olish deb ataladigan, bir-birini tan olmaydigan davlatlar tomonidan xalqaro konferensiyalarda yoki xalqaro tashkilotlar doirasida hamkorlik qilishi hisoblanadi.Tan olayotgan taraf tomonidan zarurat bo’lganda bevosita xalqaro huquqiy munosabatlarga kirish niyatini tasdiqlovchi guvohnoma xalqaro huquqiy tan olishni rasmiylashtiruvchi hujjatdir. Shu bilan birga bu yangi davlat va hukumatni tuzish vositasi hisoblanmaydi.1980 yilda Britaniya hukumati hukumatlarni tan olish bo’yicha o’zining yangi siyosatini e’lon qilganida – bundan buyon u tan olmoqchi emas, deb hukumatlar davlatlarni tan olish “Xalqaro doktrinaga muvofiq” davom etishini aytdi.’Britaniya amaliyotida o’rtasidagi farq davlat va tan olish deyarli hech qanday hisob emas edi. Agar samarali va mustaqil hududiy guruhni davlat sifatida ko’rib chiqmaslik uchun odatda huquqiy turdagi shoshilinch choralar bo’lmasa, Britaniya hukumati uni davlat deb hisoblaydi va davlat sifatida tan oladi. dekolonizatsiya davrida davlatlarning kengayishi bu yondashuv uchun umuman qiyinchilik tug’dirmadi. Mustaqillik berilganidan so’ng, ketayotgan hokimiyat ma’muriy birligining hududiy chegaralarida yangi davlatlar paydo bo’ldi. Ushbu davlatlar tomonidan yangi mustaqil davlatning manfaatlarini tan olish odatda rasmiy ravishda, masalan, mustaqillik marosimlarida vakillik qilish yoki kengaytmali tabriklar orqali amalga oshirildi. Agar ular Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a’zo bo’lish uchun ariza bergan bo’lsa, bu yangi davlatlar muntazam ravishda qabul qilingan. Vaqti-vaqti bilan diniy holatlar bo’lgan – masalan, G’arbiy Sahara – va ba’zi hollarda ikki tomonlama munozaralar davlat va yangi mustaqil davlat o’rtasidagi munosabatlarga ta’sir qilgan – Gvatemalaning Beliz davlatini tan olishni istamaganligi, chunki birinchisining boshqasiga nisbatan irredentistik da’volari. Masalan Birlashgan Kin uchun bunday muammolar yo’q edi.

Tomas Frank xalqaro huquqda demokratik boshqaruv huquqining paydo bo’lishini ta’kidlagan. Bu tushuncha, Frank 1991 yilda Gaiti harbiylari va politsiya organlarining Gaitining saylangan prezidenti Jan-Bertran Aristidni ag’darishga urinishlari kabi voqealarga ishora qildi. Garchi bu hukumatlar Gaiti ustidan toʻliq nazorat oʻrnatgan boʻlsa-da, xalqaro hamjamiyat davlat toʻntarishi yetakchilarini qoraladi, ular bilan normal diplomatik munosabatlar oʻrnatishdan yoki xalqaro tashkilotlarda oʻz vakillarini oʻtirishdan bosh tortdi va buning oʻrniga quvgʻindagi prezident Aristidni mamlakatning qonuniy hukumati vakili sifatida tan olishda davom etdi.Gaitiga nisbatan jiddiy iqtisodiy va pirovardida harbiy sanksiyalar joriy etildi va nihoyat, 1994 yilda davlat to‘ntarishi yetakchilari hokimiyatdan voz kechishga majbur bo‘ldi. Prezident Aristid prezidentlik muddatini yakunlash uchun Gaitiga qaytib keldi. Rodeziya, Namibiya, Janubiy Afrika vatanlari va Tayvan o’sha paytda jiddiy tashvishga tushganligi sababli, bugungi kunda hukumatlar, xalqaro tashkilotlar va boshqa institutlar Kiprning Evropa Ittifoqiga a’zoligi, Jeneva konventsiyalarining Afg’onistonga qo’llanilishi, Kosovo uchun yakuniy kelishuv va hali ham Xitoy va Tayvan o’rtasidagi munosabatlar. Bularning barchasi va boshqa ko‘plab munozarali vaziyatlar davlatchilik tabiati va uning amalda qo‘llanilishidan ajralmasdir va xalqaro huquq normalarining baʼzilari ishlamayotganini ko’rish mumkin.Davlatlarning diplomatik amaliyotini tahlil qilish, milliy va xalqaro sudlar qarorlari asosida ushbu kitob “tan olish” atamasining turli ma’nolari va uning xalqaro huquqdagi turli xil ma’nolari, hukumatlarni tan olish kontekstida qo‘llanilganini o‘rganadi. So’nggi yillarda bu sohada juda kam narsa yozilgan va bu kitob hozirgi adabiyotga muhim hissa bo’lib, u eng so’nggi ma’lumotlar, tahlillar va qarorlarni o’z ichiga oladi. Muallif e’tirof etishning xorijiy hokimiyat organlarining, xususan, hukumat sifatida tan olingan quvg’indagi hokimiyatlarning huquqiy holatiga ta’sirini o’rganadi. Bunda u muhim tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan materiallardan, shuningdek, Angola, Kambodja, Panama, Quvayt va Gaitidagi so‘nggi voqealar kabi juda dolzarb materiallardan foydalanadi. Talmonning kitobi xalqaro huquq olimlari va amaliyotchilar uchun katta qiziqish uyg’otadi.

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:

1.https://doi.org/10.1093/oxfordjournals.ejil.a035934 2.American journal of International law 43(1),113-121,1993 3.[B] Recognition of governments in international law: with particular reference to governments in exile S Talmon – 1998 – books.google.com 4.E Newman, G Visoka – Review of International Studies, 2018 – cambridge.org 5.K Mills, A Lott – Journal of human