Vikipediya

Vodiy nilufari

(Lily of the valleydan yoʻnaltirildi)

Vodiy nilufari (Convallaria majalis)[1] baʼzan vodiy nilufar deb yoziladi, – bahorda gulbarglarida paydo boʻladigan shirin xushboʻy hidi, osilgan, qoʻngʻiroq shaklidagi oq gullari bilan ajralib turuvchi oʻrmon gulli oʻsimligi. U Osiyo va Yevropaning Shimoliy yarim sharida oʻsadi, ammo Shimoliy Amerikaning baʼzi qismlarida odatda invaziv hisoblanadi[2][3]. Convallaria majalis( var. montana) Amerikada vodiy nilufari sifatida ham tanilgan, vatani Shimoliy Amerika[4][5].

19-asr illyustratsiyasi

Yurak glikozidlarining (kardenolidlar)yuqori kontsentratsiyasi tufayli odamlar va boshqa hayvonlar tomonidan isteʼmol qilinganda juda zaharli hisoblanadi[6][7].

Boshqacha nomlari ham mavjud bular: may qoʻngʻirogʻi, xonimning koʻz yoshlari va Maryamning koʻz yoshlari kiradi. Uning fransuzcha nomi, muguet, baʼzan gulning hidiga taqlid qilib parfyumeriya yaratuvchi lar tomonidan atir nomi sifatida foydalaniladi. Zamonaviy Angliyada oʻsimlik qoʻl uchun malham (qoʻllarning ogʻrigʻi uchun malham yaratish uchun ishlatilgani uchun) yoki Apollinaris (Apollon tomonidan kashf etilgan afsonaga koʻra) sifatida tanilgan[8].

Mevalar

Convallaria majalis – koʻp yillik oʻt oʻsimlik hisoblanib, koʻpincha rizomlar deb ataladigan er osti poyalarini atrofga tarqatib katta koloniyalarni hosil qiladi. Yozda stolonlarning uchlarida yangi toʻgʻri kurtaklar hosil boʻladi,[9] bu tik turuvchi novdalar koʻpincha pips deb ataladi.[10] Ular bahorda oʻsib, er ostidagi boshqa kurtaklar bilan bogʻlanib yangi bargli kurtaklar hosil qiladi. Boʻyi 15–30 centimetr (6–12 in) gacha oʻsadi, bir yoki ikkita bargi odatda 10–25 centimetr (4–10 in)gacha boradi gullaydigan poyalari ikki barg va poya choʻqqisida besh-oʻn besh guldan iborat novdasi bor.

Gullar soni oltita oq ranga (kamdan-kam pushti rangga) ega boʻlib, qoʻngʻiroq shaklini hosil qilishi uchun tagidan birlashtirilgan, diametri 5–10 millimetr (0.2–0.4 in)va yoqimli hidga ega asosan kech bahorda gullaydi Shimoliy yarim sharda iliq qishda mart oyining boshlaridayoq gullay boshlaydi. Meva kichik apelsin shaklida qizil rangda diametri 5–7 millimetr (0.2–0.3 in) bir necha yirik oq rangdan jigarranggacha boʻlgan urugʻlari mavjud boʻlib, ular quriydigan shaffof shaffof dumaloq munchoqlar shaklida boʻladi.[11]

Taksonomiya tahrir

APG III tizimida tip Asparagaceae oilasiga , Nolinoideae kichik oilasiga (ilgari Ruscaceae oilasi[12]) kiritilgan. Ilgari u oʻzining Convallariaceae oilasiga va koʻplab lilioid monokotlar singari, bundan oldin Liliaceae nilufar oilasiga kiritilgan edi.

