Yusupov Samandar Shokirjon o`g`li
Sharq mumtoz adabiyoti va g‘arb zamonaviy adabiyotida insonning botiniy olamini o‘rganishdagi bog‘liqliklar (Jaloliddin Rumiyning “Ichindagi ichindadur” va Paulo Koeloning “Alkimyogar” asari asosida)
Sharq va g‘arb adabiyoti renessanslari bir-biridan vujudga kelish payti, sharoiti bilan farq qiladi. Sharqda bu jarayon IX-XII va XIV-XV asrlarda o‘z cho‘qqisiga chiqdi. G‘arb davlatlarining aynan salib yurishlari, sharq mamlakatlari madaniyati bilan tanishuvi g‘arbda XIV-XVII asrlarda renessans davrining boshlanishiga turtki bo‘ldi. Ushbu jarayonlar davomida sharq xalqlarining madaniyat o‘choqlaridan foydalangan g‘arblik sayyohlar, ijodkorlar o‘z asarlariga yangi mavzular, yangi talqinlarni olib kirishdi Har bir davrda inson ulug‘ zot deya atalgan va Alloh taolo yaratgan, o‘z mavjudotlari orasida aqliy jihatdan ancha yuksak bo‘lgan inson zotining ( Abdulla Oripov aytganidek, “Hazrati inson”) botiniy olamini o‘rganish sharq va g‘arb adabiyotida oldindan mavjud bo‘lgan. Xususan, turkiy xalqlarning sevimli ijodkori Hazrat Jaloliddin Rumiy inson botiniy olamini o‘rganishni o‘z oldiga maqsad qilib oladi. Avvalo, Rumiy hazratlari haqida qisqacha ma’lumot bermoqchimiz. Jaloliddin Rumiy hazratlari 1207-yil qadimiy Balx shahrida mashhur mudarris, ulamo, yirik mutasavvuf Bahovaddin Valad oilasida dunyoga keldi. O‘sha davr Xorazm davlati hukmdori Alouddin Muhammad bilan kelishmay qolgan otasi avval Makka safariga, so‘ngra Iroq-u Ajam va boshqa mamlakatlar va oxiri Ko‘niyoda muqim o‘rnashgan edi.
Rumiy hazratlarining yoshlik paytlarida o‘z tengqurlari orasidan osmonga uchganligi haqida ma’lumotlar bor. Bu esa ijodkorning islomiy an’analarni chiroyli tarzda davom ettirgani, Allohga yaqin bo‘lganligidan dalolat beradi. Rumiy hazratlarining beshta asari bor. Shulardan biri, “Ichindagi ichindadur” (“Fiyhi mo fiyhi”) asari ajralib turadi. Ushbu asarda Mavlononing suhbatlaridan iborat falsafiy qarashlar o‘z ifodasini topgan. Filologiya fanlari doktori, professor Najmiddin Komilov ushbu asarga quyidagicha ta’rif bergan edi: “Fiyhi mo fiyhi” asari Jaloliddin Rumiyning ilohiyot, tasavvuf, hayot va borliq haqidagi qaydlari, do‘stlari bilan bahs-munozaralarda paydo bo‘lgan mulohaza-muqoyasalari to‘plamidan iborat bo‘lgan asar. Bundan ko‘rinadiki, Rumiy hazratlari insonlar bilan muloqotda o‘z fikrlarini ham falsafiy , ham oddiy tarzda bayon etadi. Bu uning o‘z uslubi, o‘z estetik qarashlari borligidan dalolat beradi”. Biz Jaloliddin Rumiy bilan muqoyasa qilmoqchi bo`lgan ijodkor Paulo Koelodir. Paulo Koelo 1947-yilda Braziliyaning Rio de Janeyro shahrida dunyoga kelgan. Umri davomida ajoyib va betakror asarlar yaratayotgan, har bir XXI asr kitobxoniga tanish bo‘lgan bu ijodkor o‘zbek kitobxonlari orasida ham ancha mashhurdir. Bugungi globallashuv davrida dolzarb va har jihatdan muhim bo‘lgan inson qalbi, qalbning inson hayotidagi roli, ko‘p hollarda aql yordam bermagan paytda qalb doim yordam berishi mumkinligini adib o‘z kitobxonlariga yetkaza oldi. Asarlarining 120 dan ortiq tilga tarjima qilinganligi ham ijodkor mavqeyining yorqin dalilidir. Ushbu asar tarjimonlaridan biri Ahmad Otaboy “Alkimyogar” asarini shunday ta’riflaydi:
