Vikipediya

Braziliya: Versiyalar orasidagi farq

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Tahrir izohi yoʻq
Tahrir izohi yoʻq
Qator 1:
{{Maʼnolari|Braziliya (maʼnolari)}}
{{Braziliya_info}}'''Braziliya''', rasmiy nomi '''Braziliya Federativ Respublikasi''' (Portugalcha:[[Portugal tili|par.]] ''Brasil'' yoki ''República Federativa do Brasil'') - — [[Janubiy Amerika]]dagi eng katta va aholisi eng ko'pkoʻp bo'lganboʻlgan mamlakat bo'libboʻlib, ham aholi soni, ham maydoni jixatidanjihatidan dunyoda 5-chibeshinchi o'rinnioʻrinni egallaydi. Maydoni 8512 ming km<sup>2</sup>. Aholisi 192,376,496 kishi (2012). U Janubiy Amerika markazidan to [[Atlantika okeani]]ga qadar yoyilgan hududni egallab Amerikalarning "eng„eng sharqiy"sharqiy“ mamlakatidir. U bilan chegaradosh mamlakatlar: [[Urugvay]], [[Argentina]], [[Paragvay]], [[Boliviya]], [[Peru]], [[Kolumbiya]], [[Venesuela]], [[Guyana]], [[Suriname]] va [[Fransuz Giyanasi]]ning fransuz qismi. Aniqrog'iAniqrogʻi, u [[Ekvador]] va [[Chili]]dan tashqari, Janubiy Amerikaning har bir davlati bilan chegaradosh. Nomi, dastlabki kolonistlar tomonidan juda qadrlangan, [[Braziliya daraxti]]dan(''pau-brasil'') kelib chiqqan. Hududida ham ekin maydonlari, ham tropik o'rmonzorlaroʻrmonzorlar juda katta joyni egallaydi. Tabiiy resurslar va katta miqdordagi ishchi kuchiga boy bo'lganboʻlgan Braziliya, Janubiy Amerika iqtisodiyotining yetakchisidir. Dastlab [[Portugaliya]]ning sobiq [[koloniya]]si bo'lganidanboʻlganidan, uning davlat tili [[Portugal tili]]dir. Poytaxti - — [[BrasíliaBrazilia (shahar)|Brazilia]] shahri. [[BMT]] a'zosiaʼzosi. Maʼmuriy jihatdan 26 shtat va federal (poytaxt) okrugga boʻlinadi.
 
== Davlat tuzumi ==
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
Davlat tuzumi. B.Braziliya — federativ respublika. Amaldagi konstitutsiya [[1988 y.-yil]] 5 okt.da-oktyabrda qabul qilingan; [[1994 y.-yil]] mart va [[1997 y.-yil]] iyunda tuzatish kiritilgan. Davlat boshligʻi  — prezident. Prezident b-nbilan vitseprezident aholi tomonidan toʻgʻri va yashirin ovoz berish orqali 4 y.yil muddatga saylanadi. Prezident ketmaket ikkinchi muddatga saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi hokimiyat  — Milliy kongress (parlament). Parlament ikki palata: deputatlar palatasi va federal senatdan iborat. Ijroiya hokimiyatni prezident va u tuzgan hukumat amalga oshiradi.▼
'''Braziliya''' (Brasil), Braziliya Federativ Respublikasi (Republica Federativa do Brasil) — Jan. Amerikadagi eng katta davlat, qitʼaning sharqiy va markaziy qismlarida, Atlantika okeani sohilida joylashgan. Maʼmuriy jihatdan 26 shtat va federal (poytaxt) okrugga boʻlinadi. Mayd. 8512 ming km2. Aholisi 162,6 mln. kishi (1996). Poytaxti — Braziliya sh.
 
== Tabiati ==
▲Davlat tuzumi. B.— federativ respublika. Amaldagi konstitutsiya 1988 y. 5 okt.da qabul qilingan; 1994 y. mart va 1997 y. iyunda tuzatish kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident. Prezident b-n vitseprezident aholi tomonidan toʻgʻri va yashirin ovoz berish orqali 4 y. muddatga saylanadi. Prezident ketmaket ikkinchi muddatga saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi hokimiyat — Milliy kongress (parlament). Parlament ikki palata: deputatlar palatasi va federal senatdan iborat. Ijroiya hokimiyatni prezident va u tuzgan hukumat amalga oshiradi.
Braziliyada Atlantika okeani sohili boʻylab koʻpdankoʻp qoʻltiqlar va koʻrfazlar uchraydi. Mamlakat hududining yarmidan koʻprogʻini Braziliya yassitogʻligi ishgʻol etgan (eng baland nuqtasi Bandeyra togʻi, 2890 m); oʻrtacha balandligi 600— 800 m boʻlgan bu togʻlik Braziliyaning janubi-sharq va janub tomonlarini egallab yotadi. Braziliya shimolida Gviana yassitogʻligi joylashgan. Shu yassitogʻliklar orasida keng Amazonka payettekisligi bor. Mamlakatning janubiy va janubi-gʻarbiga Laplata payettekisligining bir qismi kirib kelib, okean sohilida kambar payettekislikni hosil qiladi. Braziliyada polimetall, [[oltin]], [[temir]] rudasi, nodir metallar, marganes rudasi, boksit, [[neft]], toshkoʻmir, tuz konlari va boshqa konlar bor.
 