Baʼzan oʻsimlikshunos olimlar tomonidan alohida turlar yoki kichik avlodlar sifatida ajratilgan uchta nav mavjud.[13][14]

  • Convallaria majalis var. keiskei – Xitoy va Yaponiyada uchraydi, qizil mevali va piyola shaklidagi gullari (hozirda keng tarqalgan Convallaria keiskei deb ataladi)[11][15] mavjud.
  • C. majalis var. majalis – Evroosiyoda tarqalgan, gullarida oq oʻrta qovurgʻalar bilan.
  • C. majalis var. montana – Amerika Qoʻshma Shtatlarida uchraydi. Gullarda yashil rangli oʻrta qovurgʻalar bilan[16]

Convallaria transcaucasica baʼzi rasmiy idoralar tomonidan alohida tur sifatida tan olingan, ilgari Convallaria japonica deb nomlangan tur endi Ophiopogon japonicus deb nomlanadi.[15]

Tarqalishi. tahrir

Convallaria majalis Yevropada tugʻilgan boʻlib, u Oʻrta er dengizi va Atlantika qirgʻoqlaridan qochadi.[17] Sharqiy nav, C. majalis var. keiskei Yaponiya va Sharqiy Osiyoning baʼzi qismlarida uchraydi. C. majalisning cheklangan mahalliy aholisi bor. montana (sinonimi C. majuscula) Sharqiy Qoʻshma Shtatlarda uchraydi.[18] Biroq, Amerika navining mahalliy maqomi haqida baʼzi munozaralar mavjud.[19]

Koʻpgina koʻp yillik gulli oʻsimliklar singari, C. majalis ham jinsiy hujayralar qoʻshilishi natijasida hosil boʻlgan vegetativ yoʻl bilan va urugʻ orqali jinssiz nasl berish orqali ikki tomonlama koʻpayish usullarini namoyon etadi.[20]

Ekologiya tahrir

Convallaria majalis – qisman salqin va issiq yozni afzal koʻradigan mezofil tipidagi oʻsimlik. U loyli yoki qumli va kislotali va oʻrtacha ishqorli[21], yaxshisi koʻp miqdorda chirindi boʻlgan tuproqlarni afzal koʻradi. Qirollik bogʻdorchilik jamiyati bir oz gidroksidi mavjud tuproqlar eng maqbul ekanligini taʼkidlaydi. Bu togʻlarda 1,500 metr (4,900 ft) tagacha yashaydigan Yevroosiyo va dengiz osti turi balandlik.[22]

Convallaria majalis baʼzi kuya va kapalak (Lepidoptera) turlarining lichinkalari, shu jumladan kulrang chigitlar tomonidan oziq-ovqat oʻsimlik sifatida isteʼmol qilinadi. Lilioceris merdigera barg qoʻngʻizining kattalari va lichinkalari kardenolid moddalarga bardosh bera oladi shuning uchun gulning barglari bilan oziqlanadi.[23]

Kultivatsiya tahrir

 
Erta bahorda rang-barang nav
 
Ikki gulli „Flore pleno“
 
„Rosea“

Convallaria majalis oʻzining xushboʻy gullari va soyali joylarda tuproqni qoplab oʻsish qobiliyati tufayli bogʻlarda keng yetishtiriladi. Qirollik bogʻdorchilik jamiyatining bogʻdagi xizmatlari uchun mukofotiga sazovor boʻldi.[24][25] Qulay sharoitlarda u katta koloniyalar hosil qilib oʻsishi mumkin.

Koʻplab tur va navlari mavjud jumladan, qoʻsh gulli, atirgul rangli gullar, rang-barang barglari va odatdagi turlardan balandroq oʻsadigan navlari etishtiriladi.[15]

  • C. majalis 'Albostriataʼ barglari oq chiziqli
  • C. majalis „Yashil gobelen“, „Haldon Grenj“, „Hardvik xoll“, „Xofxaym“, „Marsel“, „Variegata“ va „Vik Pavlovski oltini“ boshqa rang-barang navlardir[15]
  • C. majalis 'Berlin Giganti' va C. majalis 'Géant de Fortinʼ (sin. „Fortin giganti“) yirikroq oʻsadigan navlardir[15]
  • C. majalis „Flore Pleno“ qoʻsh gulli.[15]
  • C. majalis 'Roseaʼ baʼzan C. majalis var nomi bilan topiladi. rosea, pushti gullari bor.[15]

