Birlashgan Qirollik: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Amir.Temur (munozara | hissa) Tahrir izohi yoʻq |
Amir.Temur (munozara | hissa) Tahrir izohi yoʻq |
||
Qator 1:
{{Birlashgan Qirollik_info}}
'''Buyuk Britaniya''', Britaniya, ({{lang-en|Great Britain}}) Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Qoʻshma Qirolligi ({{lang-en|United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland}})
== Davlat tuzumi ==
Tabiati. B. B.ning yer yuzasi asosan pastgekislik. Angliyaning shim.gʻarbi toglikdan, markazi va jan.sharki tekislik va sertepa pasttekisliklardan, Shotlandiyaning qirgʻogi egribugri, shim; qismi tor va chuqur Glen-Mor depressiyasi 2 qismga boʻlib turgan Shim. Shotlandiya togʻligidan iborat. Bu ikkala qismning jan.da (Grampian togʻlari) mamlakatning eng baland choʻqqisi — Ben-Nevis (1343 m) koʻtarilib turadi. Grampian togʻlaridan jan.da Shotlandiya pasttekisligi, undan jan.rokda Jan. Shotlandiya qiri (bal. 842 m gacha) joylashgan. Ulardan gʻarbda Kamberlend togʻlari (Skofell togʻi, 978 m) qad koʻtargan. Jan.ga tomon orol kengaya boradi; bu yerda — Uels ya. o.ning gʻarbida Kembriy toglari (Snoudon togʻi, 1085 m) bor. Angliyaning gʻarbiy qirgʻogʻida keng qoʻltiqlar (Liverpul, Kardigan, Bristol), markaziy va jan. qismlarida pasttekisliklar (Shim.▼
Buyuk Britaniya konstitutsion monarxiya. Davlat boshligʻi qirol (qirolicha). Mamlakatning konstitutsiyasi yoʻq. [[1215-yil]]gi Ulugʻ Erkinliklar hartiyasi, [[1679-yil]]gi Xabeas korpus akti, [[1931-yil]]gi Vestminster statuta, [[1969-yil]]gi Xalq vakilligi toʻgʻrisidagi akt va boshqa eng muhim parlament hujjatlari hisoblanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni qirol (qirolicha) va parlament (u ikki palatadan iborat: Lordlar palatasi va Jamoalar palatasi), ijrochi hokimiyatni bosh vazir boshchiligidagi hukumat (vazirlar mahkamasi) amalga oshiradi. Bosh vazirni qirol (qirolicha) tayinlaydi. Hukumat aʼzolari parlament aʼzolaridan boʻlishi kerak. Buyuk Britaniya tarkibidagi Angliya, Uels va Shotlandiya oʻzining sud tizimiga, mahalliy boshqaruv organlariga ega. Shimoliy Irlandiya maʼmuriy muxtoriyat huquqiga ega boʻlib, uni qirol (qirolicha) tayinlagan gubernator boshqaradi. Buyuk Britaniya oʻtmishda [[Britaniya imperiyasi]] tarkibida boʻlgan mamlakat va hududlarni birlashtiruvchi Hamdoʻstlikka boshchilik qiladi.
== Tabiati ==
▲
Sharqiy Feni, London havzasi, Midlend, Xempshir), qator asimmetrik tepalar (bal. 200— 300 m) bor. Shim. Irlandiya ayrim kichikkichik qirlardan (Antrim, Sperriin, Morn va b.) iborat.
Qator 10 ⟶ 14:
B. B.da moʻʼtadil dengiz iqlimi xukmron; u seryogʻin, oʻzgaruvchan, tez-tez shamol boʻlib turadi. Jan.gʻarbida yanv. ning oʻrtacha t-rasi 7°, sharqda 3,5° gacha. Shim.gʻarbida yoz salqin, sernam, jan.