=== Iqlimi ===
Tabiati. B.da Atlantika okeani sohili boʻylab koʻpdankoʻp qoʻltiqlar va koʻrfazlar uchraydi. Mamlakat hududining yarmidan koʻprogʻini B. yassitogʻligi ishgʻol etgan (eng baland nuqtasi Bandeyra togʻi, 2890 m); oʻrtacha bal. 600— 800 m boʻlgan bu toglik B.ning jansharq va jan. tomonlarini egallab yotadi. B. shim.da Gviana yassitogʻligi joylashgan. Shu yassitogʻliklar orasida keng Amazonka payettekisligi bor. Mamlakatning jan. va jan.gʻarbiga LaPlata payettekisligining bir qismi kirib kelib, okean sohilida kambar payettekislikni hosil qiladi. B.da polimetall, oltin, temir rudasi, nodir metallar, marganes rudasi, boksit, neft, toshkoʻmir, tuz konlari va b. konlar bor. B. iklimi ekvatorial, issiq va nam. Oʻrtacha oylik tra 16—29’. Amazonka payettekisligida yiliga 2000—3000 mm, togʻ yon bagʻirlarida 1500—2000 mm, sohilda 3000 mm, tog tepalarida esa 500 mm yogʻin yogʻadi. B.da dare juda koʻp. Eng yirik daryolari: Amazonka, Parana, SanFransisku, Urugvay. Amazonka va uning gʻarbiy irmoqlarida kema qatnaydi. B.da nam tropik oʻrmonlar (gileya yoki selvaslar), tropik dashtlarda savanna oʻrmonlari (kampos), qizil laterit tuproqlarda oʻsadigan oʻrmonlar koʻp tarqalgan. B. qattiq yogʻochli daraxtlar zaxirasi boʻyicha dunyoda birinchi oʻrinda turadi. Umuman mamlakat hududining 38% oʻrmonlar b-n qoplangan. Botqoqlik koʻp. Hayvonlardan chumolixoʻr, zirhlilar, yoldor boʻri, nandu tuyaqushi, har xil kemiruvchilar, parrandalar, sudralib yuruvchilar va hasharotlar koʻp uchraydi. B. hududida Iguasu, Itatiaya, PauluAfonsu, SerradusOrgans kabi yirik millim bogʻlar va bir necha quriqxona bor.
Braziliya iqlimi ekvatorial, issiq va nam. Oʻrtacha oylik harorati 16—29 °C. [[Amazonka]] payettekisligida yiliga 2000—3000 mm, togʻ yon bagʻirlarida 1500—2000 mm, sohilda 3000 mm, tog tepalarida esa 500 mm yogʻin yogʻadi. Braziliyada daryo juda koʻp. Eng yirik daryolari: Amazonka, Parana, San-Fransisku, Urugvay. Amazonka va uning gʻarbiy irmoqlarida kema qatnaydi.
 
=== Oʻrmonlari ===
Braziliyada nam tropik oʻrmonlar (gileya yoki selvaslar), tropik dashtlarda savanna oʻrmonlari (kampos), qizil laterit tuproqlarda oʻsadigan oʻrmonlar koʻp tarqalgan. Braziliya qattiq yogʻochli daraxtlar zaxirasi boʻyicha dunyoda birinchi oʻrinda turadi. Umuman mamlakat hududining 38 % oʻrmonlar bilan qoplangan. Botqoqlik koʻp. Hayvonlardan chumolixoʻr, zirhlilar, yoldor boʻri, nandu tuyaqushi, har xil kemiruvchilar, parrandalar, sudralib yuruvchilar va hasharotlar koʻp uchraydi. Braziliya hududida Iguasu, Itatiaya, Paulu-Afonsu, Serradus-Organs kabi yirik millim bogʻlar va bir necha quriqxona bor.
 