Anʼanaga koʻra, Convallaria majalis poʻlat qozonlarda oʻstiriladi va qish oylarida ham qozon oʻsimliklari boʻlib qolaveradilar, koʻchirilgan gullar uchun qozonlar kerak boʻladi.[26]

Kimyoviy tuzilishi tahrir

Taxminan 38 xildagi yurak glikozidlari (kardenolidlar) mavjud – odamlar yoki hayvonlar tomonidan isteʼmol qilingan taqdirda juda zaharli. Jumladan oʻsimlikda uchrovchi moddalar[6][7][27]:

  • konvallarin
  • konvallamarin
  • konvallatoksin
  • konvallotoksolid
  • konvallosid
  • neokonvallozid
  • glyukokonvallozid
  • majalosid
  • konvallatoxon
  • korglikon
  • kannogenol −3- O -a- L – ramnozid
  • kannogenol-3- O -b- D -allometilosid
  • kannogenol-3- O −6-deoksi-b- D -allosido-b- D – glyukozid ,
  • kannogenol-3- O −6-deoksi-b- D -allosido-a- L -ramnosid,
  • strofantidin −3- O −6- deoksi -b- D -allosido-a- L -ramnozid,
  • strofantidin-3- O −6-deoksi-b- D -allosido-a- L -arabinosid,
  • strofantidin-3- O -a- L -ramnosido-2-b-D-glyukozid,
  • sarmentogenin-3- O −6-deoksi-b- D -allosido-a- L -ramnozid
  • sarmentogenin-3- O −6-deoksi-b- D -gulosid
  • 19-gidroksi-sarmentogenin-3- O -a- L -ramnozid,
  • 19-gidroksi-sarmentogenin
  • arabinosido-6-deoksialloza
  • lokundjoside

Vodiy nilufarining hidi, xususan, burjuon ligandlari sutemizuvchilar spermasini oʻziga jalb qiladi deb oʻylangan.[28] 2003-yilda ushbu hodisaning kashfiyoti hidni qabul qilish boʻyicha tadqiqotlarga turtki boʻldi[29], ammo 2012-yilgi tadqiqot shuni koʻrsatdiki, buning oʻrniga yuqori konsentratsiyalarda burjuonlar spermani suzishni ragʻbatlantirishda progesteron roliga taqlid qilishgan (xemotaksis), bu hidni qabul qilish bilan bogʻliq boʻlmagan jarayon.[30]

Oʻsimlikning barcha qismlari juda kuchli zaharli, shu jumladan qizil mevalar bolalar uchun chiroyli koʻrinadi.[6][7][31] Agar oʻsimlik isteʼmol qilinsa qorin ogʻrigʻi, koʻngil aynishi, qusish va yurak urishining buzilishiga olib kelishi mumkin.[27]

Foydalanadi tahrir

Parfyumeriya tahrir

1956-yilda fransuz firmasi Dior Kristian Diorning sevimli guli boʻlgan vodiy nilufarini taqlid qiluvchi xushboʻy hid ishlab chiqardi. Bu atir Diorissimo Edmond Roudnitska tomonidan ishlab chiqilgan.[32] Oʻshandan beri uning hidi qayta ishlangan boʻlsa-da, u klassik ifor hisoblanadi.[32][33]

Gulning hidiga taqlid qiluvchi yoki unga asoslangan boshqa parfyumlar qatoriga Genri Robertning Muguet de Bois (1936),[34] Penhaligonning Lily of the Valley (1976),[32] va Olivia Giacobetti ning En Passant (2000) kiradi.[32]

Toʻylar va boshqa bayramlar tahrir

 
Ketrin Middlton vodiy nilufaridan iborat kelin guldastasi bilan

Nilufar toʻylarda ishlatish uchun[35] juda qimmat boʻlishi mumkin.[36] Vodiy nilufari shahzoda Uilyam va Ketrin Middltonning toʻyida kelin guldastasi uchun foydalanilgan.[36][37] Vodiy nilufar, Monako knyaginyasi Greys Kelly toʻyda ishlatgan kelin guldastasida foydalanish uchun tanlangan gul edi. 