sharqda ancha iliq va quruq. Shim. da iyulning oʻrtacha t-rasi 13°, jan.sharkda 16,5°. London va u ning atrofida tra yuz kun davomida 0°dan past, mamlakat sharqida baʼzan —18° gachatushadi. Yogʻin yil davomida deyarli bir meʼyorda (kuz va kishda bir oz koʻproq) tushadi, jan.sharqida yoz va kuzda koʻproq yogʻadi. Shotlandiya, Shim. Irlandiya, Angliya b-n Uelsning togʻli joylarida yogʻin eng koʻp (1000—1500 mm, ayrim joylarda 3000 mm gacha) yogʻadi. Jan.sharqda 600—750 mm dan oshmaydi. Bulutli kunlar koʻp, Kishda tez-tez tuman (Londonda qishda 1 oyda 7—10 kun) tushadi. Daryolari koʻp, sersuv, lekin qisqa. Asosiy daryolari
da chimli podzol tuproq, sharqiy sohilda va jan.da qoʻngʻir oʻrmon, ayrim yerlarda chimlikarbonatli va unumdor allyuvial tuproqdar tarqalgan. Shim.da tayga va aralash oʻrmonlar (qaragʻay, dub, oq qayin), jan.da keng bargli oʻrmonlar (dub, grab, shumtol) Usadi. Oʻrmonlar B. B. maydonining 9 % ida qolgan. Oʻtloqlar hamma joyda uchraydi. Togʻlarning yuqori mintaqalarida togʻ oʻtloqlari va torfzorlar bor. Oʻrmonlarda hayvonlar juda kam. Ochiq joylarda tulki, quyon, olmaxon, tipratikan, yer qazuvchi har xil sut emizuvchilar uchraydi. Qushlardan yovvoyi kaptar, shotland kakligi, oʻrdak, qizilishton, karqur va b. bor. Milliy bogʻlar, oʻrmon qoʻriqxonalari mavjud.
Aholisining 81,5 %i inglizlar. Uels lar yoki valliylar (1,9 %), shotlandlar (9,6 %), irlandlar (2,4 %) va b. xalqlar bor. Davlat tili va aholining kupchiligi gaplashadigan til
Tarixi. Hoz. B. B. hududida mil. av. 1-ming yillikda kelt qabilalari
1066 y. Angliyani Normandiya gersogi Vilgelm I istilo qilgandan soʻng mamlakatda feodal yer egaligi paydo boʻlib, dehqonlarni tutqinlikka (krepostnoylikka) aylantirish avj oldi. 10—11-a.larda hunarmandchilik va savdo-sotiq markazi tusini olgan shaharlar paydo boʻla boshladi. 12—13-a.larda markazlashgan moliya va sud muassasalari yuzaga keldi. 1265 y. paydo boʻlgan Parlament bojlarni tasdiqlash va qonunlar joriy etish huquqini oldi;hokimi mutlaqlik tizimi (monarxiya) barpo boʻldi. Angliya b-n Fransiya oʻrtasida boʻlib oʻtgan Yuz yillik urush (1337—1453) oqibatida soliqlarning koʻpayishi va 1348—49 y.lardagi vabodan soʻng aholi ahvolining ogʻirlashishi Uot Tayler (1381) boshchiligidagi dehqonlar qoʻzgʻoloniga sabab boʻldi. Qoʻzgʻolon magʻlubiyatga uchragan boʻlsada, dehqonlarning barshchinadan qutulishiga turtki boʻldi. 15-a.da Angliyada dehqonlarning tutqinligi batamom yoʻqotiddi, tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi mayda va oʻrta hol dvoryanlarning tabaqalanishiga sabab boʻldi. Kapitalistik munosabatlar shakllanayotgan paytda tyudorlar sulolasining cheklanmagan hokimiyati (1485—1603) qaror topdi. Movut sanoatining rivojlanishi, junga talabning koʻpayishi tufayli ekinzorlar chorva yaylovlariga aylanib ketdi, natijada dehqon xoʻjaliklari xonavayron boʻldi. 16-a.ning 30-y.