“Alkimyogar” Richard Baxning “Oqcharloq Jonatan” yoki “Sharpalar” asarlariga o‘xshamaydi. Ekzyuperining “Kichkina Shahzoda” asariga ham o‘xshash tomonlari juda kam. Biroq “Alkimyogar”ni o‘qiganda o‘sha rivoyat – qissalar yodimizga keladi. Zotan, bu asar hozirgi zamon kitobxonlari uchun yozilgandek va “Alkimyogar” turli davlat arboblari-yu mashhur san’atkorlar hamda hozirda 117 davlatdagi millionlab adabiyot muxlislari tomonidan sevib o‘qilishi shundan dalolatdir” . Va bundan xulosa qilishimiz mumkinki, “Alkimyogar” asari badiiy estetikasi, insonga ta’sir qila olishi bilan bu asarlardan ajralib turadi.
O‘z-o‘zidan savol tug‘ilishi tabiiy. Nima sababdan inson qalbini o‘rganish g‘arb va sharq adabiyotida ham mavjud? Bizning fikrimizcha, buning asosiy sababi, insoniyatni muammolar qoshida to‘xtab qolmaslik, kelajakka ishonch bilan qadam tashlash, insonning jamiyat hayotidagi o‘rnini kuchaytirish, islom va boshqa dinlarda ham Alloh taolo diydoriga yetish yo‘lidagi maslahatlar bo‘lsa kerak .
Har ikkala asarda ham insonning botiniy olami keng ochib beriladi. Ular o‘rtasida juda ko‘p o‘xshashliklar mavjud. Garchi ikkala asar boshqa-boshqa din vakillari tomonidan turli davr, turli sharoitlarda yaratilgan bo‘lsa-da, maslagi bir-biriga nisbatan yaqin, ya’ni har tomonlama komil insonni tarbiyalashga yo‘l- yo‘riq ko‘rsatishdan iborat.
Xususan, birinchi o‘xshashlik: falsafiy qarashlar, chuqur ma’noga ega bo‘lgan fikrlarning ixcham shaklda bayon etilib, misollar orqali odamlarga soddalashtirib berilganidir. Bu haqida Najmiddin Komilov va Ahmad Otaboyning fikrlarini keltirmoqchimiz: “Rumiy murakkab so‘fiyona qarashlarni oddiy turmush tafsilotlari bilan tushuntirib beradi, intihosiz qudratga ega bo‘lgan inson aqlining, ruhiyatining mo‘jizalarini hayratomuz shaklda namoyish etadi. Rumiy ming yillar davomida to‘planib kelgan sharq falsafasi va hikmati, islomiy haqiqatlarni omixta eta olgan, tasavvuf va falsafani qo‘shib inson ruhi dialektikasini ochgan buyuk ijodkordir”.
“Alkimyogar” romani mana shunday ko‘lamli, mazmunan falsafiy, mohiyatan oddiy insoniy muammo haqida”. Bundan ko‘rinadiki, ikki asar o‘rtasidagi dastlabki o‘xshashlik bu - ularning murakkab falsafani soddaviylik asosida bayon etish,ya’ni “Ichindagi ichindadur” asarida Rumiy bir joyda murakkab falsafani quyidagicha ifodalaydi. Agar danakning qobig‘ini olib, mag‘zini eksak, undan nihol unmaydi, lekin qobig‘i olinmasdan ikkalasi baravar ekilsa, unda unish hodisasi yuz beradi. Danak mag‘zini ruh-u, qobig‘ini jism deb olinsa, demak, inson biror maqsadga yetishish uchun har ikkala asosga tayanishi, har qanday bir tomonlamalikdan qochishi, ruh va tan bir bo‘lishi kerakligini oddiy qilib tushuntirgan.