== Aholisi ==
Aholisn. B.Braziliya aholisining asosiy qismi (95 % dan koʻprogʻi) brazillar. B.daBraziliyada [[Yevropa]] va [[Osiyo]] mamlakatlaridan kelgan bir necha million kishi, jumladan nemislar[[olonlar]], [[italyanlar]], [[portugallar]], [[yaponlar]], [[ispanlar]], [[polyaklar]], [[livanliklar]], suriyaliklar ham yashaydi. Tub joy xalqi  — indeyslar koʻplab qirib yuborilgan, bir qismi boshqa xalqlar b-nbilan qorishib ketgan. Omon qolgan indeys qabilalari mamlakat ichkarisidati xilvat joylarda yashaydi. Shahar aholisi 75,5 %ni tashkil qiladi. Davlat tili  — [[portugal tili]]. Dindorlar asosan katoliklardir. Eng yirik shaharlari: SanPauluSan-Paulu, RiodeJaneyro[[Riode-Janeyro]], BeluOrizonti[[Belu-Orizonti]], [[Resifi]], PortuAlegri[[Portu-Alegri]], [[Salvador]], [[Fortaleza]], [[Kuritiba]], [[Belen]], Braziliya[[Brazilia (shahar)|Brazilia]], [[Kampus]], [[Niteroy]], [[Manaus]].
 
Tarixi. B. hududida insonning paydo boʻlishi neolit davriga toʻgʻri keladi. 16-a.gacha B.da bir necha yirik indeys qabilalari yashagan. Ular koʻchmanchi hayot kechirgan, tupiguarani qabilasigina oʻtroq yashagan. Indeys qabilalari ovchilik, baliqchilik b-n bir qatorda dehqonchilik ham qilishgan. 16-a. boshlarida tupiguarani jamoalarida mulkiy boʻlinish davri boshlangan. 1500 y. apr.da Portugaliya lik dengizchi P. Kabral B. qirgʻoqlariga bordi va yangi yer ochganligini va u Portugaliyaga qarashliligini eʼlon qildi. Kabral sayohatidan 10 y. keyin portugallar B.dan qimmatbaho qizil daraxt  — "brazil"ni„brazil“ni (B. nomi ham shunday kelib chiqqan) jahon bozorlariga olib borib sota boshladilar. B. kashf etilgach, u uzoq vaqt Portugaliya b-n Fransiya oʻrtasida talash boʻlib keldi, 1516 y.dagina bu mojaro Portugaliya foydasiga hal boʻldi. 1532—36 y.larda B. qirgʻoq joylari kapitanlik deb ataladigan 13 maʼmuriy hududga boʻlindi. 1549 y. B.ning asosiy shahri boʻlgan Baiya (hoz. Salvador)da gubernatorlik tashkil etildi. 16-a.
 
ning 70-y.laridan boshlab portugallar Afrika qitʼasidan keltirilgan koʻplab negrlarni qul qilib sota boshladi; qullar plantatsiyalarda ishlatilardi. B.da portugallar zulmiga qarshi milliy ozodlik kurashlari uzoqdavom etdi. 1720 y.da MinasJerays viloyatida Felipi dus Santus boshchiligida qoʻzgʻolon koʻtarildi. 1797 y. Baiya viloyatida milliy ozodlik harakati kuchaydi. 1807 y. Portugaliyaga Napoleon qoʻshinlari bostirib kirgach, Portugaliya qiroli RiodeJaneyroga qochib ketdi. B. monarxiya markaziga aylandi (1808—21). 1820 y.gi Portugaliya burjua inqilobi B.da mustaqillik uchun kurashning yanada avj olishiga sabab boʻldi. 1822 y. 7 sent. da B. mustaqil imperiya deb eʼlon qilindi. 1888 y. B.da quldorlik bekor etildi. 1889 y. monarxiya tugatilib, B. federativ respublika deb eʼlon qilindi. 19-a.ning oxiri va 20-a. boshlarida B.ga chet el sarmoyasi, xususan AQSH monopoliyalari kirib kela boshlagach, sanoatning ayrim tarmoqlari rivojlana boshladi. 1-jahon urushi davrida B. Antanta tomonida turib urushga kirdi. 20-y.lar B. xalqommasining demokratik erkinliklar uchun kurash yillari boʻldi. 1924 y.da B.ning barcha shtatlarida qoʻzgʻolonlar koʻtarildi. 1930 y.gi davlat toʻntarishi natijasida J. Vargas hokimiyat tepasiga keldi. Uning hukmronligi yillarida demokratik va taraqqiyparvar kuchlarga qarshi kurash boshlanib, mamlakatning AQShga iqtisodiy va siyosiy qaramligi kuchaydi. 1942 y. avg .da Germaniyaga qarshi mamlakatlar tomonida turib 2-jahon urushiga kirdi. Fashistlar Germaniyasining tormor etilishi B.da demokratik harakatni kuchaytirdi. 1945 y. okt.da yangi davlat toʻntarishi boʻlib, harbiy diktatura oʻrnatildi. 1946 y. general E. G. Dutra hukumat boshligʻi boʻldi. 1950 y.gi prezident saylovida yana J. Vargas prezidentlikka saylandi. 1953—54 y.larda hukumat xalq ommasi talabi b-n neft sanoatini davlat qoʻliga oldi va ishchilarning ish haqini bir oz oshirdi. Hukumatning bu tadbiri B. reaksion doiralarining yangidan bosh koʻtarishiga olib keldi. Bundan qoʻrqqan Vargas 1954 y. 21 avg .da oʻzini otib oʻldirdi.
Qator 19 ⟶ 25:
da J. Gulart prezidentlik lavozimini egalladi.
 
