Kuman kitobi
Kuman kitobi - bu o'rta asrlarning lingvistik qo'llanmasi bo'lib, katolik missionerlariga ko'chmanchi turkiy xalq bo'lgan Kumanlar bilan muloqot qilishda yordam berish uchun mo'ljallangan. Hozirda u Venetsiyadagi Avliyo Mark kutubxonasida saqlanadi.
Kodeks Qrimda yaratilgan va qrim-tatar tilining eng qadimgi yodgorliklaridan biri hisoblanadi, bu qipchoq va o'g'uz lahjalari tarixi uchun katta ahamiyatga ega - Qora dengiz cho'llarining qipchoqlari (Polovtsy, Kumanlar) bilan bevosita bog'liq va ayniqsa Qrim yarim oroli bilan[1].
Kelib chiqishi va mazmuni tahrir
U ikki qismdan iborat. Birinchi qism lotin alifbosida yozilgan lotin, fors va kuman tillaridagi lug'at va kuman fe'llari, ismlari va olmoshlari lotin tilidagi ma'nosi bilan yozilgan ustundan iborat. Ikkinchi qism Kuman-Nemis lug'ati, Kuman grammatikasi haqidagi ma'lumotlar va Petrarkaga tegishli she'rlardan iborat[2]. Biroq Kodeks bu Kuman tilini "tatar" (tatar til)i deb atagan[3].
Kuman kitobining birinchi qismi tilni o'rganishga yordam berish uchun amaliy maqsadlarda yozilgan. Ikkinchi qism xristian dinini Kumanlar orasida tarqatish maqsadida yozilgan bo'lib, diniy kitoblardan turli iqtiboslar uning kumancha tarjimasi bilan keltirilgan. Xuddi shu bo'limda so'zlar, iboralar, jumlalar va 50 ga yaqin topishmoqlar, shuningdek, diniy arboblarning hayoti va faoliyatiga oid hikoyalar mavjud[2].
Kitob, ehtimol, vaqt o'tishi bilan boyitilgan. Savdogarlar, siyosiy va diniy yetakchilar, xususan, Vengriyada 11-asr oʻrtalaridayoq Kumanlar bilan samarali aloqa oʻrnatishga intilishgan. Italiyaning Genuya kabi shahar-davlatlari Qora dengiz sohilida savdo nuqtalari va mustamlakalarini tashkil qila boshlaganligi sababli, qipchoq tilini o'rganish vositalariga ehtiyoj keskin ortdi.
Kodeksning eng dastlabki qismlari 12-13-asrlarda paydo bo'lgan deb ishoniladi. Vaqt o'tishi bilan muhim qo'shimchalar kiritilgan. Venetsiyada saqlanayotgan nusxa 1303-yil 11-iyulda yozilgan. Kitob bittaga birlashtirilgan bir qancha mustaqil ishlardan iborat.
Topishmoqlar tahrir
“Kuman topishmoqlari” (CC, 119–120; 143–148) ilk turkiy xalq ogʻzaki ijodini oʻrganishda hal qiluvchi manba hisoblanadi. Andreas Titse ularni “ turkiy xalqlarning umumiy merosini tashkil etuvchi topishmoq turlarining eng qadimgi variantlari” deb atagan.
Kodeksdagi topishmoqlar orasida quyidagi parchalar mavjud:[aniq manba kerak]
- Aq küymengin avuzı yoq. Ol yumurtqa.
- “Oq uyning og‘zi yo‘q (ochilmas). Bu tuxum."
- Kökçä ulahım kögende semirir. Ol huvun.
- "Arqonda ko'kargan bolam semiribdi, Qovun."
- Oturğanım oba yer basqanım baqır canaq. Ol zengi.
- “Men oʻtirgan joy tepalik. Men bosgan joy mis kosa. Uzangi."
