|
'''Oʻzgaruvchi''' — [[matematika]]da berilgan masala yoki amallar koʻlami ichida oʻzgaruvchi qiymat. ''Oʻzgarmas'' yoki ''konstanta'' boʻlsa oʻzgarmaydigan qiymat. Oʻgaruvchi va oʻzgarmas tushunchalari matematikaning koʻp nazariy va amaliy sohalarida ishlatiladi. Oʻzgaruvchi tushunchasi yana [[tabiiy fanlar]], [[texnika]] va [[programmalashtirishdasturlash]] kabi sohalarda keng qoʻllaniladi. Oʻzgaruvchilarga misol qilib havo [[harorat]]ini yoki matematik [[funksiya]] parametrini keltirish mumkin. Oʻzgaruvchi olishi mumkin boʻlgan qiymatlarga qarab xarakterlanadi.
Oʻzgaruvchilar ''erkli oʻzgaruvchilar'' va ''erksiz oʻzgaruvchilar'' boʻlib ikkiga boʻlinadi. Erkli oʻzgaruvchilar turli qiymatlarni erkin ola oladi. Erksiz oʻzgaruvchilar boʻlsa sistemadagi boshqa qiymatlar oʻzgarishi sabab oʻzgaradi xolos.
MatamatikadaMatematikada oʻzgaruvchilar odatda bir qismli belgilar bilan ifodalanadi. [[Fransiya|Farang]] [[falsafa|faylasufi]] [[Rene Dekart]]dan oʻrnak olib [[alifbo]] boshidagi harflar konstantalarni, alifbo oxiridagi harflar boʻlsa oʻzgaruvchilarni ifodalash uchun qoʻllaniladi. Masalan, ''a'', ''b'', ''c'' harflari odatda konstantalarni, ''x'', ''y'', ''z'' va ''t'' harflari oʻzgaruvchilarni ifodalash uchun qoʻllaniladi. [[Tipografiya]]da konstantalar va oʻzgaruvchilar odatda [[kursiv]] bilan (qiya) yoziladi.
== Erkli va erksiz oʻzgaruvchilar ==
Oʻzgaruvchilar yana ''[[erkli oʻzgaruvchi]]lar'' va ''[[erksiz oʻzgaruvchi]]lar'' boʻlib ikkiga boʻlinadi. Erkli oʻzgaruvchilar turli qiymatlarni erkin ola oladi. Erksiz oʻzgaruvchilar boʻlsa sistemadagi boshqa qiymatlar oʻzgarishi sabab oʻzgaradi xolos.
Agar bir qiymat boshqa bir yoki bir necha qiymat orqali aniqlansa, shu qiymat boshqa qiymatlarning [[funksiya]]si deyiladi. Bu holatda fuksiyaning qiymati erksiz oʻzgaruvchi, qolgan qiymatlar boʻlsa erkli oʻzgaruvchilar boʻladi. ''f''(''x'') ifodasi ''f'' funksiyasini va uning ''x'' erkli oʻzgaruvchilarini ifodalaydi. Oʻxshash ravishda ''f''(''x'', ''y'', ''z'') kabi ifoda bir necha bir-biridan farq qiluvchi erkli oʻzgaruvchilar mavjud boʻlsa ishlatiladi.
== Oʻzgaruvchilarni ifodalash ==
[[File:Frans Hals - Portret van René Descartes.jpg|thumb|right|200px|Alifbo boshidagi harflar bilan konstantalarni, alifbo oxiridagi harflar bilan boʻlsa oʻzgaruvchilarni ifodalashni farang faylasufi [[Rene Dekart]] kirgizgan.]]
MatamatikadaMatematikada oʻzgaruvchilar bir qismli belgi bilan ifodalanadi. 17-asrda yashagan [[Fransiya|farang]] [[falsafa|faylasufi]] [[Rene Dekart]]dan oʻrnak olib [[alifbo]] boshidagi harflar konstantalarni, alifbo oxiridagi harflar boʻlsa oʻzgaruvchilarni ifodalash uchun qoʻllaniladi. Masalan, ''a'', ''b'', ''c'' harflari odatda konstantalarni, ''x'', ''y'', ''z'' va ''t'' harflari oʻzgaruvchilarni ifodalash uchun qoʻllaniladi. [[Tipografiya]]da konstantalar va oʻzgaruvchilar odatda [[kursiv]] bilan (yotqizilib) yoziladi.<ref>William L. Hosch (editor), ''The Britannica Guide to Algebra and Trigonometry'', Britannica Educational Publishing, The Rosen Publishing Group, 2010, ISBN 1615302190, 9781615302192, page 71]</ref>
Matematikaning turli sohalarida oʻzgaruvchilarni nomlash uchun kelishilgan qonun-qoidalar mavjud. Oʻxshash rolli yoki maʼnoli oʻzgaruvchilar odatda ketma-ket kelgan harflar bilan ifodalanadi. Masalan, uch oʻlchamli [[koordinatalar sistemasi]]dagi uch oʻq ''x'', ''y'' va ''z'' harflari bilan belgilanadi. [[Statistika]]da [[tasodifiy oʻzgaruvchi]]lar boʻlsa ''X'', ''Y'', ''Z'' kabi ifodalanadi. [[Fizika]]da oʻzgaruvchilar nomi ular bildirgan fizik kattalikka tayanib tanlanadi.