20-asr boshlarida Fransiyada 1-may Xalqaro ish kunida (shuningdek, La Fête du Muguet (Vodiy nilufar kuni) deb ataladi) mehnat tashkilotlari va xususiy doʻkonlarda bahor ramzi sifatida savdo soligʻisiz sotish anʼanaga aylangan.[38]

Vodiy nilufari Xelstonda (Kornuoll, Buyuk Britaniya) Oʻsimliklar kunida (har yili 8-may, Moʻynali raqsga) yozning kelishini ifodalaydi. Kornuoll atrofidagi ibodatxonalarda (Xelston yaqinidagi Cadgwith shahridagi Flora kunida) „Vodiy nilufari“ deb nomlangan qoʻshiq ham mavjud qoʻshiq, Tennessee shtatining Nashvill shahridagi Fisk universitetining yubiley qoʻshiqchilaridan kelgan[39].

Xalq tabobati tahrir

Oʻsimlik asrlar davomida xalq tabobati uchun foydalanilgan.[40] Robert Lui Stivensonning „Oʻgʻirlab ketilgan“ romanida "Vodiy nilufari "ga ishora bor, u "podagraga qarshi vosita ", „yurakni tinchlantiradi xotirani mustahkamlaydi“ va „nutqni tiklaydi“ ''duduqligi borlar" uchun foydali deb aytgan.[41] Vodiy nilufarining inson kasalliklarini davolashda dorivor maqsadlarda yaxshi samara berishi haqida ilmiy dalillar yoʻq[6][27].

Madaniy simvolizm tahrir

Vodiy nilufari Yugoslaviyaning milliy guli hisoblanar edi[42]. Bu gul 1967-yildan boshlab Finlandiyaning ham milliy guliga aylandi[43].

„Gullar tilida“ vodiy nilufari baxt quvonchning qaytishini anglatadi[35].

Miflar tahrir

„Vodiy nilufari“ nomi, baʼzi boshqa Yevropa tillaridagi eski afsonalarda „ Qoʻshiqlar qoʻshigʻi“ 2:1 tilga olingan „vodiylar nilufari“ (baʼzan „vodiy nilufari“ deb ham tarjima qilinadi) iborasiga ishora boʻlsa kerak. (שׁוֹשַׁנַּת הָעֲמָקִים).[44] Yevropa oʻsimlikshunos olimlari bu iborani oʻsimlik turiga nisbatan qoʻllashni nisbatan kechroq 16-asr[45] yoki 15-asrlarda boshlashgan.[46] Convallaria atamasi (Karl Linney tomonidan nomlangan), shvedcha liljekonvalj soʻzi lilium convallium atamasiga mos keladi.

  •  
    Convallaria yaqindan
  •  
    Iyun oyining boshida Kemidagi konvallarias
  •  
    Moldova markasi
  •  
    Convallaria oʻymakorligi bilan ishlangan fin 10 tiyinlik tangasi
  •  
    1-may, Franz Xaver Winterhalter
  •  
    Lunner (Norvegiya) munitsipal gerbi

