Ingliz-Fors urushi

Ingliz-Fors urushi (1856-yil 1-noyabr - 1857-yil 4-aprel) - bir tomondan Buyuk Britaniya va Irlandiya Birlashgan Qirolligi va ikkinchi tomondan Qojar Fors sulolasi oʻrtasidagi boʻlib oʻtgan urush. Urushning asosiy sababi Forslarning Afgʻonistonning Hirot shahrini nazorat qilish haqidagi da'vosi edi.

Urushning boshlanishi

Katta oʻyin kontekstida Buyuk Britaniya Afgʻonistonning unga nisbatan doʻstona davlat sifatida, Britaniya Hindistoni va oʻrta Osiyodagi rus mulklari oʻrtasida bufer zonasi boʻlishini xohladi va shuning uchun bu mamlakatda boshlanishi mumkin boʻlgan Forslar ta'siriga qarshi chiqdi, chunki Forslar Qojarlar davrida Rossiya imperiyasiga moyil boʻla boshlagan edi.

Forslar bir necha marta Hirotni kuch bilan egallashga urindi (oxirgi urinishlar 1838 va 1852-yillarda qilingan), lekin har safar inglizlar qarshiligiga duch kelganda chekinishga majbur boʻldi. Biroq, 1856-yil 25-oktyabrda ular yangi urinishga qoʻl urishdi va mavjud Ingliz-Fors kelishuvlariga qaramay, shaharni egallab olishdi.

Ayni paytda, Buyuk Britaniya allaqachon Fors poytaxtida Britaniya elchisining shaxsiy hayoti bilan bogʻliq diplomatik janjal tufayli harbiy qoʻshinlarini safarbar etayotgan edi. Agar Hirot bilan boʻlgan voqea boʻlmaganida, ehtimol Britaniyaning kuch namoyishi Fors koʻrfazidagi bir nechta orollarni bosib olish bilan chegaralangan boʻlar edi, ammo Hirotdagi vaziyat sababli Hindiston general-gubernatori Londondan hujum qilish toʻgʻrisida buyruq oldi va 1-noyabrda Forslarga qarshi urush e'lon qildi.

Urushning borishi

Afg‘onistondagi urush dahshatlari hali ham Britaniya xotirasida saqlanib qolganligi sababli, Inglizlar Hirotga quruqlik orqali yordam berish uchun qo‘shin yuborish o‘rniga, Fors ko‘rfazi sohillariga amfibiya hujumini uyushtirish va Forsni chekinishga majbur qilishga qaror qilindi.

General-mayor Foster Stalker boshchiligidagi 2300 nafar ingliz askari va 3400 nafar hind sipohidan iborat Bombey prezidentligidagi diviziya 1856-yil 4-dekabrda Xark oroliga ya'ni janubiy Eronga tushirildi va 9-dekabrda oroldan materikga qoʻshinlar kirish borishdi va 10-dekabrda Bushehr egallandi. Tez orada razvedka Sherozda 4000 Fors qoʻshinlari joylashganini aniqladi va ajratilgan kuchlar qit'aga chuqurroq borish uchun yetarli emas degan qarorga keldi. 1857-yil yanvar oyida brigada generali Genri Xevelok qoʻmondonligi ostida hujumga yordam berish uchun ikkinchi boʻlinma yuborildi va general-mayor Jeyms Outram butun ekspeditsiya kuchlari qoʻmondoni boʻldi. 20-yanvar kuni Busherga qo‘shimcha kuchlar yetib kelgan.

Qoʻshimcha kuchlar kelgandan soʻng, ingliz qoʻshinlari forslar jangsiz qoldirgan Borazjon shahriga qarab yurdilar va 5-fevralda Xushob qishlogʻiga yetib kelishdi. Britaniya qoʻshinlari oziq-ovqat zahiralari tugab qolganligi tufayli, 6 va 7-fevral kunlari togʻlarda yashiringan dushman bilan jang qila olmaydi va Outram yoʻlda Xushobda toʻxtab, Bushehrga qaytishga qaror qilishadi. Britaniyaning chekinishidan ruhlangan forslar oʻzlarining Xushob qarorgohiga yaqinlashdilar va 8-fevralda Xushob jangi boʻlib oʻtdi, bu urushning eng yirik jangiga aylandi. Magʻlubiyatga uchragan Qojar qoʻshinlarini ta'qib qilishdan naf boʻlmaganligi sababli va inglizlar Bushehrga qaytishadi.

Ingliz qoʻshini Shatt al-Arab daryosining yaqiniga tushish orqali yana, shimolga zarba berishga qaror qilishadi, buning uchun 1500 ingliz va 2400 hind askari ajratiladi. 19-mart kuni ingliz desantlari daryoning ogʻziga yaqinlashishdi va 24-mart kuni qoʻshinlar kuchli mustahkamlangan Mohammarra shahrida toʻqnashadi. Inglizlarga Usmonlilar hududiga kirishga ruxsat berilmagani va Mohammarra toʻgʻri chegarada boʻlgani toʻsqinlik qildi, ammo forslar shaharni tashlab ketishdi va u 27-mart kuni ingliz qoʻshinlari tomonidan bosib olindi. Mirza Xon boshchiligidagi 13 ming fors askari Ahvazga chekinishadi. 1-aprel kuni Axvazni inglizlar egallab olishdi, ular 4-aprel kuni Mohammarraga qaytib, Shu kuni Parijda tinchlik shartnomasi imzolanganidan xabar topdilar.

Diplomatiya

Buyuk Britaniya va Fors oʻrtasidagi muzokaralar dastlab Istanbulda boshlangan, biroq inglizlar forslar uchun qabul qilib boʻlmaydigan talabni ilgari surgandan soʻng toʻxtatilgan.

Tez orada Parijda muzokaralar davom ettirildi va 1857-yil 4-aprelda tinchlik shartnomasi imzolandi. Uning shartlariga koʻra, Fors Hirotni Afgʻonistonga qaytarishi, Tehronga qaytib kelganida Britaniya elchisidan uzr soʻrashi, savdo shartnomasini tuzishi va Fors koʻrfazida qul savdosiga qarshi kurashda hamkorlik qilishi kerak edi. Inglizlar Shohning muxoliflariga Britaniya elchixonasida boshpana bermaslikka rozi boʻlishdi, Buyuk vazirni olib tashlash talabini, shuningdek, Maskat imomidan (Buyuk Britaniyaning ittifoqchisi) hududiy imtiyozlar talabini qaytarib oldilar.

Oqibatlari

Forslar Hirotdan (1863-yilda Doʻst Muhammad nazoratiga oʻtgan) chiqib ketishadi va Afgʻoniston ishlariga aralashishdan bosh tortishadi. Shundan soʻng Buyuk Britaniya qoʻshinlari ham Hindistonga Sepoy isyonini bostirish uchun qaytib ketishdi.

Adabiyotlar

• Бушев П. П. Герат и Англо-иранская война 1856—1857 гг. — М.: Издательство восточной литературы, 1959.
• Норик Б. В. Англо-иранская война 1856—1857 гг.: штурм крепости Бахмани. // Военно-исторический журнал. — 2021. — № 3. — С.22—27.
• English B. John Company’s Last War. London: Collins, 1971.