Bozor: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Makecat-bot (munozara | hissa) k r2.6.5) (Bot qoʻshdi: az:Bаzаr |
CoderSIBot (munozara | hissa) Maqolaga matn qoʻshildi |
||
Qator 1:
[[Tasvir:Bundesarchiv B 145 Bild-F088826-0018, Bonn, Marktplatz, Obst- und Gemüsestand.jpg|thumb|250px|right|Bozordagi meva va sabzabot rastalari. [[Bonn]], [[Olmoniya]].]]
[[Iqtisodiyot]]da '''bozor''' atamasi ostida bozor subyektlari (xaridorlar va sotuvchilar) orasidagi [[pul]]-[[mol]] almashinuvi tizimi tushuniladi.
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Bozor''' — 1) sotuvchilar b-n haridorlar o‘rtasidagi tovar ayirboshlash munosabatlari; i. ch. b-n iste’molni o‘zaro bog‘lovchi mexanizm. B. ob’ekti nafligi bor tovar va xizmatlar, sub’ekti esa B. ishtirokchilari (sotuvchi va haridorlar) bo‘lib, ular firmalar, uy xo‘jaliklari, davlatning tashkilot, idoralari va b.dan iborat. B. ishtirokchilari tovar va xizmatlarni pul vositasida ayirboshlash yuzasidan munosabatlarga kirishadilar. B.da tovarlar b-n oldisotdi munosabatlari tovar i. ch., tovar ayirboshlash va pul muomalasi qonunlariga binoan amalga oshiriladi. B. ishtirokchilari sotuvchi hamda haridor maqomiga ega bo‘ladilar. B.da 2 jarayon amalga oshadi: biri — tovarlarni sotish, bunda tovar pulga almashadi, ya’ni T—P; ikkinchisi — tovarni harid etish, pulni tovarga ayirboshlash, ya’ni P—T. Ayirboshlash ixtiyoriy va erkin shakllangan narxlarda olib boriladi. B. iqtisodiyotda i. ch.ni iste’mol b-n bog‘lash (yaratilgan tovarlar va xizmatlar B.ga chikali, u yerda sotilgach, iste’molga kelib tushadi); kiymatning tovar shaklidan pul shakliga aylantirish; i. ch.ning uzluksizligini ta’minlash (yaratilgan tovarlar va xizmatlar B.da sotilgach, tushgan pulga i. ch. uchun zarur iqtisodiy resurelar, chunonchi asbobuskunalar, mashinalar, yokilg‘i, ish kuchi sotib olinib, i. ch.ni davom ettirish imkoniyati yaratiladi.); iqtisodiyotni tartiblash (nimani, qanday i. ch., kim uchun i. ch.); mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy hamkorlik o‘rnatish singari vazifalarni bajaradi. Bunda talab va taklif, shunga muvofiknarliing o‘zgarishiga qarab i. ch. yuritiladi. Talab oshib narx o‘ssa, i. ch. ko‘payadi, aksincha, taklif oshib talab kamaysa, i. ch. qisqaradi.B. o‘z ishtirokchilari mavqeiga qarab erkin va monopol B.ga ajraladi. Erkin B.da sotuvchilar ham, haridorlar ham ko‘p bo‘lib, narxlar talab va taklif negizida shakllanadi. Monopol B.da ozchilik sotuvchilarning hukmronligi o‘rnatilgan bo‘lib, narxlar faqat shularning manfaatidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Bunday B.lar raqobotning , 1—2 qavatli, old tomoni ko‘pincha ravoqlar yoki ustunlar qatoridan iborat bostirma bo‘lgan (SanktPeterburgdagi B., 1761— 85; Yaroslavldagi B., 1813—18 va b.).O‘rta Osiyo hududidagi Buxoro, Samarqand, Poykend, Urganch, Xiva, Marv, Numijkat, Isfijob, Ushturkat, Chag‘oniyon kabi shaharlarda savdo-sotiq qadimdan rivojlangan. Ayniqsa, o‘rta asrlarga kelib nafaqat shaharlarda, balki juda ko‘p yirik qishloqlarda ham tim, toki, chorsu deb nomlangan gavjum bozorlar bo‘lgan (Qarnob cho‘l yoqasidagi, Narpay tumanidagi katta qishloq Tim deb ataladi. 