Ko‘ksaroy (saroy)
Koʻksaroy – Amir Temur saroyi boʻlib turkiy tilidan Moviy saroy deb tarjima qilingan. Ayrim maʼlumotlarga koʻra, Koʻksaroy Amir Temurning Samarqanddagi bosh saroyi boʻlgan.
| Koʻksaroy | |
|---|---|
 | |
| Joylashuv | Samarqand |
| Turi | Saroy xarobalari |
| Xarita | |
Saroy xarobalarining qazib olinmagan qoldiqlari Samarqandning tarixiy markazida, ehtimol Koʻksaroy maydonining sharqiy qismida, Samarqand viloyati hokimligi bosh binosi (baland 15 qavatli bino) yonida, koʻprik yonida joylashgan.
Koʻksaroy saroyi Amir Temur tomonidan 1370-yilda taxtga oʻtirgandan soʻng qurilgan. Koʻksaroy oʻz davri uchun ahamiyatli oʻlchamlarga ega boʻlgan toʻrt qavatli bino boʻlgan. Saroy devorlari sirlangan koshinlar bilan qoplangan. Saroyning oʻzi tepalikda joylashgan. Biroz vaqt oʻtgach, saroy yonida yana bir saroy – Bustansaroy („Saroy gulzori“) qurilgan. Koʻksaroy saroyi Amir Temurning Samarqand atrofida bir necha oʻnlab saroylari boʻlgan sevimli saroylaridan biri boʻlgan. 1404-yilning kuzida Amir Temur Xitoyga (Ming imperiyasi) qarshi yurishi oldidan oxirgi marta Koʻksaroyda toʻxtadi. 1497-yilning noyabrida Bobur yaqin atrofdagi Bustonsaroyda qoldi. Imperator Temur vafotidan keyin saroydan uning avlodlari foydalanishgan.
1868-yilgacha Koʻktosh taxti toshi (turk tilidan tarjima qilingan koʻk tosh) Temurning taxt xonasida joylashgan boʻlib, keyinchalik qayta tiklangan. Butun XV-XIX asrlar davomida saroyda joylashgan temuriylar taxti – Koʻktoshda temuriylardan tortib mangʻitlargacha boʻlgan turli sulolalardan boʻlgan Oʻrta Osiyo hukmdorlarining taxtga oʻtirish marosimlari boʻlib oʻtgan. Buxoro amirligining poytaxti Buxoro shahri boʻlsa-da, Buxoroning oʻzbek amirlari Haydar, Nasrullo va Muzaffarlar Samarqandda, Koʻktoshda toj kiyish marosimini oʻtkazdilar. Oxirgi marta 1861-yilda amir Muzaffar taxtiga oʻtirish marosimi boʻlib oʻtgan.
Saroyning asosiy binolari 18-asrning birinchi yarmidagi siyosiy qarama-qarshilik va inqiroz davrida vayron qilingan. 19-asrda mangʻitlar sulolasining Buxoro amirlari saroyni qisman tikladilar. Saroy va uning eshiklari manzaralari rus rassomi Vasiliy Vereshchagin tomonidan Turkiston serialida suratga olingan.
1868-yilda Buxoro amirligining sharqiy qismi mustaqilligidan mahrum boʻlgach, Samarqand bosib olinib, Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritilgach, hokimiyat saroyni butunlay vayron qilishga qaror qildi. Bugungi kunga qadar Goʻriamir maqbarasi hovlisida koʻrsatilgan Koʻktosh taxti toshigina saqlanib qolgan. Saroyning oʻzi (Bustansaroy saroyi kabi) butunlay vayron boʻlganidan keyin tuproq bilan qoplangan va hali ham oʻrganilmagan.
Samarqand shahri va uning tarixiy, madaniy, diniy, meʼmoriy va arxeologik yodgorliklari, jumladan, Koʻksaroy saroyi qoldiqlari „Samarqand – madaniyatlar chorrahasi“ nomi bilan UNESKOning Butunjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan[1][2].