Jon Gorri
Jon Gorri (inglizcha: John B. Gorrie;1803-1855) — amerikalik shifokor va olim, mexanik sovutish tizimining ixtirochisi[1][2].
Biografiya tahrir
Dastlabki yillar tahrir
Jon Gorri 3-oktyabr 1803-yilida Nevis orolida tugʻilgan, gʻarbiy Hindistondagi[2] shamol orollarida, shotlandiyalik ota-onalar. Uning bolaligini Janubiy Karolina (AQSh) da oʻtgan. Bolaligini AQShning Janubiy Karolina shtatida oʻtkazdi. U tibbiy taʼlimni Nyu-Yorkning Feyrfild shahridagi shifokorlar va jarrohlar kollejining Gʻarbiy okrugida olgan.
1833-yilda u Meksika koʻrfazi sohilidagi port shahri boʻlgan Florida shtatining Apalachicola shaharga koʻchib oʻtdi[2]. U yerda Garri nafaqat ikkita shifoxonada doimiy shifokor boʻlib ishlagan, balki jamoa hayotida ham faol ishtirok etgan. Turli vaqtlarda u kengash aʼzosi, pochta boʻlimi boshligʻi, Pensacola bankining Apalachicola filiali prezidenti (Pensacola bankining Apalachicola filiali), mason lojasining kotibi boʻlib ishlagan, Trinity Episcopal cherkovining asoschilaridan biri boʻlgan(Trinity Episkop cherkovi).
Doktor Gorri tibbiy tadqiqotlar tropik kasalliklarni oʻrganishni oʻz ichiga olgan. Oʻsha paytda ushbu kasalliklarning sababi yomon havo — bezgak ekanligi haqidagi gipoteza keng tarqalgan edi (italyancha: mala aria „yomon havo“ degan maʼnoni anglatadi). Ushbu nazariyaga asoslanib, Gorri botqoqlarni quritishga va shifoxona xonalarini sovutishga chaqirdi[3]. Xonalarni sovutish uchun u shiftga muz havzasini osib qoʻydi; sovuq havo ogʻirroq boʻlib, bemorga tushdi va keyin polga yaqin teshikdan chiqib ketdi.
Sunʼiy sovutish bilan tajribalar tahrir
Muzni Shimoliy koʻllardan qayiqqa olib oʻtish kerakligi sababli, Gorri sunʼiy muz yaratish bilan tajriba oʻtkazishga qaror qildi[2]. 1845-yilda u tibbiy amaliyotni tark etdi va havoni sovutadigan birlikni yaratish loyihasiga eʼtibor qaratdi. Natijada, Gorri dunyodagi birinchi kompressorni ishlab chiqdi, u havoni siqib chiqardi, keyin lasan orqali oʻtib, kengaytirildi va sovutildi. Ushbu tamoyil bugungi kunda barcha sovutgichlarda va konditsionerlarda qoʻllaniladi. Ushbu ixtiro asosida Jon Gorri muz ishlab chiqarish mashinasini qurdi. 1851-yil 6-mayda u 8080-sonli patent oldi[4].Ushbu mashinaning asl modeli va Gorri tomonidan yozilgan ilmiy maqolalar Smitson institutida saqlanadi. Biroq, „muz va sovutish suyuqligi ishlab chiqarish uchun apparat va vositalar“ uchun patent allaqachon 1835-yilda Angliya va Shotlandiyada „sovutgichning otasi“deb nomlanuvchi amerikalik ixtirochi Yoqub Perkinsga berilgan. Gorri oʻz mashinasini ishlab chiqarish uchun pul yigʻishga intildi, moliyaviy yordam topish uchun janubiy shaharlarga sayohat qildi, ammo sherigi vafot etganidan keyin bu tashabbus muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Jon oʻzining avvalgi kasbiga qaytishga majbur boʻldi va umrining oxirigacha shifokor boʻlib ishladi[4].
Moliyaviy inqirozga uchragan va sogʻligʻining yomonlashuvi bilan tanqid qilingan Gorri 1855-yilning 29-iyun oyida yolgʻizlikda vafot etdi. U ingliz qabristoniga dafn qilindi (Magnoliya qabristoni) dafn etilgan[5][6].
Yodgorliklar va yodgorliklar tahrir
- Apalachikola shahrida Gorri maydoni uning nomi bilan atalgan. Maydonda uning qabri, yodgorligi, Jon Gorri muzeyi davlat parki va Apalachikola shahar kutubxonasi joylashgan.
- Apalachicola koʻrfazidagi Jon Gorri koʻprigi Apalachicola shahrini Eastpoint bilan bogʻlaydi.
- 1914-yilda Florida shtati Kapitoliydagi Milliy haykallar kollektsiyasi zaliga haykaltarosh Adrian Pillars tomonidan Gorri haykalini sovgʻa qildi[2].
- Jeksonvilldagi Jon Gorri oʻrta maktabi (hozirda „Jon Gorri“ deb nomlangan koʻp qavatli uy) va Tampadagi Jon Gorri boshlangʻich maktabi uning nomi bilan atalgan.
- 2016-yilning yozida Florida shtatining Jeksonvill shahridagi Riversayd bogʻida Jon Gorri Dog Park ochildi.
- Ikkinchi jahon urushida qatnashgan Liberty sinfidagi kemalardan biri Jon Gorri nomi bilan atalgan.
- Jon Gorri mukofoti har yili Florida universiteti tibbiyot kolleji bitiruvchisiga beriladi, u umumiy koʻrsatkichlar boʻyicha eng yaxshi talaba hisoblanadi va eng yaxshi amaliyotchi boʻlishni vaʼda qiladi.
Manbalar tahrir
- ↑ Ice and Refrigeration. — Nickerson & Collins Company, 1919. — P. 235.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 John Gorrie // Architect of the Capitol.
- ↑ James Burke. Circles: Fifty Round Trips Through History Technology Science Culture. — Simon and Schuster, 2003. — P. 111.
- ↑ 4,0 4,1 03-oktabrya 1803 goda rodilsya amerikanskiy vrach Djon GORRI (John Gorrie) (1803—1855) (Wayback Machine saytida 2020-06-15 sanasida arxivlangan) // UZRF.RU.
- ↑ Federal Writers' Project. Florida. A Guide to the Southernmost State. — New York: Oxford University Press, 1939. — P. 490.
- ↑ Daniel L. Schafer. Zephaniah Kingsley Jr. and the Atlantic World. Slave Trader, Plantation Owner, Emancipator. — University Press of Florida, 2013. — ISBN 9780813044620.
Adabiyotlar tahrir
- Raymond B. Bekker. Jon Gorri, MD: Konditsioner va mexanik sovutgichning otasi. — Carlton Press, 1972-yil.
- Jon Gladston. Jon Gorri, Vizyoner. — ASHRAE jurnali, 1998-yil dekabr. (PDF fayl)
- V.M.Sherlok. Isitma odam: Doktor Biografiyasi. Jon Gorri. — Medallion Press, 1982-yil.
- Elli Morris. Janubni sovutish: Blok muzlik davri, 1875-1975 (Wayback Machine saytida 2019-06-08 sanasida arxivlangan). — Vakofoto, 2008-yil.
- Linda Xansen Kolduell. U muz yasadi va dunyoni oʻzgartirdi: Floridalik Jon Gorrining hikoyasi (Wayback Machine saytida 2021-01-17 sanasida arxivlangan). — Atlantic Publishing Group, Inc., 2020-yil.
Havolalar tahrir
- John Gorrie Museum State Park // Florida State Parks.
- Patent model for ice machine // Smithsonian.