1964 y. apr.da yangi davlat toʻntarishi oʻtkazilib, marshal Umberto Kastelo Branko hokimiyat tepasiga keldi. Branko hukumati Gulart hukumati oʻtkazgan barcha ilgʻor tadbirlarni bekor qildi; 1967 y. mart oyida marshal Artur da KostaeSilva prezident qilib saylandi. Uning hukumati mamlakatdagi siyosiy tanglikdan qoʻrqib milliy xavfsizlik haqida qonun qabul qildi va juda keng vakolatlarga ega boʻlgan Milliy xavfsizlik kengashini tashkil etdi. Umuman 1985 y.gacha B.da hokimiyat harbiylar qoʻlida boʻddi. 1994 y.da saylangan prezident Fernandu Enriki Kardozu 1995 y. 1 yanv.da oʻz lavozimini ijro etishga kirishdi. B.— 1945 y.dan BMT aʼzosi. OʻzR b-n diplomatiya munosabatlarini 1993 y. 30 apr.da oʻrnatgan. B.ning milliy bayrami  — 7 sent.— Mustaqillik eʼlon qilingan kun (1822).
 
Siyosiy partnyalari, kasaba uyushmalarn. B. taraqqiyparvar partiyasi, 1995 y.da bir necha islohotchi partiyalarning birlashuvi natijasida tuzildi; B. trabalist partiyasi, 1980 y.da asos solingan; Demokratik trabalist partiyasi, 1979 y. tuzilgan; B. demokratik harakat partiyasi, 1981 y.da tuzilgan; B. sotsialdemokratik partiyasi, 1988 y.da asos solingan; Liberal front partiyasi, 1984 y.da sobiq Sotsialdemokratik partiya aʼzolaridan tuzilgan; Milliy qayta qurish partiyasi, 1988 y.da asos solingan; Mehnatkashlar partiyasi, 1980 y.da tuzilgan; Sotsialistikxalq partiyasi, 1992 y.da B. kommunistik partiyasining "yangilovchilar"„yangilovchilar“ fraksiyasi negizida tashkil etilgan. Mehnatkashlar umumiy konfederatsiyasi kasaba uyushmasi, 1986 y.da tuzilgan, 1988 y.gacha Mehnatkashlar umumii kasaba uyushma markazi deb atalgan; Mehnatkashlar yagona kasaba markazi, 1981 y.da tuzilgan. Shuningdek, sanoat ishchilari milliy konfederatsiyasi, savdo xodimlarining milliy konfederatsiyam, kredit muassasalari xodimlarining milliy konfederatsiyasi ham mavjud.
 
Xoʻjalign. B. sanoatlashgan agrar mamlakat. Iqtisodiy salohiyati va tabiiy zaxiralari jihatidan Lotin Amerikasida yetakchi oʻrinda turadi. Yalpi ichki mahsulotda sanoat ulushi 30,3 %, qishloq, oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilik 10,8 % ni tashkil etadi. 2-jahon urushidan keyin B. iqtisodiyotida sanoatni rivojlantirish va umuman xoʻjalikni industriya asosida taraqqiy ettirish yoʻlida tuzilmaviy siljishlar roʻy berdi. 60-y.lardan boshlab milliy mahsulotda sanoatning ulushi q.x. dan oshib keta boshladi.
 
Sanoati. Kon sanoatida temir va marganes rudalar qazib olish muhim oʻrin oladi. Boksit, qoʻrgʻoshin, volfram, oltin, olmos, neft va tosh kumir, bir oz mikdorda qalay, pyx, mis, nikel ham qazib chiqariladi. B. tashqi bozorga, asosan AQShga strategik ahamiyatga molik maʼdanlar  — niobiy, berilliy, sirkoniy kabilarni, shuningdek uran rudasini sotadi. Hosil qilinadigan elektr energiyaning 90 % GESlarga toʻgʻri keladi. Tiyete va RiuGrandi daryolarida yirik elektr st-yalar mavjud. Mahsulot i. ch. tarmoqdari orasida eng yiriklari: metallurgiya (VoltaRedonda va BeluOrizonti sh.laridagi z-dlar Lotin Amerikasidagi eng katta poʻlat i.ch. korxonalari hisoblanadi) va mashinasozlik (jumladan, avtomobilsozlik, kemasozlik, aviasozlik, q.x., radioelektronika mashinasozligi). Keyingi yillarda elektr texnika, harbiy sanoat, atom sanoati, neftni qayta ishlash sanoati, kimyo va neft kimyosi tarmoklari (kislotalar, maʼdanli oʻgʻitlar, sintetik tolalar, boʻyoqlar, plastmassalar) rivojlandi. Toʻqimachilik (asosan ip gazlama) va oziq-ovqat sanoati (qandshakar, goʻsht, yogʻ, tamaki va b.) B. uchun anʼanaviy sohalardir. Sement, sellyulozaqogʻoz va oyna sanoati mavjud.
 
