Misr: Versiyalar orasidagi farq

'''Misr''', Misr Arab Respublikasi (Jumhuriya Misr al-Arabiya) — Afrikaning shim.-sharqi va qisman Osiyo (Sinay ya.o)da joylashgan davlat. Mayd. 1001,4 ming km2. Aholisi 69,5 mln. kishi (2001). Poytaxti — Qohira sh. Maʼmuriy jihatdan 27 muhofazaga boʻlinadi.

 

 

dagi referendumda maʼqullangan, keyinchalik unga oʻzgartirishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident (1981 y.dan Muhammad Husniy Muborak). Va-kolat muddati — 6 y. Cheklanmagan marta qayta saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni prezident amalga oshiradi; u bosh vazir va hukumat aʼzolarini tayinlaydi hamda lavozimlaridan ozod qiladi.

 

 

garbda 1000 m gacha boʻlib, yer yuzasi qum va toshloq. Arabiston choʻli yassitogʻligi sharqda 700 m gacha koʻtarilgan, bu yerda bal. 2000 m gacha boʻlgan tizmalar bor. Nil vodiysiga yaqin joylarning bal. esa 100— 200 m. Yassitogʻlik kristalli jinslardan tuzilgan. Nil vodiysining kengligi (M. chegarasida) jan.da 1—3 km, deltaga yaqin joyda 20—25 km. Sinay ya.o.ning U, qismini At-Tix qirlari egallagan. Yarim orolning jan.da bal. 2641 m gacha boʻlgan togʻlar bor. Foydali qazilmalardan: temir, marganets, mis, rux, qoʻrgʻoshin, volfram, molibden, uran va oltin, shuningdek, neft, tabiiy gaz, fosforit, osh tuzi, ohaktosh bor. Sinay ya.o.da kumir konlari mavjud.

Aholisining 98% misrlik arablar. Nubiylar, barbarlar, kopt (qibt)lar (mahalliy xristianlar) M.ning tub aholisi boʻlib, mamlakatga kelgan arablar bilan aralashib ketgan qad. misrliklarning avlodlaridir. Greklar, armanlar, italyanlar, inglizlar, fransuzlar ham yashaydi. Rasmiy til — arab tili, deyarli butun aholi shu tilda gaplashadi. Aholi, asosan, islom dinining sunniylik yoʻnalishida; xristianlar 10% ni tashkil etadi. Aholining 43,9% shaharlarda istiqomatqiladi. Eng yirik shaharlari: Qohira, Iskandariya, Port-Said, Ismoiliya, Tanta, Suvaysh, Al-Mansura, Damanxur, Al-Mahallat-ul-Kubro.

 

 

larda M. Rim imperiyasi tarkibiga kirgan. Rim imperiyasi yemirilgach (395), Vizantiyaning bir viloyati boʻlib qoldi.7-a. boshlarida butun M. aholisi Vizantiyaning rasmiy pravo-slav cherkoviga qarshi boʻlgan xristi-anlarning monofisit mazhabini qabul qildi. Aholi kopt (qibt) tilida soʻzlashar edi. Shu davrda M.ni sosoniylar, 639—642 y.larda esa arablar bosib oldi va mamlakatda islom dini tarqala boshladi. Keyinchalik tuluniylar (868 — 905), abbosiylar (905—935), ixshidiylar (935—969) sulolalari hukmronlik qildi. Fotimiylar davri (969—1171 )da Falastin, Shom (Suriya) va Gʻarbiy Arabiston M.ga qaram boʻlgan. 1113 y. salib yurishi qatnashchilari M.ga bostirib kirdi. Shim. Suriya va Irokdagi saljuqiylar noibi Nuriddin Mahmud ibn Zangi (1146—74) salibchilarga qarshi kurashda Fotimiy xalifa Adid (1160—71) ga katta yordam berdi. Buning evaziga xalifa uni vazir qilib tayinladi (1169). 1171 y. ayyubiylarsulolasi (1171 —1250) ning asoschisi Salohiddin taxtga chikdi. 1174 y. esa u sulton nomini oldi. 1187 y. Suriya va M. harbiy kuchlari birlashib, salibchilarga qaqshatqich zarba berdi va Falastin bilan Suriyani ulardan ozod qildi. M.da 13a. yarmigacha Ayyubiylar, 14—15-a.larda mamluklar hukmronlik qildi.

da diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami — 23 iyul — Inqilob kuni (1952).

