Aluminiy: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k Bot: Migrating 134 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q663 (translate me) |
CoderSIBot (munozara | hissa) Maqolaga matn qoʻshildi |
||
Qator 1:
{{kimyoviy unsur|Aluminiy(Al)<!-- Symbol-->|13<!-- Atomic Number-->|yumshoq, yengil,<br /> oqish-kumush rang [[metall]],<br /> tez oksidlanuvchi<!-- Appearance-->|26.981539<!-- Atomic Weight (u.m)-->|143<!-- Atomic Radius (pm)-->|577.2(5.98)<!-- First Ionizing Energy (kJ/mol)-->|[Ne] 3s<sup>2</sup> 3p<sup>1</sup><!-- Electronic Configuration-->|118<!-- Covalent Radius (pm)-->|51 (+3e)<!-- Ionic Radius (pm)-->|1.61<!-- Pauling Negativity Number-->|-1.66 в<!--Electrode potential30-->|3<!-- Oxidation states-->|2.6989<!-- Density (g/cm<sup>3</sup>) -->|0.900<!-- Specific Heat (@20°C
J/g mol)-->|237<!-- Termal Conductivity (@25°C W/m K)-->|933.5<!-- Melting Point (K)-->|10.75<!-- Fusion Heat (kJ/mol)-->|2740<!-- Boiling Point (K)-->|284.1<!-- Evaporation Heat (kJ/mol)-->|10.0<!-- Atomic Volume (cm<sup>3</sup>/mol)-->|kubik markazlashgan<!-- Lattice structure-->|4.050<!-- Lattice constant (Å)-->|n/a<!-- Lattice c/a ratio-->|394.00<!-- Debye temperature (K)-->}}
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Alyuminiy''' (Aluminium), A1 -Mendeleev davriy sistemasining III guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 13, at. m. 26,9815; A. lot. alumen (achchiqgosh) so‘zidan kelib chiqqan. Tabi-atda bitta barqaror izotop holida (AG‘ 100%) uchraydi, bir necha sun’iy radio-aktiv izotoplari bor, ular orasida eng ahamiyatlisi A12’ (yarim yemirilish dav-ri 7,4-105 y.). A. yer po‘stining og‘irlik jihatdan 8,8%ini tashkil etadi, ya’ni u kislorod va kremniydan keyin uchin-chi, metallar ichida esa birinchi o‘rinda turadi. Metall holidagi A.ni birinchi marta 1825 y. X. K. Ersted topgan. A. ta-biatda sof holda uchramaydi, uning eng ko‘p uchraydigan birikmalari: alyumosi-likatlar (mas, tuproqning asosiy qismi bo‘lgan alyumosilikat, kaolin, andaluzit, alunit minerali), korund (alyuminiy oksid) va boksit. O‘zbekistonda shular-dan kaolin (Toshkent viloyati) va boksit (Navoiy va Farg‘ona viloyatlari) topil-gan. A. giltuproq (A12O,)ni kriolit (Na3AlF6) b-n suyuqlantirib, elektroliz qilish yo‘li b-n olinadi. Giltuproq esa asosan boksitdan olinadi. O‘zbekistonda Angren kaolinidan ham giltuproq olish mumkinligi aniqlangan. A. kumushday oq metall, allot-ropik shakl o‘zgarishlari (q. Allotropiya) yo‘q. Suyuqlanish t-rasi — 660’, qaynash t-rasi 2500° atrofida, S. og‘. 2,6989. A. plastik, oson presslanuvchan, bolg‘alanuvchan, qoliplanadigan,cho‘ziladigan metall. 