Qishloq xoʻjaligi. Mamlakat mayd.
 
ning 3,5 % ga yaqinida dehqonchilik qilinadi. Asosan Atlantika okeani sohili va jan.sharqiy shtatlarda ekinlar ekiladi. Eng muhim plantatsiya ekinlari  — kofe, shakarqamish kakao, banan, sizal, ananas. Jan.
 
da tamakichilik va sohibkorlik yaxshi yoʻlga qoʻyilgan. Asosiy oziq-ovqat ekinlari: makkajoʻxori, sholi, bugʻdoy, soya, maniok, loviya. Asosan goʻshtbop yaylov chorvachiligi, goʻsht va jun olinadigan qoʻychilik rivojlangan. Dengiz va daryolarda baliq ovlanadi. Oʻrmonlarda kauchuk, yongʻoq, mum, palma mevasi yigʻishtirib olinadi, imoratbop, qimmatbaho yogʻochlar tayyorlanadi. B. yassitogʻligida "paragvay choyi"„paragvay choyi“ — yerbamate yetishtiriladi.
 
Transporti. B. hududining katta qismi yoʻlsiz. T.y.ning uz. 32 ming km, shundan 3 ming km dan ortiqrogʻi elektrlashtirilgan. Transportning asosiy turi avtomobil; avtomobil yoʻllari uz. 1,7 mln. km; 5 ming km dan ortiq uzunlikdagi Transamazonka magistrali Atlantika sohilini And togʻ etaklari b-n tutashtiradi. Ichki suv yoʻllarining uz. 31 ming km. Asosiy dengiz portlari: RiodeJaneyro, Santus, RiuGrandi, Paranagua, PortuAlegri, Tubaran, SanSebastyan. B. chetga asosan ogʻir va yengil sanoatning tayyor va chala tayyor mahsulotlari, kofe, temir rudasi, soya, tamaki, qandshakar chiqaradi. Chetdan neft va neft mahsulotlari, asbobuskuna, metall va undan yasalgan buyumlar, kimyo mahsulotlari, bugʻdoy va b. sotib oladi. Savdosotikdagi asosiy mijozlari: AQSH, Yevropa ittifoqi mamlakatlari, Yaponiya, Kanada, Lotin Amerikasi mamlakatlari. Pul birligi  — real.
 
Tibbiy xizmati, maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari. Axrliga tibbiy yordamni xususiy shifokorlar koʻrsatadi. Shifokorlarni mamlakat oliy oʻquv yurtlaridagi tibbiyot f-tlari tayyorlaydi.
 
B.da rasman 7 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun majburiy bepul boshlangich taʼlim joriy qilingan. Bolalar shaharlardagi 4—5 y.lik va qishloqlardagi 3 y.lik boshlangʻich maktablarda taʼlim oladilar. Bulardan tashqari toʻliqsiz maktab  — gimnaziyalar, toʻliq oʻrta maktab  — kollegiyalar, hunar va ped. maktablari ham bor. Oliy oʻquv yurtlarida pul toʻlab oʻqish mumkin. B. da 70 ga yaqin unt, 740 dan ortiq boshqa oliy oʻquv yurtlari bor. RiodeJaneyrodagi B. va SanPaulu untlari ularning eng yiriklaridir. Ilmiy muassasalari: B. fanlar akademiyasi, Milliy tibbiyot akademiyasi va b. Kutubxonalari: Milliy kutubxona, Portugaliya qirollik qiroatxonasi (RiodeJaneyro), Munitsipal kutubxona. Muzeylari: Milliy muzey, Milliy tarixiy muzey, RiodeJaneyrodagi Milliy nafis sanʼat muzeyi.
 