 

 

gacha Liberalso-sialistik partiya deb atalgan; "Al-Vafd" partiyasi, 1978 y.da tuzilgan; "Al-Umma" ("Millat") partiyasi, 1983 y.dan oshkora faoliyat yurita boshlagan. M. mexnat federatsiyasi kasaba uyushmasi, 1957 y.da asos solingan, Afrika kasaba uyushmalari birligi tashkilotiga kiradi.

 

 

lar boshlarida neft qazib olish va eksport qilish kupaya boshladi. Iqtisodiy taraqqiyotga, ayniqsa, sanoat va unga koʻmaklashuvchi tarmoqlarni rivojlantirishga eʼtibor kuchaydi. 90-y.larning oʻrtalarida yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 28,5%, q.x. ulushi 20% ga yetdi.

Tabiiy yaylov va yem-xashak kamligi sababli chorvachilik durust rivojlanmagan. Oʻtroq aholi (dehqonchilik vohalarida) qoramol (sut uchun), qoʻy, echki va xonaki parranda, koʻchmanchilar esa tuya, qoʻy va echki boqadi. Asal-arichilik rivojlangan. Nil daryosi va ichki koʻllarda, shuningdek, Oʻrta dengizda baliq ovlanadi.

 

 

Tashqi savdo yuklari, asosan, xorijiy dengiz kemalari va samolyotlarda tashiladi. Asosiy dengiz porti — Iskandariya (Oʻrta dengizda), boshqa yirik portlari — Port-Said va Suvaysh (Suvaysh kanalida), Ras-Shukeyr va Safaga (Qizil dengizda), Qohirada yirik xalqaro aeroport bor.

Tibbiy xizmat aralash tarzda tashkil etilgan. Sogʻliqni saqlash vazirligi, muhofazalarda sogʻliqni saqlash departamentlari bor. Mamlakatda bepul tibbiy xizmat yoʻlga qoʻyilgan. Xususiy shifoxonalar ham bor. Vrachlar un-tlarning 9 ta tibbiyot, 4 ta stomatologiya, 6 ta farmatsevtika f-tida, shuningdek, chet ellarda tayyorlanadi. Oʻrta malakali tibbiy xodimlar tayyorlaydigan 276 ta maktab bor. Un-tlarning tibbiyot f-tlarida i.t.lar oʻtkaziladi.

 

 

da al-Azhar musulmon untiga asos solindi. Dastlabki dunyoviy oʻquv yurtlari 19-a. 2-yarmida paydo boʻldi. Xorijiy va mahalliy xususiy maktablar barpo etildi. 4 y.lik boshlangʻich maktab eng koʻp tarqalgan oʻquv yurti edi.