Yana qarang tahrir

Manbalar tahrir

  1. ↑ Sunset Western Garden Book, 1995:606–607
  2. ↑ „Invasive Species Photo Gallery - Wisconsin DNR“. dnr.wi.gov. Qaraldi: 2021-yil 10-may.
  3. ↑ „lily of the valley: Convallaria majalis (Liliales: Liliaceae): Invasive Plant Atlas of the United States“. www.invasiveplantatlas.org. Qaraldi: 2021-yil 10-may.
  4. ↑ „Lady Bird Johnson Wildflower Center - The University of Texas at Austin“. www.wildflower.org. Qaraldi: 2021-yil 10-may.
  5. ↑ „ITIS Standard Report Page: Convallaria majuscula“. www.itis.gov. Qaraldi: 2021-yil 10-may.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 „Lily of the valley: Guide to Poisonous Plants“. Colorado State University (2019). Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 „Lily of the valley: Safe and Poisonous Garden Plants“. University of California (2020). Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  8. ↑ Cockayne, Thomas Oswald. Leechdoms, Wortcunning, and Starcraft of Early England: Being a Collection of Documents, for the Most Part Never Before Printed, Illustrating the History of Science in this Country Before the Norman Conquest. London: Longman, Green, Longman, Roberts, and Green, 1864 — 121 bet. „glovewort.“ 
  9. ↑ Flora of China: Convallaria majalis
  10. ↑ Mills, Linn. Nevada gardener's guide. Nashville, Tenn.: Cool Springs Press, 2005 — 137 bet. ISBN 978-1-59186-116-4. 
  11. ↑ 11,0 11,1 Ohara, Masashi; Araki, Kiwakoi; Yamada, Etsukoi; Kawano, Shoichi, Life-history monographs of Japanese plants, 6: Convallaria keiskei Miq. (Convallariaceae), Plant Species Biology, Vol 21, No 2, August 2006, pp. 119–126(8), Blackwell Publishing
  12. ↑ Chase, M.W.; Reveal, J.L.; Fay, M.F. (2009), „A subfamilial classification for the expanded asparagalean families Amaryllidaceae, Asparagaceae and Xanthorrhoeaceae“, Botanical Journal of the Linnean Society, 161 (2): 132–136, doi:10.1111/j.1095-8339.2009.00999.x
  13. ↑ „Convallaria in Flora of North America @“. Efloras.org. 2021-yil 3-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 21-iyun.
  14. ↑ Weakley, A. S. 2020. Flora of the southeastern United States. University of North Carolina Herbarium, North Carolina Botanical Garden. p. 281 (Download page)
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 15,6 RHS Plant Finder 2009–2010. Dorling Kindersley, 2009 — 195, 196 bet. ISBN 978-1-4053-4176-9. 
  16. ↑ A. S. Weakley does not list green midribs among the distinctive characteristics of C. pseudomajalis, as he calls this taxon. – Weakley, A. S. 2020. Flora of the southeastern United States. University of North Carolina Herbarium, North Carolina Botanical Garden. p. 281 (Download page)
  17. ↑ „Liljekonvalj Blomningstid“ (sv). Qaraldi: 16-may 2018-yil.
  18. ↑ „Flora of North America : Convallaria majalis“. 2013-yil 16-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 21-iyun.
  19. ↑ Gleason, Henry A. and Cronquist, Arthur, (1991), Manual of Vascular Plants of Northeastern United States and Adjacent Canada, New York Botanical Garden, Bronx, New York, pp. 839–840. – In reply to Cronquist, A. S. Weakley points out that there is „a broad suite of morphological distinctions from European C. majalis“ and that C. pseudomajalis, as he calls this taxon, is typically found „on ridges remote from present or past habitations“ which excludes the idea of the taxon stemming from garden escapes. – Weakley, A. S. 2020. Flora of the southeastern United States. University of North Carolina Herbarium, North Carolina Botanical Garden. p. 281 (Download page)
  20. ↑ Vandepitte, Katrien; De Meyer, Tim; Jacquemyn, Hans (February 2013). „The impact of extensive clonal growth on fine-scale mating patterns: a full paternity analysis of a lily-of-the-valley population (Convallaria majalis)“. Annals of Botany. 111-jild, № 4. 623–628-bet. doi:10.1093/aob/mct024. PMC 3605957. PMID 23439847.