larida boshlangan reformatsiya harakati natijasida papa hukmronligiga chek qoʻyilib, cherkovga qarashli yerlar burjualashgan yangi dvoryanlarga boʻlib berildi. 16-a. 2-yarmi
17—18-a.larda B. B. Hindiston, Shim. Amerikada yangi yerlar zabt etdi. Fransiyadan Kanadani tortib oldi. Shim. Amerikadagi mustaqillik uchun boʻlgan urush (1775—83) natijasida Shim. Amerika mustamlakalari mustaqillikka erishdi va mustaqil AQSH davlati tashkil topdi. 18-a. oxiri
19-a.ning 30-y.larida i. ch.ning fka tizimi qaror topdi. 30—40-y.larda siyosiy jihatdan shakllangan ishchilar harakati
20-a. boshlariga kelib B. B. iqgisodiy jihatdan AQSH va Germaniyadan orqada qola boshladi. B. B. b-n Germaniya oʻrtasidagi ziddiyat 1-jahon urushini keltirib chiqardi. Urush oqibatida gʻolib mamlakatlar qatori Germaniyaning Osiyo va Afrikadagi mustamlakalarini tortib olish hisobiga oʻz mustamlakalarini kengaytirishga erishdi. 20-y.larda B. B. Xitoyga qarshi intervensiya uyushtirishda qatnashdi. 1929—33 y.lardagi jahon iqtisodiy inqirozi B. B. iqtisodiyotiga katta zarar yetkazdi. 1938 y. B. B. hukumati Myunxen shartnomasiga qoʻshilib, 2-jahon urushining boshlanishiga yoʻl ochdi. 1939 y. 3 sent.da B. B. Germaniyaga urush eʼlon qildi. Urush B. B.ning iqtisodiy va siyosiy mavqeini ancha pasaytirdi. 2-jahon urushidan soʻng B. B. mustamlakachilik imperiyasi tushkunlikka yuz tutdi. 1970-y.larning oʻrtalarida B. B.ning deyarli barcha mustamlakalari mustaqillikka erishdi. 2-jahon urushidan keyin B. B. hukumatini navbatmanavbat leyboristlar (1945—51, 1964—70, 1974—79) va konservatorlar (195164, 197074 va 1979 y.dan) partiyasi boshqardi. B. B. 1945 ydan BMT aʼzosi. OʻzR b-n diplomatiya munosabatlarini 1992 y. 18 fev.da oʻrnatgan. Milliy bayrami
Asosiy siyosiy partiyalarn, kasaba uyushmalari. Leyboristlar partiyasi, 1900 y. tuzilgan; Konservatorlar partiyasi, 1867 y. tashkil topgan; Liberal demokratlar partiyasi, 1988 y.da asos solingan; Uels millatchi partiyasi, 1925 y.da tuzilgan; Shotlandiya milliy partiyasi, 1928 y.da tashkil etilgan; Britaniya Kommunistax partiyasi, 1988 y.da B.B. Kommunistik partiyasining sobiq aʼzolari tomonidan tuzilgan; Soʻl demokratlar partiyasi, 1920 y. tashkil etilgan.
Eng yirik kasaba uyushma birlashmasi
Xoʻjalngi. B. B.
Sanoati. B. B. eksportining 90 % ni sanoat taʼminlaydi. 2-jahon urushidan keyin sanoat tuzilmasida katta oʻzgarishlar sodir boʻldi: konchilik, qora metallurgiya, yengil va oziq-ovqat sanoati, shuningdek kemasozlik va avtomobilsozlik kabi tarmoklar ulushi kamaydi; energetika, elektr mashinasozligi va kimyo sanoatining ulushi oshdi. Atom, elektron, aerokosmik, neftni qayta ishlash va neft kimyosi tarmoqdari katta ahamiyat kasb etdi. Mashinasozlik
Gʻarbiy Angliya va London atrofida joylashgan. Kimyo sanoati korxonalari Katta London, Lankashir, Cheshir, Shim. dengiz va Bristol qoʻltigʻi sohillarida, toʻqimachilik sanoati korxonalari Lankashir va Yorkshirda. Shim. dengizda katta neft va gaz zaxiralari mavjud. B. B.da yiliga oʻrtacha 48,2 mln. tonna toshkoʻmir, 121,8 mln. tonna neft, 89,8 mlrd. m3 tabiiy gaz qazib olinadi, 304,5 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi (asosan issiqlik elektr st-yalarida) hosil qilinadi, 17,5 mln. tonna poʻlat ishlab chiqariladi.