[[EhtimollikEhtimollar nazariyasi]]da va statistikada tasodifiy oʻzgaruvchilarni ''X'', ''Y'', ''Z'' deb nomlash keng qoʻllaniladi. Shu tasodifiy oʻzgaruvchilarning qiymatlari yoki tanlovlardan olingan qiymatlar boʻlsa ''x'', ''y'', ''z'' bilan belgilanadi. Kichik harflar oddiy matematik oʻzgaruvchilardir. Bosh harflar boʻlsa tanlov sohasidan olingan funksiyalarni ifodalaydi. Statistikada yana aholidan olingan qiymatlarni bosh (kichik) [[Yunon tili|yunon]] harflari bilan, tanlovlardan olingan qiymatlarni boʻlsa lotin alifbosidagi mos keluvchi kichik (bosh) harflar bilan ifodalash keng tarqalgan.
Shuni aytib oʻtish kerakki, [[tenglama]]larda, [[tengsizlik]]larda va boshqa masalalarda yuqorida aytib oʻtilgan yoʻl bilan nomaʼlum miqdorlar belgilanadi. Masalan,
<math>~2 x = 6</math>.
Bu holatda oʻzgaruvchilar haqida gap ketmayapti. Lekin ''Oʻzgaruvchioʻzgaruvchi'' va ''nomaʼlum miqdor'' tushunchalari lekin juda oʻxshash. Nomaʼlum miqdor bilan oʻzgaruvchi orasidagi farqni quyidagicha talqin qilish mumkin.
<math>~2 x = 6</math>
* ''i'', ''j'' va ''k'' (baʼzan ''l'' yoki ''h'') koʻpincha butun sonlarni ifodalaydi;
* ''a<sub>i</sub>'' odatda biror-bir ketma-ketlikdagi ''i''- hadni belgilayi;
* ''l'' va ''w'' koʻpincha biror-bir fuguraning uzunligini ({{lang-en|lengh}} — uzunlik) va kengligini ({{lang-en|width}} — kenglik) ifodfalashda ishjlatiladi;
* ''m'' va ''n'' odatda oʻxshash butun sonlarni ifodalaydi, masalan parallel oʻlchamlarni;
** ''n'' koʻpincha oʻzgarmas butun sonni belgilaydi, masalan jismlar sonini yoki tenglama darajasini;
Model tuzishda oʻzgaruvchi bilan [[parametr]]ni aralashtirib yubormaslik kerak. Ammo bir kontekstdagi oʻzgaruvchi ikkinchi kontekstda parametr boʻlishi mumkin.
== ProgrammalashtirishdaDasturlashda oʻzgaruvchilar ==
[[ProgrammalashtirishDasturlash]]da ''oʻzgaruvchi'' [[maʼlumot]]ni aniqlovchi identifikatordir. Odatda bu [[xotira]] yuzasi va unda saqlangan maʼlumotni belgilovchi nomdir. Oʻzgaruvchida u olishi mumkin boʻlgan qiymatlarni xarakterlovchi tur boʻlishi mumkin. ProgrammalashtirishdaDasturlashda oʻzgaruvchilar odatda bitta yoki bir necha soʻz yoki belgi bilan belgilanadi. Masalan, „time“, „x“, „foo“ va boshqalar.
Shuni aytib oʻtish kerakki, bu talqin qaysidir maʼnoda matematik talqinga oʻxshash. Matematiklar XVII asrda oʻzgruvchilarni aynan formuladagi kerakli paytda aniq bir qiymat yozilishi kerak boʻlgan joyni „egallash“ uchun oʻylab topishgan. Bu holatda qogʻoz xotira rolini bajaradi. Belgilashlar boʻlsa (asosan harflar) shu xotiraning boʻlimlarini „egallaydi“ va nomlaydi. Matematikadagi va programmalashtirishdagidasturlashdagi oʻzgaruvchi tushunchalari orasidagi noaniqlikning sababi matematikada formulalar ikkita rol oʻynaydi. Agar bu rol hisoblash [[algoritm]]i sifatida boʻlsa, bu maʼno programmalashtirishdagidasturlashdagi maʼnoga oʻxshash. Agar formula oʻz elementlari orasidagi aloqalarni tasvirlasa biz oʻzgaruvchini xotira hujayrasi rolini oʻynayapti deb aytmaymiz. Bu programmalashtirishdagidasturlashdagi maʼnoga mos tushmaydi.
== Manbalar ==
| 