Ma’lumki, bizning islom dinimizda begona odamga, musofir va yetimlarga saxiylik qilish barakaning boshi sifatida anglanadi va bu muqaddas manbalarda qayd etilgan. “Alkimyogar” asari sujetida bir voqeadan shu mazmundagi mulohaza kelib chiqadi. Xususan, Santyago safar davomida bir kissavur bolaga sherik bo‘lib qolib, o‘z pullarini oldirib qo‘yadi. Shundan keyin bir arab unga yordam qo‘lini cho‘zadi. Oradan uncha ko‘p o‘tmay qimmatbaho buyumlar savdosi bilan shug‘ullanmish arabning savdosi yurishib ketadi. Bu esa adibning yuksak mahoratidan darak berib, uning katta badiiyat ko‘rsatganidan dalolat beradi,nafaqat bu, balki asar muallifining sharq madaniyatiga, xususan, islom qadriyatlariga befarq emasligini ko‘rsatadi. Ikkinchi o‘xshashlik g‘oyaviylikdir . Shuni aytib o‘tishimiz lozimki, har ikkala ijodkor ham, avvalo, inson o‘z qalbiga quloq solishi kerakligini aytishgan. Xususan, Rumiy hazratlari: “Inson botini - ruhiyat olami”,- deydi. Rumiyning fikricha, qalb orqali inson alloh tomon yetishish, uning diydorini ko‘rishi, bundan tashqari o‘z hayot yo‘lidagi mashaqqatlarni yengib o‘tishi mumkin deya hisoblaydi. Paulo Koelo ham o‘z asarida, asosan, insonning taqdir so‘qmoqlarida adashib qolmasligi uchun qalbning muhimligi, inson irodasi har narsaga qodirligini ilgari suradi va bu holat asarda chuqur sharq falsafasi va tasavvufining kurtaklari borligidan dalolat beradi.Bundan ko‘rinadiki, Jaloliddin Rumiy hazratlari ham, Paulo Koelo ham qalbni o‘rganish, uni tahlil qilish yo‘lidan boradilar va o‘z maqsadlariga yetadilar. Yana bir o‘xshashlik esa mazmun va misollar keltirishda ko‘rinadi.Xususan, Rumiy hazratlari quyidagi fikrlarni aytadi: “Yo‘llar muxtalif, ammo maqsad bir, ya’ni alloh huzuri”. Paulo Koelo esa o‘z asarida Ahmad Otaboy aytganidek, “ “O‘z Taqdiring” nima degani? Bu xudo tomonidan bizga buyurilgan, umrimiz davomida ado etishimiz lozim bo‘lgan oliy majburiyat, har qaysimizning bosib o‘tadigan o‘z yo‘limizdir”. Va bu shuni isbotlaydiki, har ikkala asarning asosiy tub mohiyati, tag zamirida komil insonni tarbiyalash, alloh huzuriga sof qalb, ezgu ishlar qilgan holatda borish, hayotda nimagadir erishish yotadi. Xulosa sifatida shuni aytishimiz mumkinki, sharq mumtoz adabiyotining nodir durdonasi bo‘lgan “Ichindagi ichindadur” va g‘arb zamonaviy adabiyotining eng go‘zal namunalaridan bo‘lgan “Alkimyogar” asarlari tom ma’noda inson qalbini o‘rganishdagi shoh asarlardir. Foydalanilgan adabiyotlar: Jaloliddin Rumiy Ichindagi ichindadur (Ulug`bek Hamdam tarjimasi ) Toshkent :Yangi asr avlodi 2016 4-5-betlar Paulo Koelo Alkimyogar ( Ahmad Otaboy tarjimasi) www.ziyouz.com 1-bet