Globus: Versiyalar orasidagi farq

'''Globus''' (lot. globus — shar, kurra) — Yer sharining modeli, uning kichik masshtabdagi sharsimon nusxasi. G.da Yerning geometrik konturlari va maydonlar nisbatini saqlagan holda butun yer yuzasidagi geografik obʼyektlar (quruqlik va suv havzalari, tog , tekislik va b.) qiyofasi muayyan nisbatda juda kichraytirilgan holda tasvirlanadi. G.da geografik haritalarda yoʻl qoʻyiladigan yoʻnalish, maydon va shakl xatoliklari boʻlmaydi. G.lar foydalanish maqsadlariga koʻra birbiridan farq qiladi: oʻquv G.lari, ilmiy ishlarga moʻljallangan G.lar, transport qatnovi uchun amaliy maqsadlarda foydalaniladigan G.lar. Masshtabi maqsadga koʻra tanlanadi. Oʻquv G.lari, odatda, 1:83 000 000, 1:50 000 000, 1:40 000 000, 1:30 000 000 masshtabda tayyorlanadi. Shu b-nbilan birga ulkan G.lar ham yasalgan. Hoz. vaqtda Sankt-Peterburg sh.da saklanadigan G. masshtabi 1:4 000 000, Toshkentda OʻzMU geogr. fakultetidagi G. masshtabi 1:7 000 000.

Sharqda dastlabki ilmiy G.ni Xorazmda Abu Rayhon Beruniy 1016 y.da yasagan (P. G. Bulgakov uni 995 y.da yasalgan deb yozgan), u faqat Shim. yarim shardan iborat eng birinchi boʻrtma (relyefli) G. boʻlib, aholi yashaydigan joylar aniq kursatilgan. G.ning diametri qariyb 5 m boʻlganligi maʼlum (masshtabi 1:2 500 000). Beruniy oʻzi yasagan G. haqida "Geodeziya" asarida yozib qoldirgan. 13-a.da Misrda ham G. ishlangan. 1492 y. Nyurnbergda nemis geografi va sayyohi Martin Bexaym (1459—1507) diametri 0,54 m li G. ("Yer olmasi")ni yasagan. Unda Yangi Dunyoni kashf kilinishi arafasidagi Yer yuzasi haqidagi tasavvurlar aks etgan. Bexaym bu G.ni yasashda asosan Ptolemey maʼlumotlariga asoslangan dunyo haritasidan foydalangan. Toshkentdagi katta G. Toshkent un-ti buyurtmasi b-nbilan 1979—84 y.larda Perm davlat un-ti laboratoriyasida yasalgan (diametri 196 sm, ogʻirligi 490 kg , yuzasi 13 m2 ga yaqin, oʻquv maqsadlarida foydalaniladi). Bu G. ni buyurtirish va olib kelish tashabbuskori geogr. fanlari doktori, prof. H. H. Hasanov boʻlgan. Masshtabi ikki xil: gorizontal masshtabi 1:7 000 000, vertikal masshtabi 1:2 000 000. Yer yuzasidagi baland-pastliklar Yerning kattaligiga nisbatan juda kichik boʻlganligi sababli 2 xil masshtab qabul qilingan. Bunday qilinmasa G.da Yer yuzasi relyefi shakllari koʻrinmay qoladi. Yer yuzasi shakllari boʻrtma usulda, landshaftlar ranglar b-nbilan tasvirlangan. Landshaftlarga rang tanlashda Yerning koinotdan olingan suratlari ranglaridan foydalanilgan.

15-a.da Samarqanddagi Mirzo Ulugʻbek qurdirgan rasadxonada ham kattagina G. boʻlgan. Unda iqlimlarning chegaralari, togʻlar, choʻllar, dengizlar va daryolar koʻrsatilgan. Binobarin, dunyodagi ikkinchi G.ni Samarkand astronomlari yasashgan. Ulugʻbekning oʻlimidan keyin u mutaassiblar tomonidan yoʻqotilgan. Samarqanddagi Oʻzbekiston xalqlari tarixi va madaniyati muzeyida katta noyob bir G. saqlanadi. Mukammal ishlangan bu G.ni 1895 y. xoʻjandlik maʼrifatchi Hoji Yusuf Mirfayoz oʻgʻli musavvir va olimlar b-nbilan hamjihatlikda yasagan. G.ning balandligi uni koʻtarib turgan tagligi b-nbilan birga 117 sm, shar aylanasi 160 sm, masshtabi 1:2 500 000. G. gradus toʻrlariga boʻlingan. Meridian va parallellar kora rang , tropik chiziqlari va qutb doiralari kizil rang b-nbilan chizilgan. Nolinchi meridian Grinvichdan emas, Afrikaning gʻarbidagi Yashil burun o.laridan oʻtkazilgan. Bu Abu Rayhon Beruniy G.sidagi boshlangʻich meridianga toʻgʻri keladi. G.ga kariyb mingta nom yozilgan. G.ga belbogʻ tarzida 12 burj doirasi oʻrnatilgan. Har bir burj doirasi ichida burjni anglatuvchi rasmlar — sher, qoʻy, qisqichbaqa, chayon, baliq, qoʻchqor, hoʻkiz va b. tasvirlangan. Bu Turkiston oʻlkasi mahalliy olimlari yaratgan va ilmiy jihatdan oʻz davri uchun eng mukammal G. dir.