Adabiyoti eng qad. adabiyotlardan boʻlib, mil. av. 3ming yillikda paydo boʻlgan. Qad. M. va qibt adabiyoti rivojlangan. Rasmiy va tarixiy voqealar bayoni, mehnat jarayonini kuylovchi qoʻshiklar kabi adabiy yodgorliklarning koʻpgina namunasi shoxlar sagʻanalari devorlariga yozib qoldirilgan. Oʻrta va Yangi shoxlik (mil. av. 16—11-a.lar) papiruslarida yozilgan koʻpgina rivoyatlar saqlangan. Ularning mu-alliflari maʼlum emas. Asosiy janrlari: ertak, rivoyat, madhiya, marsiya, duo, nasihat, masal, epos, ishqiy lirika kabilar. Mil. 7—15-a.larda arab adabiyoti shakllanib, ravnaq topdi. Adabiy janr va mavzular kengaydi. Yangi M. adabiyoti turklar hukmronligi (16—18-a.lar) tufayli rivojlanmay qolgan edi. 19-a. boshlaridan M. adabiyoti Yevropa mustamlakachilariga qarshi kurash taʼsirida arab tilida rivojlandi. 19-a.ning 1-yarmida Muhammad Alining islohoti munosabati bilan M.da dunyoviy maktablar ochildi, kitoblar nashr etila boshladi, birinchi arab gaz. chop etildi. Ana shu davrda Muqammad Abdo, Abdulloh Nodim, Adib Ishoq kabi maʼrifatparvar adiblar xorijiy kelgindilar zulmiga qarshi chiqib, ijtimoiy islohotlarning zarurligi haqida yozdilar, Mahmud Sami al-Barudiy (1837—1904) oʻz sheʼrlarida ingliz mustabidlariga qarshi kurashishga chaqirdi. Hofiz Ibrohim (1871 — 1932) va "shoirlar amiri" Ahmad Shavqiy (1869—1932) ham oʻz asarlarida inglizlar hukmronligiga qarshi kurashni tasvirladi. Yangi M. adabiyoti va publitsistikasining asoschisi Mustafo Komil (1874— 1908) ham oʻsha davrning yirik maʼrifatparvaridir. 1919—24 y.larda M. xalqining inglizlarga qarshi qoʻzgʻolonlaridan keyin Toho Husayn, Tavfiq alhakim kabi adiblar samarali ijod qildilar. 20-y.lar M. adabiyotida maishiy mavzudagi novellalar asosiy oʻrinni egalladi. Uning asoschisi "Shayx Juma va boshqa hikoyalar" nomli ilk novellalar toʻplami muallifi Mahmud Taymurdir. Salom Muso va Ibrohim Amin kabi keksa taraqqiypar-var adiblar ham mehnatkashlarning inglizlar hukmronligiga qarshi kurashini aks ettiruvchi asarlar yaratib, milliy ozodlik gʻoyalariga sodiq qoldilar. 20-y.larda M. adabiyotida maishiy mavzudagi dramalar ham paydo boʻddi. M. Tay-murning "Halokat", Farax Antuanning "Yangi va koʻhna Misr", Antuan Yazbekning "Uyda boʻron" va "Qurbon" pyesalarida zamonaviy mavzular oʻz ifodasini topgan. 20—30-y.larda atoqli dramaturg Ahmad Shavqiy qad. M. adabiyoti tarixiga oid "Kleopatraning oʻlimi", "Antara" kabi sheʼriy t-ragediyalar yaratdi. 30-y.larda sheʼriyat taraqqiyotida "Apolo" ("Apollon") toʻgaragi muhim roloʻynadi. M. adabiyoti 2-jahon urushidan keyingi yillarda, ayniqsa,gurkirab rivojlandi. Bu davr adabiyotida demokratik gʻoyalarni kuylagan bir qancha isteʼdodli yoshlar paydo boʻldi. Tinchlik va kelajak uchun kurash adiblarning asosiy mavzui boʻldi. 40— 50-y.lar hikoyanavisligida Abdurahmon alhamisiy va Abdurahmon ashSharkaviy ijodi asosiy oʻrinni egallaydi. Hamisiyning "Qonli koʻylak", "Qotmagan qon", "Biz oʻlmaymiz" va Sharkaviyning "Bayroq", "Markaziy koʻcha ortidan" kabi toʻplamlarida milliy mustaqillik uchun kurash aks etgan. Xuddi shu mavzu romantik ruxda Yusuf asSiboyining "Yuragimni qaytarib ber" va Ishoq Abdul Quddusning "Oʻyimizda erkak bor" asarlarida oʻz ifodasini topgan. Bu davrdagi ijtimoiymaishiy mavzuni aks ettirgan romanlar diqqatga sazovor. Nagib Mahfuz inqilobgacha va undan soʻnggi davr haqida yirik asarlar yaratdi. "Ovloqkoʻchalar", "Ibtido va in-tiho" nomli romanlari va "Bayn al-Qasrayn", "As-Sukkariya" trilogiyasi adibga shuhrat keltirdi. U 50-y.larda tanqidiy realizm anʼanalarini davom ettirib, zamonaviy mavzudagi "Kuzgi bedanalar", "Yoʻl", "Gado" kabi romanlar yozdi. M. jamiyati hayotida yuz berayotgan ijtimoiy hodisalarni aks ettirishga urinish adabiyotdagi asosiy yoʻnalishdir. 60—90-y.lar adabiyotning dolzarb mavzudagi asarlari orasida al-Hitaniyning "Zaʼfaron" koʻchasidagi hangomalar", al-Kuayidning "Misr diyoridagi jang", "Qishki tush", S Ibrohimning "Avgust yulduzi" romanlari bor.