10-a.da bu manzil katta savdo markazi bo‘lgan, uning timi saqpanmagan). Gumbazli timlar eng gavjum chorrahachorsularda joylashgani uchun ham shaharning me’moriy qiyofasini belgilagan. Yengil yog‘och tomli, ustunayvonli timlar ham ko‘p bo‘lgan. Chorrahalarda qurilgan tim, chorsu namunalarini Samarqand va Shahrisabz (17-a.), Xiva (Olloqulixon timi), Buxoro (Abdullaxon tilsh)dagi timlar misolida kuzatish mumkin. Samarqand chorsu B.i atrofida miskarlik, kulolchilik, sangtaroshlik, mahsido‘zlik, najjorlik, sahhoflik, zargarlik kabi do‘konlar joylashgan. Chorsu B.i gumbazli qilib qurilgan. Savdo do‘konlarida matolar, ulardan tikilgan kiyim-kechaklar sotilgan. Rastalarda esa ho‘l mevalar va anvoyi shirinliklar ko‘p bo‘lgan. Shahrisabzdagi ulkan gumbazli Chorsu B.i (1598—1602)ning to‘rt tomonida qo‘sh tabaqali darvozasi bor edi. Gumbaz ostidagi savdo rastalari bo‘ylab to‘rt burchakli xonalar joylashgan. B.larda savdo rastalari muayyan mollar yoki hunarmandchilik mahsulotlariga mo‘ljallangan. Ba’zan mahsulot www.ziyouz.com kutubxonasi 456shu yerning o‘zida ishlab chiqarilib haridorlarga sotilgan. Maye, Buxoro zargarlar rastasi (Toqi Zargaron), Sarroflar rastasi (Toki Sarrofon), Miskarlar rastasi (Toqi Miskaron) va b. O‘rta asrda Toshkentning markaziy B.ida 3 mingdan ortiq do‘kon maxsus rastalarga joylashgan. Xorazm vohasidagi Xiva B.ida 260 do‘kon, Urganchda 300, Qo‘ng‘irotda 315, Xo‘jaylida 150 ga yaqin do‘kon bo‘lgan. Shahar va qishloqlarda muayyan kunga belgilangan (seshanba, chorshanba, juma kabi) katta B.lar bo‘lib, ularga butun Markaziy Osiyo va chet ellardan savdogarlar kelgan. B.da savdogar, do‘kondor, kosib, dehqon va mayda bozorchilar savdo qilishgan.B. do‘konlarini eng boy savdogar va qunarmandlar egallagan. Bunday B.lardagi yirik karvonsaroylar va ombor (kappon)lar ulgurji savdo markazlari hisoblangan. Karvonsaroylarning soniga qarab hatto savdo-sotiqning hajmi belgilangan (mas, Toshkentda 45, Buxoroda 50 ga yaqin, Samarqandda 25, Xiva va Qo‘qonda 10 dan ortiq karvonsaroylar bo‘lganini va ularda savdo-sotiq ancha rivojlanganligi yozma manbalardan ma’lum). Karvonsaroylarda va savdo rastalarida savdo ishlarida xizmat qiladigan qorovul, hammol, farrosh, yuk tashuvchi va joylashtiruvchi mardikorlar ko‘p bo‘lgan. Yirik savdogarlar maxsus mirzolarni saqlagan. Mirzolar barcha savdo ishlarini, ayniqsa ulgurji savdoni rasmiylashtirishda bevosita ishtirok qilgan. Hisobkitob ishlarini kosid boshqargan. Yirik savdogarlar maxsus jamoaga birikkan. Uni jamoa a’zolarining eng obro‘li katta savdogarlar orasidan saylangan oqsoqol karvonboshi boshqargan. Jamoaga savdogarlar tabaqasining yirik namoyandalari kirgan. O‘z navbatida ayrim savdo rastalari birikib shu rastadagi do‘konlardan o‘zining oqsoqolini (ba’zi joylarda rais ham deyiladi) saylaganlar. Oqsoqol savdo tartiblari va qoidalariga amal qilinishini kuzatib, haridorlar va savdogarlar orasidagi mojaroning hal qilinishiga, ba’zan tashkaridan kelgan molning do‘konlar orasida odilona tarqatilishiga bosh bo‘lgan.Buxoro amirligi va Xiva xonligi b-n Rossiya o‘rtasidagi savdo aloqalari ayniqsa Zakaspiy t. y. qurilgach, ancha rivojlangan. Toshkentdagi Eski jo‘va B.i karvonlar kelibketadigan yirik savdo markazi bo‘lgan. Shaharning barcha darvozalaridagi yo‘llar B.ga kelib taqalgan. Atrofida karvonsaroy, omborxona, ustaxonalar, do‘konlar va b. joylashgan. 