380A. barcha barqaror bi-rikmalarida 3 va-lentli, yuqori t-rada ba’zan 1, kamdan-kam hollarda 2 va-lentli bo‘lishi mum-kin. A. sirka, vino, limon kislotalari va b. organik moddalar ta’siriga turg‘un. A. kislorod b-n tez b pri kadi, shu sa-babli uning usti hamisha oksid pardasi b-n qoplangan bo‘ladi; oksid pardasi zich bo‘lganidan u A.ni zanglashdan va turli moddalar ta’siridan saqlaydi. A. kuku-ni shiddat b-n yonadi, yuqori t-rada galo-genlar b-n birikib, A. ftorid (A1F3), A. xlorid (A1S13), A. bromid (A1Vg3), A. yodid (A1J3), A. astatid (AlAt3), ol-tingugurt b-n A. sulfid (A12S3), azot b-n A.nitrid (A1N3), uglerod b-n A. kar-bid (A14S3) hosil qiladi. Shuningdek, alohida usulda A. b-n vodorod birikmasi — A. gidrid (A1N3) olish mumkin. Juda suyultirilgan hamda konsentrlangan ni-trat kislota A.ga ta’sir etmaydi (sir-tida darhol hosil bo‘lgan oksid pardasi uni saqlaydi), suyultirilgan va konsen-trlangan sulfat kislotada A. qisman eriydi. Vodorod xlorid A.ga kuchliroq ta’sir etadi, ortofosfat kislota ta’sir etmaydi. A.ning ko‘pgina tuzlari suvda yaxshi eriydi va gidrolizlanib, kislo-tali reaksiya ro‘y beradi. U ishqorlarda ham yaxshi eriydi, bunda alyuminatlar hosil bo‘ladi. A. tarkibining sofligi-ga qarab o‘ta sof, juda sof va texnik sof xillarga bo‘linadi. O‘ta sof A. (A. 999 markali) 0,001% gacha qo‘shimchaga, juda sof A. (A. 995. A. 99, A. 97, A. 95 marka-lar) 0,005 dan 0,05% gacha, texnik sof A. (A85, A8, A7, A5, AO, A va AYE markalar) esa 0,015% dan 1,000% gacha qo‘shimchaga ega bo‘ladi. A. yengil va puxta qotishmalar olishda juda katta ahamiyatga ega. U mis, rux, nikel, magniy, temir, titan qotishmalariga ham legirlovchi element sifatida qo‘shiladi. A. ba’zi metallar-ni ularning oksidlaridan qaytarishda (alyuminotermiya) ishlatiladi. Bu me-tallardan samolyotsozlik, radio va elek-trotexnika, rangli metallurgiya hamda boshqa sanoat tarmoqlarida foydalani-ladi. A. zichligining kamligi, yuqori darajadagi elektr o‘tkazuvchanligi, ay-rim kimyoviy moddalarga nisbatan chi-damliligi va tannarxining arzonligi sababli texnikaning turli sohalarida keng qo‘llaniladi. Undan uy-ro‘zg‘or as-boblari, kimyoviy asbob-uskunalar va b. ko‘pdan-ko‘p buyumlar tayyorlanadi.Temir Otaqo‘ziyev.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
'''Aluminiy''' ('''Alumin''') — [[unsurlar davriy jadvali]]ning 13 unsuri, [[metall]]-[[amfoter]]. Aluminiy [[lotincha]] „alumen“, yaʼni lotincha nomi Alumen (fr.Alun, ingl.Alum) — kaliy va aluminiydan iborat sulfat tuzidan olingani sababli shunday ataladi. Kimyoviy elementlar davriy jadvalida aluminiy Bor-guruhiga (avvalgi nomi yer metallari guruhi) kiradi. Aluminiy yerda eng koʻp tarqalgan uchta elementdan biri va yer qobigʻida eng koʻp uchraydigan elementdir. Yer qobigʻida faqat kimyoiy birikma sifatida uchraydi, chunki reaktsiyaga oson kirishadi (yer qobigʻi massasining 7,57 %ni tashkil etadi).
Qator 17 ⟶ 22:
{{Link FA|fr}}
== Manbalar ==
{{manbalar}}
| |||