Matbuoti, radioeshnttnrishi va telekoʻrsatuvi. B.da 300 ga yaqin gaz. va jur. nashr etiladi. Asosiy gaz. va jur.
 
lari: "Gazeta„Gazeta merkantil"merkantil“ ("Savdo„Savdo-sotiq gazetasi"gazetasi“, SanPauluda chiqadigan kundalik iqtisodiy gaz., 1920 y.dan), "Dia"„Dia“ ("Kun"„Kun“, RiodeJaneyroda chiqadigan kundalik gaz., 1951 y.dan), "Diariu„Diariu di SanPaulu"SanPaulu“ ("SanPaulu„SanPaulu gazetasi"gazetasi“, kundalik gaz., 1925 y. dan), "Jornal„Jornal du Brazil"Brazil“ ("Braziliya„Braziliya gazetasi"gazetasi“, kundalik gaz., 1891 y.dan), "Jornal„Jornal du komersiu"komersiu“ ("Tijorat„Tijorat gazetasi"gazetasi“, RiodeJaneyroda chikadigan kundalik gaz., 1827 y.dan), "Letin„Letin Amerika deyli post"post“ ("Lotin„Lotin Amerikasining kundalik pochtasi"pochtasi“, SanPauluda ingliz tilida chikadigan kundalik gaz., 1979 y.dan), "Folya„Folya di SanPaulu"SanPaulu“ ("SanPaulu„SanPaulu varaqasi"varaqasi“, kundalik gaz., 1921 y.dan), "Globu"„Globu“ ("Yer„Yer kurrasi"kurrasi“, kundalik kechki gaz., 1925 y.dan), "Veja"„Veja“ ("Koʻring"„Koʻring“, haftalik ommaviy siyosiy jur., 1968 y.dan), "Vizan"„Vizan“ ("Saviya"„Saviya“, haftalik ommaviy siyosiy jur., 1952 y.dan) va b. Empreza Brazileyra di Komunikasan, SA (Radiubraz) axborot xizmati 1988 y.da hukumat axborot agentligi b-n davlat radioeshittirish korporatsiyasining birlashuvi natijasida tashkil etilgan. Mamlakat prezidentining fuqaro devoni tomonidan nazorat qilinadi.
 
Radioeshittirish va telekoʻrsatuvni asosan xususiy st-yalar amalga oshiradi, ularni milliy aloqa departamenta nazorat qiladi. B. radio va televizion st-yalar uyushmasi 1962 y.da tuzilgan.
 
Adabiyoti portugal tilida rivojlangan. B.da qadimdan indeys va negrlarning boy ogʻzaki ijodi mavjud. 17— 18-a.larga kelib, yozma adabiyotda G. di Matusning satirik asarlari, T. Gonzaganing sheʼrlari, J. Gamaning maʼrifatparvarlik ruhidagi "Urugvay"„Urugvay“ poemasi paydo boʻldi. Ularda oddiy xalqturmushi aks ettirildi. B. adabiyotida 19-a.ning 20-y.larida vujudga kelgan romantizm okimi rivojlandi. Bu davrda G. di Magalyainsning "Tamoyo„Tamoyo qabilasi ittifoqi"ittifoqi“, A. Gonsalvis Diasning "Amerika„Amerika dostonlari"dostonlari“ keng tarqaldi. J. M. di Alenkarning "Guaranlar"„Guaranlar“, "Irasema"„Irasema“, "Ubirijara"„Ubirijara“ romanlarida indeyslarning urfodatlari, azobuqubatli hayoti, stixiyali boʻlsada kurashi aks etdi. Buyuk xalq shoiri A. Kastru Alvisning "Afrika„Afrika ovozi"ovozi“, "Bandi„Bandi kema"kema“ va b. mashhur poemalari "Toʻlqinlar„Toʻlqinlar mavji"mavji“ asarlar toʻplamiga kiritildi. 19-a.ning ikkinchi yarmidan boshlab dehqonlar hayotini aks ettiruvchi bir qator romanlar paydo boʻldi. Shu davrda A. Gonsalvis Diasning "Beatriche„Beatriche Chenchi"Chenchi“, "Patkul"„Patkul“ tarixiy romanlari ham katta shuhrat qozondi. 19-a.ning oxirlari va 20-a. boshlarida bir qator yozuvchilar B. adabiyotiga realizm anʼanalarini olib kirdilar. 1896 y.da asos solingan B. adabiyot akademiyasining birinchi prezidenta J. M. Mashadu d’Asis tanqidiy realizmning atoqli namoyandasi edi. Xuddi shu davrda B. adabiyotida dekadentchilik kayfiyatlari kuchaydi. Demokratik harakatlarning avj olishi b-n 20-a.ning 40—50-y.
 
larida B. dehqonlarining hayotini aks ettiruvchi realistik asarlar koʻpaydi, taraqqiyparvar adabiyotning L. Barretu, G. Ramus, R. di Keyrus, M. di Andradi, Luara Brandau kabi namoyandalari ijodida insonning ijtimoiy mavqei masalalari aks etdi. Jorji Amadu oʻz romanlarida dehqonlar hayotini, mehnatkash ommaning sinfiy ongi oʻsayotganini ifodaladi. Shoirlardan V. di Morays, K. di Andradi, yozuvchilardan D. Jurandir, S. Martine, M. Palmeriu, dramaturglardan N. Rodriges, G. Figeyredu, A. Suasuna ijodi B. adabiyotida salmoqli oʻrin egallaydi.
 