Misol tahrir
| Kuman | Atamiz kim köktäsiñ. Algishli bolsun seni atiñ, kelsin senining xanligiñ, bolsun senining tilemeiñ — neçik kim köktä, alay [da] yerdä. Kündeki ötmäkimizni bizgä bugun bergil. Dağı yazuqlarimizni bizgä bobatqil — nechik biz bosatirbiz bizgä yaman etkenlergä. Dağı yekniñ sinamaqina bizni quvurmagil. Basa barca yamandan bizni qutxargil. Omin! |
|---|---|
| oʻzbek | Osmondagi Otamiz. Sening isming ulug'lansin. Sening shohliging kelsin. Sening irodang osmonda bo'lgani kabi yerda ham bajo bo'lsin. Bizning kundalik nonimizni shu kunga ber. Bizga yomonlik qilganlarni kechirganimizdek, gunohlarimizni ham kechir. Va bizni vasvasaga olib borma, Bizni yovuzlikdan qutqar. Omin. |
| Qrim tatar | Atamiz kim köktesiñ. Alg'ishli olsun sening adiñ, kelsin seniñ hanligiñ, olsun seniñ tilegeniñ — qanday kökte, öyle [de] yerda. Kundagi ötmegimizni bizge bugun ber. Daa yazıqlarımızı (suçlarımızı) bizge boşat (bagışla) — nasıl biz boşatamız (bagışlaymız) bizge yaman etkenlerge. Daa narsatanning singaniga bizni qoyurma. Episi yamandan bizni qutqar. Omin! |
Kuman kitobi manbalari tahrir
- Güner, Galip (2016), Kuman Bilmeceleri Üzerine Notlar (Kuman topishmoqlari haqida eslatmalar), Kesit Press, Istanbul. 168 bet.
- Argunshoh, Mustafo; Güner, Galip, Codex Cumanicus, Kesit Yayınlari, Istanbul, 2015, 1080 bet. ( https://www.academia.edu/16819097/Codex_Cumanicus )
- Doktor Piter B. Kodeksda Oltin
- “Codex Cumanicus”ning italyancha qismi, 1-55-betlar. (38,119 Mb)
- “Codex Cumanicus”ning nemis tilidagi qismi, 56-83-betlar. (5,294 Mb)
- Shmieder, Felicitas va Schreiner, Piter (tahrirlar. ), Il Codice Cumanico e il suo mondo. Atti del Colloquio Internazionale, Venezia, 6-7 dekabr 2002 yil. Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 2005, XXXI-350 p., ill. (Centro Tedesco di Studi Veneziani, Ricerche, 2).
- Drimba, Vladimir, Codex Comanicus. Edition diplomatique avec fac-similés, Bukarest 2000 yil.
- Dovud Monshizadeh, Das Persische im Codex Cumanicus, Uppsala: Studia Indoeuropaea Upsaliensia, 1969 yil.
Manbalar tahrir
Havolalar tahrir
- Codex Cumanicus on-line
- Full text of the Codex Cumanicus in Latin
- Golden, Peter B. "Codex Cumanicus". Provides an in depth overview of the book's content.
- Article in Encyclopædia Iranica: http://www.iranicaonline.org/articles/codex-cumanicus
- Complete copy of Ligeti's Prolegomena and Kuun's Latin edition and commentary (as published in Budapest, 1981): https://library.hungaricana.hu/hu/view/MTAKonyvtarKiadvanyai_BORB_01/?pg=0&layout=s
- Ligeti's Prolegomena: https://www.jstor.org/stable/23682271
- ↑ Гаркавец А. Н.. Кыпчакские языки: куманский и армяно-кыпчакский. Alma Ata: Наука, 1987 — 18 bet.
“ Что касается места окончательного формирования сборника, то наиболее вероятной следует считать Кафу — As for the place of the final formation of the manual, Caffa should be considered the most probable <...> По диалектным особенностям кодекс считается старейшим памятником крымскотатарского языка, имеющим огромное значение для истории кыпчакских и огузских говоров... — According to the dialectal features, the code is considered the oldest monument of the Crimean Tatar language, which is of great importance for the history of the Kypchak and Oghuz dialects... ” - ↑ 2,0 2,1 [1][sayt ishlamaydi] Codex Cumanicus (Kumanlar Kitabı)
- ↑ Florin Curta. The Other Europe in the Middle Ages: Avars, Bulgars, Khazars and Cumans, 2007 — 406 bet.