19-a. 2-yarmidan boshlab bu yerda sanoatchi boylar o‘z do‘konlari, omborlari va idoralarini qurishgan. Farg‘ona vodiysida o‘zining kattaligi va savdo aylanmasi jihatidan Qo‘qon B.i alohida ajralib turadi. O‘zining obodonligi va qulayligi b-n Buxoro B. i. mintaqada birinchi o‘rinda turgan. Ipak gazlamalari b-n butun Sharqda tanilgan Marg‘ilonda qatorqator tizilgan do‘konlar (ko‘cha bo‘ylab 2,5 km gacha cho‘zilgan)da savdo-sotiq qilingan.O‘rta Osiyoda mustaqil davlatlarning paydo bo‘lishi xususiy mulkchilikni qayta tiklab, savdo erkinligiga keng yo‘l ochib berdi. Jumladan O‘zbekistonda B. iqtisodiyotining hayotga tatbiq qilinishi an’anaviy savdoni yangi zamonaviy uslub va vositalar b-n boyitib, mamlakat ijtimoiyiqtisodiy va madaniy rivojiga katta yo‘l ochib berdi. Mustaqil O‘zbekiston barcha chet el mamlakatlari b-n o‘z manfaatiga qarab erkin, siyosiy, iqtisodiy, madaniy va savdo aloqalarini o‘rnatdi va bu sohada yangiyangi yo‘llarni topishda tinmay izlanmoqda. O‘zRda B. faoliyatini rivojlantirish yo‘lida juda ko‘p yangi savdo uyushmalari, konsern va firmalar paydo bo‘lmoqda, davr talabiga javob bera oladigan iste’dodli ishbilarmonlar safi ko‘paymoqda. B.lar Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva, Andijon kabi yirik shaharlarning markazida me’moriy yechimlari o‘ziga xos www.ziyouz.com kutubxonasi 457milliy an’analar asosida yaratilmoqda. B.lar shaharni bog‘lab turuvchi asosiy shohko‘chalar, yirik savdo inshootlari majmuasi va turar joy massivlari, t. y., avtovokzal yaqinida va mikrorayonlar markazida joylashtirilmoqda. B.lar an’anaviy qator ustunli bostirmalar, gumbazli, toq va tim, soyabonsimon, oynaband uslubida barpo etilmoqda. Bularda sotuvchi va haridorlarga qulaylik yaratish maqsadida savdo rastalarining atrofida do‘konlar, madaniymaishiy xizmat ko‘rsatish shoxobchalari mujassamlashtirilgan holda qurilmoqda. B. hududida ko‘p tarmoqli savdo do‘konlari, choyxona, dehqonlar mehmonxonasi, muzlatkichli omborxonalar, yuk ko‘targich, nonvoyxona va b. mavjud. Toshkentdagi "Eski jo‘va", "Oloy", "Qo‘yliq" B.lari, Buxoro bozori, Samarqanddagi "Siyob", Urgutdagi "Urgut" va b. an’anaviy va zamonaviy me’morlikni o‘zida mujassamlantirgan eng yirik B.lardan.Hozir O‘zbekistonda B. asosiy sotiladigan mahsulotlarga ko‘ra dehqon bozori (k x. mahsulotlari), buyum B.i, ulgurji B., mol (chorva mollari) B. kabi asosiy turlarga bo‘linadi.Ad:. To‘xliyev N., Osiyo va bozor, T., 1992; O‘lmasov A., Iqtisodiyot asoslari, T., 1997.Ahmadjon O‘lmasov, Muhammadamin Rasulov, Hamza Ubaydullayev.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
{{wikify}}
Qator 122 ⟶ 127:
[[zh-min-nan:Chhī-tiûⁿ]]
[[zh-yue:市場]]
== Manbalar ==
{{manbalar}}
| |||