Meʼmorligi. B.ning yerli aholisi  — indeyslarning meʼmorligi qabr toshlari hamda Amazonka boʻylarida gʻorlarga solingan har xil rasmlar, qamish va yogʻoch shoxlaridan yasalgan, konus shaklli uylardan iborat. 16-a.
 
da portugaliyaliklar Olinda, Resifi va Salvador (oldingi poytaxti) kabi shaharlarni bunyod etdilar. 18-a. B.da mustamlaka davri meʼmorligining yuqori bosqichi hisoblanadi. Oltin va olmos konlari topilishi b-n B.da yangi shaharlar barpo etiddi, RiodeJaneyro poytaxt boʻlib qoldi (1960 y.gacha). B. meʼmorligida ikki yoʻnalish: barokko (SanFransisku monastiri, Salvador) va rokoko (MinasJeraysdagi har xil binolar, meʼmor va haykaltarosh Aleyjadinyu ishi) oʻrin oladi. Fransuz meʼmori O. Granjan de Montini B.da ijod etib klassitsizm uslubini tarqatdi (Mira teatri, Belen sh., Itamarati saroyi, RiodeJaneyro sh.). 19— 20-a.
 
larga kelib B. meʼmorligida "modern"„modern“ uslubi keng tarqaldi. MinasJerays shtatida BeluOrizonti, Goyas shtatida Goyani va Braziliya (yangi poytaxti) kabi yirik shaharlar va zamonaviy binolar kurildi. L. Kosta, O. Nimeyer, A. E. Reydi va b. mashhur meʼmorlar yetishib chiqdi.
 
Tasviriy sanʼati. Qad. davr sanʼat yodgorliklaridan har xil tosh va sopol bezaklar yetib kelgan. Mustamlaka davr sanʼatidan (16—17-a.lar) Salvador va RiodeJaneyrodagi ibodatxonalar bezaklari bor. Bu davr sanʼati din b-n bogʻliq. B. meʼmorligidagi barokko va rokoko uslubi tasviriy sanʼatga ham taʼsir etgan. Ibodatxonalar bezagida oltin va rangdor boʻyoqlardan foydalanilgan. Haykaltarosh va meʼmor Aleyjadinyuning BonJezusdiMatozinyus cherkovidagi (Kongonyas sh.) tosh va yogʻochdan ishlagan haykallari dunyoga mashhur. 18-a.da B. shaharlarida tasviriy sanʼat maktablari vujudga keddi (RiodeJaneyroda J. di Oliveyra, Salvadorda J. J. da Rosha, Resifida J. di Deus Sepulveda, SanPauluda J. P. da Silva Marisku va b.). 1816 y.da qirol Juan VI fransuz rassomlari ishtirokida fan, sanʼat va hunar maktabini tashkil etdi. 1820 y.da bu maktab badiiy akademiyaga aylandi. 19-a. B. tasviriy sanʼatida klassitsizm hukmronlik qildi. Mashhur rassom J. F. di Almeyda Junior ijodida xalq hayoti, tabiat manzaralari koʻp oʻrin oladi. 20-a. B. tasviriy sanʼatida realizm b-n bir qatorda turli oqim (formalizm, abstraksionizm va b.) namoyandalari ijod etmoqda. Amaliy sanʼatda kulolchilik, matoga gul va rasm solish rivojlangan.
Qator 59 ⟶ 65:
Musiqasi indeys, negr, ispan, portugal qoʻshiq va raqslari asosida shakllangan. A. K. Gomis, L. Migis, A. Levi, A. Nepomusenu, E. Vila Lobos, K. Santoru, M. K. Guarnyeri, J. N. Garma, F. M. Silva (B. milliy madxiyasining muallifi) kabi kompozitorlarning ijodi mashhur. B. musiqa sanʼatini yuksaltirishda, musiqachi va bastakorlar tayyorlashda RiodeJaneyro konservatoriyasi, Milliy musiqa inti, Milliy opera teatri va simfonik orkestrlar, B. untining milliy musiqa maktabi, Musiqa akademiyasi ish olib boradi.
 
