Hatay davlati
Hatay davlati (turkcha: Hatay Devleti, fransuzcha: État du Hatay, arabcha: دولة خطاي Dawlat Khaṭāy) — 1938-yil 7-sentabrdan 1939-yil 29-iyungacha mavjud boʻlgan muvaqqat hukumatli davlat boʻlib, Fransiyaning Suriya mandatidagi Alexandretta (Iskenderun) sanjagi hududida joylashgan. Ushbu davlat 1939-yil 7-iyulda de-jure Turkiyaning Hatay viloyatiga aylantirildi, keyin 1939-yil 23-iyulda amalda mamlakat tarkibiga rasman qoʻshildi.
| Hatay davlati turkcha: Hatay Devleti fransuzcha: État du Hatay arabcha: دولة خطاي | |||||||
| |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
| Madhiya İstiklal Marşı | |||||||
 Alexandretta (Iskenderun) sanjagi | |||||||
| Poytaxti | Antokiya | ||||||
| Til(lar)i | Turk tili (rasmiy til) Fransuz tili (ikkinchi) Arab tili | ||||||
| Dini | Islom | ||||||
| Pul birligi | Turk lirasi | ||||||
| Boshqaruv shakli | Respublika | ||||||
| Prezident | |||||||
| - 1938-1939 | Tayfur Sökmen | ||||||
| Bosh vazir | |||||||
| - 1938-1939 | Abdurrahman Melek | ||||||
| Tarix | |||||||
| - 7-sentabr 1938-yil | Davlat mustaqilligi | ||||||
| - 29-iyun 1939-yil | Turkiya bilan birlashuvi | ||||||
.svg){kind=small}
Tarix tahrir
Suriya va Turkiya oʻrtasidagi ziddiyat Turkiya Hatayni qoʻshib olish siyosatiga eʼtibor qaratgandan soʻng boshlandi. Usmonli maʼmuriy tuzilmasidagi Halab viloyati chegaralari ichida joylashgan hudud 1921-yil 20-oktabrdagi Anqara kelishuvi bilan fransuzlarga qoldirildi va Fransiya Anqara hukumatining iltimosiga koʻra mintaqaga alohida maqom berdi. Aholining 39 foizi turklar edi[1]. Shartnoma bilan tashkil etilgan bu avtonom viloyat Iskenderun Sanjagi deb nomlandi.
Turkiya tashkil topganidan toʻqqiz yil oʻtib , 1931-yilgi umumiy saylovlarda mintaqada yashovchi bir necha turkning Turkiya Buyuk Millat Majlisiga mustaqil parlament deputati sifatida qabul qilinishi bilan anneksiya siyosati yanada kuchaydi. 1936-yilda Fransiya bilan Suriya oʻrtasida imzolangan shunga oʻxshash kelishuv Suriyaning mustaqillikka erishish yoʻlidagi ilk qadam sifatida Hatayda tatbiq etilishini istagan Turkiya, bu talab rad etilganda Millatlar Ligasiga murojaat qildi. Xuddi shu davrda Yevropada yangi urush davom etayotganiga ishoralarning kuchayishi taʼsirida Millatlar Ligasi Turkiyani toʻgʻri deb topdi va mintaqani „alohida birlik“ deb qaror qildi. Uyushmaning bu qarorni qabul qilishining eng muhim sababi, ehtimoliy urush yuzaga kelgan taqdirda Turkiyaning Germaniya bilan ittifoqchi boʻlishining oldini olish istagidir[1]. Hatay Suriyadan alohida birlik sifatida qabul qilingandan soʻng, Turk armiyasi birinchi marta 1938-yil 5-iyulda Shukru Kanatli qoʻmondonligida shaharga kirdi[2].
Millatlar Ligasi qaroridan soʻng mustaqil davlat boʻlish yoʻliga kirgan Hatay, 1938-yil 2-sentabrda Fransiya hukmronlik qilgan Suriya mandatidan mustaqillikka erishdi va Hatay davlati tashkil topdi va Hatay Davlat Milliy Majlisi tuzildi. bu yerda qirq deputat saylanadi. Saylov natijasida qirq kishilik majlisda yigirma ikki oʻrin olgan Turklar, Turkiyada qoʻllaniladigan qonunlarni birin-ketin qabul qilib, Suriya va Fransiyaning Hatayga taʼsirini kamaytiradigan tartibga solishni tezlashtirdi.