Qishloq xoʻjaligidamamlakatdagi mehnatga qobiliyatli aholining 2 % gina band. B. B. qishloq xoʻjaligi intensivlik, mahsuldorlik va mexanizatsiyalashuvning yuksak darajasi b-n ajralib turadi. U mamlakatning oziq-ovqatga boʻlgan ehtiyojining 75 %ini taʼminlaydi. Q. x.ning asosiy tarmogʻi
Transporti. T.y.laruzunligi 32 ming km. Asosiy t. y. uzeli
Tashqi savdo mamlakat iqtisodiyoti uchun juda katta ahamiyatga ega. Chetga chiqariladigan mahsulotning 90 % ni sanoat tarmogʻi beradi. B. B. chetga mashina va uskunalar, transport jihozlari, ip va jun gazlamalar, kimyo mahsulotlari, neft mahsulotlari, oziq-ovqat, qoramol, poʻlat, toshkoʻmir chiqaradi. Chetdan temir ruda, rangli va nodir metallar, neft, fosforit, paxta, turli xom ashyo va oziq-ovqat mahsulotlari va b. keltiriladi. Tashki savdodagi asosiy mijozlari
Tibbiy xizmatn. B. B. sogʻliqni saqlash tizimida 500 mingga yaqin oʻrinli kasalxonalar bor. 75 mingdan ziyod shifokor tibbiy yordam koʻrsatadi (1990-y.lar oʻrtalari). Kasalxonalarda pulli oʻrin va palatalar mavjud. Shifokorlar 30 dan ortiq tibbiyot maktablarida tayyorlanadi. B. B.da Brayton, Istborn, BognorRijis, Bornmut, Torki, Bat kabi kurortlar bor.
Maorifi va madaniy-maʼrifin muassasalari. B. B.da boshlangʻich va toʻliqsiz oʻrta taʼlim (5 dan 16 yoshgacha) majburiy. Boshlangʻich maktablarda 5 yoshdan 11 yoshgacha oʻqiladi. Oʻrta maktablar asosan 3 turga: 5—7 y.lik grammatik maktablar, 5 (baʼzan 7) y.lik texnika maktablari va 4 y.lik zamonaviy maktablarga boʻlinadi. Oʻquvchilarning 65 % 16 yoshdan keyin taʼlimni kollej, unt va b. oliy oʻquv yurtlari va markazlarida davom ettiradi. B. B.da 79 unt, 40 ga yaqin politexnika kolleji bor. Eng kadimgi untlari Oksford (1167) va Kembrij (1209) untlaridir.
Eng yirik kutubxonalari: Britaniya muzeyi kutubxonasi, Shotlandiya Milliy kutubxonasi (3 mln. dan ortiq asar), Kembrij va Oksford untlarining kutubxonalari va b. Eng yirik muzeylari: Britaniya muzeyi (1753). Milliy galereya (1824), Teyt galereyasi (1897), Shotlandiya Kirollik muzeyi (1854) va b.
Ilmiy muassasalarn. B.B. fani taraqqiyotida Oksford (1167) va Kembrij (1209) untlari katta ahamiyatga ega. 1662 y.da London Qirollik jamiyati tashkil topdi. Bu jamiyat B. B. fanini, ayniqsa tabiat fanlarini taraqqiy ettirishda muhim ahamiyatga ega boʻldi. 1675 y. Grinvichda B. B.ning astronomiya sohasidagi asosiy ilmiy muassasasi
Matbuoti, radnoeshnttirishi va telekoʻrsatuvi. B.B.da juda koʻp gaz. va jur. lar nashr etiladi. Eng muhimlari:
B. B.da radioeshittirishlar 1922 y.dan, telekoʻrsatuvlar 1936 y.dan olib boriladi. B. B.da 400 ga yaqin radiostansiya, 180 ga yaqin asosiy va 400 dan ortiq yordamchi telestudiyalar mavjud. Britaniyaning yetakchi radioeshittirish va telekursatuv korporatsiyasi
Adabiyoti. Ingliz adabiyoti 5—6-a.