  21. ↑ „Lily of the Valley Planting Guide“. easytogrowbulbs.com. Qaraldi: 12-may 2015-yil.
  22. ↑ Rameau, J. C.. Flore Forestière Française. Institut pour le développement Forestier, 1989 — 1023 bet. ISBN 978-2-904740-16-9. 
  23. ↑ Whitman. „Controlling Lily Leaf Beetles“. Gardner's Supply Company. Qaraldi: 12-may 2015-yil.
  24. ↑ „Convallaria majalis“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 17-aprel.
  25. ↑ „AGM Plants - Ornamental“. Royal Horticultural Society (2017-yil iyul). Qaraldi: 24-yanvar 2018-yil.
  26. ↑ Journal of horticulture and practical gardening, 1872 — 378 bet. 28-sentabr 2010-yilda qaraldi. 
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Roberts, Darren M.; Gallapatthy, Gamini; Dunuwille, Asunga; Chan, Betty S. (2016). „Pharmacological treatment of cardiac glycoside poisoning“. British Journal of Clinical Pharmacology. 81-jild, № 3. 488–495-bet. doi:10.1111/bcp.12814. ISSN 0306-5251. PMC 4767196. PMID 26505271.
  28. ↑ Marc Spehr; Günter Gisselmann; Alexandra Poplawski; Jeffrey A. Riffell; Christian H. Wetzel; Richard K. Zimmer; Hanns Hatt (2003). „Identification of a Testicular Odorant Receptor Mediating Human Sperm Chemotaxis“. Science. 299-jild, № 5615. 2054–8-bet. Bibcode:2003Sci...299.2054S. doi:10.1126/science.1080376. PMID 12663925. 2014-07-14da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 24–iyun 2012–yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  29. ↑ For example ScienceDaily 2007
  30. ↑ Christoph Brenker; Normann Goodwin; Ingo Weyand; Nachiket D Kashikar; Masahiro Naruse; Miriam Krähling; Astrid Müller; U Benjamin Kaupp; Timo Strünker (2012). „The CatSper channel: a polymodal chemosensor in human sperm“. The EMBO Journal. 31-jild, № 7. 1654–1665-bet. doi:10.1038/emboj.2012.30. PMC 3321208. PMID 22354039. See also ScienceMag article
  31. ↑ „Poisonous plants: Lily of the valley“. Ontario Poison Centre, The Hospital for Sick Children (2015).
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 „Lily of the Valley Perfumes“. Vogue slideshow.
  33. ↑ Patty. „Best Lily of the Valley Perfume – Muguet Guide“. Perfume Posse, April 8, 2013.
  34. ↑ Morris, Edwin T.. Fragrance : A story of perfume from Cleopatra to Chanel. New York: Scribners, 1984. ISBN 978-0684181950. 
  35. ↑ 35,0 35,1 „Wedding Traditions & Trivia“. 2012-yil 15-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 23-iyul.
  36. ↑ 36,0 36,1 „Lily of the Valley Stars in Royal Bridal Bouquet“. 2019-yil 8-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 21-iyun.
  37. ↑ Balcony kisses seal royal wedding
  38. ↑ „Lily of the Valley – May Day in France“. wordpress.com (26-aprel 2010-yil). Qaraldi: 24-iyun 2015-yil.
  39. ↑ Coleman and Burley, Hilary and Sally. Shout Kernow. London: Francis Boutle Publishers, 2015 — 53–55 bet. ISBN 978-1903427972. 
  40. ↑ Weiss, RF. Herbal Medicine. Ab Arcanum, 1988 — 146–147 bet. ISBN 978-0906584194. 
  41. ↑ Stevenson, RL. Kidnapped. Cassell and Company, 1886. 
  42. ↑ „Lily of the valley“. flowers.org.uk. Qaraldi: 24-iyun 2015-yil.
  43. ↑ „Lily of the Valley – Finland's National Flower“. wordpress.com (28-may 2013-yil). Qaraldi: 24-iyun 2015-yil.
  44. ↑ See also Shoshanat HaAmakim village
  45. ↑ „Lily of the valley | Search Online Etymology Dictionary“.
  46. ↑ Keil, Gundolf. „Es hat vnser libe fraw gesprochen in dem puch der libe: ‚Ich pin ein plvm des tals vnd auch des grvnen waldesʻ“: Die Einführung der Convallarin-Glykoside als Hinweis auf mährisch-schlesische Provenienz. In: Iva Kratochvilová, Lenka Vaňková (Hrsg.): Germanistik im Spiegel der Generationen. Festschrift Zdeněk Masařík. Opava/ Ostrava 2004, S. 72–132.

Havolalar tahrir 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Vodiy_nilufari&oldid=4185405" dan olindi