Teatri. Afrobraziliyaliklarning makumba deb atalgan diniy marosim oʻyinlarida dramatik teatrga xos harakatlar boʻlgan. Yevropalik ilk missionerlar indeyslarga xristianlikni singdirish uchun portugal adabiy asarlari asosida sahnalarni, bir pardali diniymajoziy tomoshalarni koʻrsatishgan. Indeyslar uchun muqaddas "Lorensu„Lorensu teatri"teatri“ nomli dastlabki teatr binosi 16-a.da qurilgan. 1748 y.da "Opera„Opera uyi"uyi“, 1776 y.da "Yangi„Yangi opera"opera“ teatri barpo boʻldi. 1813 y.da "Avliyo„Avliyo Juan qirollik teatri"teatri“ ish boshladi. 19-a.da RiodeJaneyroda "di„di San Pedru di Alikantara teatri"teatri“, "du„du Plasidu teatri"teatri“, "Yangi„Yangi konstitutsion teatr"teatr“, Resifida "Santi—Izabel„Santi—Izabel teatri"teatri“ kabilar vujudga keldi. 1843 y.da panda koʻrsatilgan Observatoriya Laraiuan toʻgʻoni Prezident qarorgohi Universitet Dramatik sanʼat konservatoriyasi, 1910 y.da Martine Pen dramatik maktabi, 1917 y.da "B„B. teatr mualliflari jamiyati"jamiyati“ (SBAT) tuzildi. Soʻngra doimiy dramatik truppalar tuzilib ish boshladi. Keyingi yillarda RiodeJaneyro va SanPaulu sh.larida B.komediya teatri, Xalq badiiy teatri, B. talabalari teatri, negrlarning eksperimental teatri tashkil etildi.
 
Kinosi. Birinchi xronikal film 1903 y.da, badiiy film 1910 y.da suratga olingan. Dastlabki ovozli filmlar 1935 y.da yaratilgan. B.da yaratilgan filmlar ichida "Kaysara"„Kaysara“, "TikoTiko"„TikoTiko“ (rej. A. Cheli), "Bosqinchi"„Bosqinchi“ (rej. L. Barretu), "Boyning„Boyning xotini"xotini“ (rej. T. Payne, O. Sampayu), "Dengiz„Dengiz qoʻshigʻi"qoʻshigʻi“ (rej. A. Kavalkanti), "Rio„Rio 40°"“ (rej. N. Pereyra dus Santus)kabi filmlar diqqatga sazovor. B.da 6 kinostudiya, 3 mingdan ortiq kinoteatr bor.
 
OʻzR bilan B. oʻrtasidagi savdoiqtisodiy munosabatlarni yoʻlga qoʻyishga va buning uchun shartnomaviyhuquqiy negiz yaratishga kirishildi. OʻzRning B. bilan 1996 y.dagi tovar aylanmasi 7,16 mln. AQSH dollarini tashkil etdi. 1997 y. yakuni boʻyicha Oʻzbekiston  — B. tovar aylanmasi 16,75 mln. AQSH dollariga yetdi va avvalgidek tovar aylanmasi hajmining deyarli hammasi importdan iborat boʻldi. Uning 93,8 % ini moyli urugʻlar va mevalar, 6,2 % ini tamaki tashkil qildi.
<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
Qator 74 ⟶ 80:
{{Shuningdek|Braziliyaning tub aholisi|Braziliyada qullik}}
 
1500-chi yilning aprelida, hozirda Braziliya deb ataladigan, bu yerning qirg'oqlarigaqirgʻoqlariga [Pedro Álvares Cabral]] boshchiligidagi portugaliya flotiliyasi kelib to'htagandantoʻhtagandan so'ngsoʻng, Portugaliya unga egalik qilishini e'loneʼlon etadi.<ref name="Boxer, p.98">Boxer, p.98.</ref> Bu yerda portugallar bir nechta qabilalarga bo'linibboʻlinib ketgan, lekin ko'pchiligikoʻpchiligi [[Tupi-Guarani]] lingvistik oilasiga mansub tilda gaplashsalar ham, bir-biri bilan urushadigan mahalliy aholiga duch keladi.<ref name="Boxer, p.100">Boxer, p.100.</ref> 1534-chi yilda Portugaliya Qiroli [[Don (honorific)|Dom]] [[John III|João III]] maydonni o'noʻn ikki bo'limgaboʻlimga bo'gandanboʻgandan so'ngsoʻng kolonizatsiya boshlab yuboriladi.<ref>Boxer, pp.100-101.</ref><ref name="Skidmore, p.27">Skidmore, p.27.</ref> Lekin bunday boshqaruv uslubi bir qancha muammo tug'dirgandantugʻdirgandan so'ngsoʻng, 1549-chi yilda butun koloniyani boshqaradigan yagona [[Genera-Gubernator]]ni tayinlaydi.<ref name="Skidmore, p.27"/><ref>Boxer, p.101.</ref>
 
=== Mustaqillik va imperiya ===
Qator 110 ⟶ 116:
=== Havolalar ===
 
=== Qo'shimchaQoʻshimcha o'qishoʻqish ===
* {{cite book |author=Alves, Maria Helena Moreira |title=State and Opposition in Military Brazil |location=Austin, TX |publisher=University of Texas Press |year=1985}}
* {{cite book |author=Amann, Edmund |title=The Illusion of Stability: The Brazilian Economy under Cardoso |publisher=World Development (pp. 1805–1819) |year=1990}}
"https://uz.wikipedia.org/wiki/Braziliya" dan olindi