larda vujudga kela boshlagan. 5—11-a.larda anglosaks shevalarida xalq naqllari va qushiqlari yaratildi, ular asosida
18-a. ingliz maʼrifatchilik adabiyoti uchun jamiyat demokratik tabaqalari manfaatlarini yoqlab, ilgʻor gʻoyalarni targʻib qilish xosdir. Bu davrda sheʼriyat, dramaturgiya rivojlandi, roman yetakchi janrga aylandi. J. Svift burjua jamiyati illatlarini achchiq satira ostiga oldi (
19-a.ning oxiri, 20-a.ning boshidagi realistik yozuvchilar tahqirlangan oddiy kishining qadrqimmatini himoya qildilar (M. Garkness, U. Marris, S. Batler, E. Voynich, T. Gardi). 20-a. tanqidiy realizmning rivojida B. Shou, J. Golsuorsi ijodi muhim bosqich boʻldi. 20-a.ning ikkinchi yarmida dekadentlik va b. reaksion oqimdagi yozuvchilar (E. Garv, D. Untli, L. Kuper) ijodi inqirozga uchradi, ularning ayrimlari mustamlakachilik siyosatidan yuz oʻgirib, voqelikni toʻgʻri koʻrsatishga intildilar (J. Osborn, K. Emis, D. Ueyn), taraqqiyparvar adiblar (A. Sillitou, S. Chaplin, S. Barstou) ijodi rivojlandi.
B. B. adabiyotining eng yaxshi namunalari oʻzbek tiliga tarjima qilingan: V. Shekspirning pyesalari, J. Sviftning
Meʼmorligi. B. B.da misjez davriga mansub ibtidoiy meʼmoriy yodgorliklar (Stonxenj
Tasviriy sanʼati. 7— 12-a.larda yaratilgan Vinchester maktabiga mansub anglonormann miniatyuralari, tosh oʻymakorligi, keltlarning naqshli miniatyuralari saqlanib qolgan. 12-a.
Qator 80 ⟶ 84:
Musiqasi. B. B. musiqasi qad. kelt qabilalari musiqa madaniyati zaminida tashkil topdi. Bardlar deb atalgan xalq qoʻshikchilari ijodida ballada (doston qoʻshigʻi) asosiy oʻrin egalladi. Xristianlik tarqalishi b-n birga professional musiqa ijodiyoti (cherkov aytimlari, organ ijrochiligi) rivoj topdi. B. B. polifonik musiqasining ilk namunalari 11 —12-a.larda paydo boʻldi. Bular J. Dansteybl (15-a.) ijodida rivojlandi. Uygʻonish davrida dunyoviy musiqa janrlari (madrigal, lyutnya va klavesin kuylari, teatr spektakli intermediyalari) tashkil topdi. 16-a.
da U. Byord, T. Uilks, J. Uilbi, J. Bull, O. Gibbone B. B.ning mashxur kompozitorlari boʻlishdi. 17-a.ning oxirida G. Pyorsellnit
19-a. oxirida ingliz kompozitorlik maktabiga asos solindi. Operalar yaratila boshladi. Ingliz musiqasi jahon musiqa madaniyatida koʻzga koʻrinarli oʻringa chiqdi. Kompozitorlardan Eduard Elgar, R. VoanUilyams, Benjamin Britten bunda katta rol oʻynadilar. Londondagi Qirollik musiqa akademiyasi B. B.ning asosiy musiqa oʻquv yurtidir; Albertxoll, RoyyalFestivalxoll, shuningdek, 1967 y.da ochilgan Yelizaveta nomidagi konsert zallari ingliz konsert hayotining yirik markazidir. Estrada tomoshalari Londondagi Palladiumda qoʻyiladi. Mashhur
Teatri. B. B. teatri kurtaklari inson turmushi va mehnati b-n bogʻliq oʻyinlar va urfodatlardan boshlanadi. Oʻrta asrlarda hukm surgan diniy drama keyinchalik dunyoviy mazmun kasb eta boshladi. 16-a.dan Kuchma professional teatrlar yuzaga kelib, Uygʻonish davrining insonparvarlik gʻoyalarini ifodaladi (dramaturglar K. Marlo, T. Kid, J. Lili, U. Shekspir). 16-a. oxiri
B. B.da teatr raqsi oʻrta asr oxirlarida vujudga keldi. Londonda tashkil etilgan Qirollik musiqa akademiyasi (1720) balet taraqqiyotida katta rol oʻynadi. B. B.da
B. B. sirki 18-a.da laydo boʻlib, F. Astley (1742—1814) ijodida yuqori pogʻonaga koʻtarildi. U ot oʻynatuvchilar maktabiga asos soldi, sirkning keyingi taraqqiyotida A. Dyukro, J. Sanjer, B. Milslar katta rol oʻynadi. B. B.da yezda koʻchma sirklar ishlaydi.