1939-yil 23-iyunda Fransiya Turkiyaning iltimoslarini qabul qilib, mintaqa boʻyicha oʻziga berilgan vakolatlarni qonuniy va soʻzsiz Turkiyaga oʻtkazdi[3]. 1939-yil 29-iyun kuni Hatay Milliy Majlisi ovoz berish yoʻli bilan Turkiyaga qoʻshilishga qaror qildi. 29-iyunda boshlangan jarayon Turkiyaning viloyatdagi fransuz shirkatlarini sotib olishi, Hatay viloyatini tashkil etishi bilan davom etdi va 1939-yil 23-iyul tongida oxirgi fransuz harbiy birligining ketishi bilan yakunlandi. viloyatdan[3]. Rasmiy ravishda 1939-yil 29-iyunda va 1939-yil 23-iyulda amalda boʻlib oʻtgan bu oʻz-oʻzini anneksiya qilish Suriya tomonidan qabul qilinmadi. Suriya hali ham Hatayni xaritalarda oʻz hududi sifatida koʻrsatishda davom etmoqda[4].
Bugungi kunda suriyaliklar mintaqaning arabcha nomi Liwaaa aliskenderuna oʻrniga turkiy Hatay tilidan foydalanmoqda.
Aholi va demografiya tahrir
Fransiya Oliy komissiyasining 1936-yildagi hisob-kitoblariga koʻra, 220 ming aholining 39 foizi turklar, 28 foizi arab tilida soʻzlashuvchi alaviylar, 11 foizi armanlar, 10 foizi sunniy arablar, 8 foizi xristianlar va 4 foizi cherkes, kurdlar va yahudiylar boʻlgan[5].
.jpg)
| 1936-yilda Fransiya aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra Hatay aholisi[5] | ||||||
| Etnodiniy guruhlar | Aholi | % | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Nusayriylar | 61,600 | 28% | ||||
| Sunniy arablar | 22,000 | 10% | ||||
| Melkit katolik cherkovi, yunonlar va boshqa xristianlar | 17,600 | 8% | ||||
| Turklar | 85,800 | 39% | ||||
| Armanlar | 24,200 | 11% | ||||
| Cherkaslar, yahudiylar, kurdlar | 8,800 | 4% | ||||
| Jami | 220,000 | 100% | ||||
1937-yilda koʻpchilik manbalarda qayd etilishicha, Aleksandretta sanjagida jami 186 ming kishi yashagan boʻlib, (bu Fransiya hukumatining 1932-yilgi hisobotiga koʻra) 85 ming turklar, 25 ming kishi armanlar, qolgan qismi esa asosan arablar, yunonlar, yahudiylar, kurdlar va cherkeslardan tashkil topgan[6].
Yana qarang tahrir
Manbalar tahrir
- ↑ 1,0 1,1 „Hatay Meselesinin Çözümü“. tsk.tr. 11 mayıs 2012da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 ağustos 2012.
- ↑ „5 TEMMUZ’DA TÜRK ASKERİNİN İSKENDERUN’A GİRİŞİNİN 74. YILDÖNÜMÜ VE KURTULUŞ BAYRAMI TÖRENİ DÜZENLENDİ“. iskenderun.bel.tr. Qaraldi: 28 ağustos 2012.
- ↑ 3,0 3,1 „Hatay Tarihine Genel Bakış“. hatay.gov.tr. 9 temmuz 2014da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 ağustos 2012.
- ↑ The New Turkey. Londra: Granta Books, 2005 — 203-227 bet. ISBN 1-86207-865-3.
- ↑ 5,0 5,1 Brandell, Inga. State Frontiers: Borders and Boundaries in the Middle East. I.B.Tauris, 2006 — 144 bet. ISBN 978-1-84511-076-5.
- ↑ H. L (23 January 1937). "The Sanjak of Alexandretta". Bulletin of International News 13 (15): 3–7. https://www.jstor.org/stable/25639616. Qaraldi: 25 March 2022.Hatay davlati]]