Uygʻur tili: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k Bot: Migrating 66 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q13263 (translate me) |
CoderSIBot (munozara | hissa) Maqolaga matn qoʻshildi |
||
Qator 11:
|iso3=uig
}}
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Uygʻur tili''', yangi uygʻur tili — turkiy tillardan biri. Asosan, XXRning SintszyanUygʻur muxtor rayoniaa, shuningdek, Uzbekistan, Qozogʻiston, Qirgʻiziston respublikalarida, Afgoniston, RF va b. mamlakatlarda tarqalgan. Soʻzlashuvchilarning umumiy soni 7,7 mln. (jumladan XXR da 7,5 mln.) kishidan ortiq. "Uygʻur", "U.t." atamalari 1921 y.da yagona etnolingvistik jamoa uchun SE. Maloye tomonidan taklif etilgan (avvalgi nomlari: Gʻarbiy Xitoy tatar tili, Xitoy musulmonlari tili, Gʻarbiy Xitoyning turkiy laxjalari, Sharqiy Turkiston tili va b.) U.t. kad. uygur tilining davomchisi hisoblanmaydi.
U.t. 3 lahjaga boʻlinadi: markaziy (ili, turfon, qashqar, koʻmul, urumchi, karashar, koʻchor, qoʻrlin oqsu, yorkand shevalaridan iborat) — hoz. adabiy U.t. ga asos boʻlgan; sharqiy (lobnor) va jan. (xoʻtan). Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonda yashovchi uygʻurlarning 2 lahjasi boʻlib, ularning nomlanishida (iliyettisuv, qashqarfargʻona) uygʻurlarning Gʻarbiy Xitoydan Yettisuv va Fargʻonaga koʻchib oʻtganliklari aks etgan.
Boshqa turkiy tillardan farqli ravishda U.t.da unlilar va undoshlarning regressiv assimilyatsiyasi (bashbeshi (boshboshi), tagtaqqa] mavjud; singarmonizm izchil emas: unlilarning lab va tanglay garmoniyasi buzilish hollari uchraydi; unlilar reduksiyasi (sinilsiqlim), undoshlarning tushib qolishi (odekordek, kesenchukelsan,chu), baʼzan oʻzak va qoʻshimcha oʻrtasida tovush orttirilishi (su—suyi (suv —suvi), toxu — toxurim (tovuq — tovugʻim) kuzatiladi.
Uygʻurlar 8-a. gacha qad. uygʻur yozuvidan, IIa. gacha sugʻd alifbosiga asoslangan yozuvdan, 11-a.dan eʼtiboran arab grafikasi asosidagi yozuvdan foydalanadilar. Sobiq SSSR qududida yashagai uygʻurlar 1930 y. gacha arab, 1930—46 y.larda lotin grafikasi asosidagi yozuvdan; 1946 y.dan esa rus grafikasi asosidagi yozuvdan unga uygʻur fonemalarini ifodalovchi qoʻshimcha harflar qoʻshgan holda foydalanadilar. XXR dagi uygʻurlar hoz. gacha arab grafikasi asosidagi yozuvdan foydalanadilar (1960—65 y.larda lotin grafikasi asosidagi yozuv ishlab chiqilib, 1965—80 y.larda har ikkala alifbo parallel qoʻllangan, 1982 y.dan yana arab grafikasining oʻzi qolgan).
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
'''Uygʻur tili''' — [[oltoy tillari]] oilasining [[turkiy tillar]] turumidagi qarluq guruhiga kiruvchi tildir. Oʻzbek tiliga eng yaqin til. Uygʻur tili [[Xitoy]]da, [[Qozog'iston]]da Uygʻurlar koʻp istiqomat qiladigan joylariga qoʻllaniladi. [[Xitoy]]dagi uygʻurlar arab alifbosi asosida, Qozogʻistondagilar esa krilitsada yozishadi.
{{turkiy tillar}}
{{OʻzME}}
| |||