Kinosn. B. B.da kino i. ch. 1896 y.dan boshlandi. 1929 y. birinchi tovushli film
Oʻzbeknston
da OʻzR Prezidenti I. A. Karimovning B. B.ga qilgan tashrifi chogʻida imzolangan
1996 y. yakunlariga koʻra B. B. Oʻzbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari b-n tovar aylanmasi hajmi boʻyicha 2oʻrinda turadi (Germaniyadan keyin). Oʻzbekistondan B. B.ga paxta tolasi, qimmatbaho toshlar, qora metallar, volfram va ulardan yasalgan buyumlar yuborilsa, B. B.dan mexanik va elektr asbobuskunalar, qandshakar va qandolat mahsulotlari, plastmassa va undan yasalgan buyumlar, mineral yoqilgʻi, farmatsevtika mahsulotlari, shu jumladan dori-darmon, qogʻoz va karton, mebel, optik priborlar va apparatlar, tamaki, sut mahsulotlari, kimyoviy birikmalar, noorganik kimyo mahsulotlari va b. keltiriladi.
OʻzR 1992 y.da jahon paxta savdosi meʼyorlari va qoidalarini muvofiqlashtirib turadigan muhim nohukumat tashkiloti
Keyingi yillarda ikkala mamlakatning turli darajalardagi delegatsiyalari oʻzaro tashriflari natijasida hamkorlik tobora yaxshilana bordi. 1994 y. 14 okt.da Londondagi asil metallar bozori uyushmasi Zarafshon affinaj (oltin tozalash) z-diga eng maqbul oltin quymalar maqomini tasdiqlovchi sertifikat berdi, bu esa Oʻzbekistonning tamgʻasi butun dunyoda eng yuqori sifat belgisi ekanini biddiradi. 1996 y. okt.da esa mazkur uyushma huzurida yuqori sifatli kumush quymalar ishlab chiqaruvchi Olmaliq konmetallurgiya k-ti vakolatxonasi rasmiylashtirildi.
1997 y. 4—12 okt. kunlari Toshkentda
Oʻzbekiston—Britaniya savdo va sanoat kengashining majlislari muntazam ravishda oʻtkazilib turibdi. Bu majlislarda iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish masalalari, savdo-sotiq, iqtisodiyot va investitsiya sohalaridagi hamkorlikni kuchaytirish istiqbollari muhokama qilinadi.
Ayrim yirik firma, kompaniya va banklar oʻrtasidagi hamkorlik ham rivojlangan.
1994 y.da
Oʻzbekistonda tamaki sanoatini rivojlantirish uchun tamaki bargi yetishtirish, uni qayta ishlash va sigareta i. ch. boʻyicha
1996 y. oxirida Surxondaryo viloyatining Xandiz konida rangli metallarni qidirish haqida
OʻzR Qishloq va suv xoʻjaligi vazirligida
OʻzR Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki B. B.ning 5 ta banki b-n va xorijiy banklarning Londondagi 11 ta boʻlimi b-n vakillik munosabatlari oʻrnatdi.
Toshkent sh. hokimligining kapital qurilish bosh boshqarmasi
OʻzRda B. B. sarmoyasi ishtirokidagi 115 ta korxona mavjud, shundan 34 tasida ingliz kapitali 100 % ni tashkil etadi. B. B.ning 36 ta firmasi vakolatxonasi rasmiylashtirilgan.
== Adabiyotlar ==
|