 

 

dan imoratlar, asosan, turk anʼanalari asosida qurildi. Mac, Muhammad Ali masjidi (qalʼada, 1630—48). 19-a. oxiri — 20-a. boshlarida M. meʼmorligida qad. milliy anʼanalarni tiklashga intilish kuchaydi. Biroq, ayni vaqtda Yevropa klassitsizmining ham taʼsiri zoʻraydi. Suvaysh kanalining qazilishi (1835—69) bilan yangi shaharlar: Port-Said, Suvaysh, Ismoiliya qurildi. M.ning oʻziga xos sharoitida Yevropa meʼmorligini tatbiq etish tajribasi faqat tashqi sifatlarni yuzaki ravishda qabul qilish yoʻli b-ngina bordi. 20-a. boshlarida Qohira Gezir va Rod o.larida qurilgan yangi binolar hisobiga ancha kengaydi. 20-a.ning 30—50-y.larida M.ning ijtimoiy va madaniy hayotida oldinga siljish yuz berishi natijasida M. meʼmorligida zamonaviylik asosiy oʻrin egalladi. Iskandariya qayta qurilib, sharqda al-Muntaz, gʻarbda Ras at-Din qalʼalari bilan tutashdi. Oralikda istirohat bogʻlari, sport klublari qurildi. M. xalqining mustaqillik uchun kurashi utmishdagi milliy merosni ijodiy tiklash bayrogʻi ostida oʻtdi. An-Naxda "Uygʻonish" nomini olgan bu harakat, ayniqsa, adabiyot va sanʼatga kuchli taʼsir etdi, meʼmorlik ham bundan chetda qolmadi. Shu davrdagi M. meʼmorlari oʻzining yangi yoʻnalishida jahrn zamonaviy meʼmorligining nazariya va amaliyotini inobatga olib bordi. Krxira (1955) va Iskandariya (1958) sh.larini qayta qurish rejasi tuzildi. 60-y.larda yangi meʼmorlik uchun olib borilgan kurash, asosan, gʻalaba qozondi. Zamonaviy uslubda koʻpgina jamoat binolari (Qo-hira aeroporti, Iskandariyada "Falastin" mehmonxonasi, Qohiraning yangi Madinat-an-Nosir tumani, 1959—62, bosh meʼmor Sayd Karim), Hukumat uyi, un-t shaharchasi, kasalxonalar, 100 ming oʻrinli stadion, sayyohlar markazi qurildi. Ularda oʻrta asr arab meʼmorligi anʼanalaridan ham foydalanilgan.

 

 

19-a. oxiri — 20-a. boshlarida M.da yangi tasviriy sanʼat vujudga keldi. Bu voqea, bir tomondan, yangi davrdagi yevropalik ustalar tajribasi va sanʼatini oʻzlashtirish, ikkinchi tomondan, milliy ozodlik harakati taʼsirida qad. va oʻrta asr milliy badiiy anʼanalarini qayta tiklash muddaosi bilan izoxlanadi. Zamonaviy M. sanʼati nisbatan yosh. Ilk davrda u gʻarb modern oqimlari taʼsirida boʻlsada, tezlikda milliy anʼanalar va qad. merosni oʻrganishga kirishdi. Yangi sanʼ-atning asoschilari Mahmud Muxtor va Mahmud Saidning ijodi 20-a.ning 20—30-y.larida gullash davrini boshdan kechirdi. Bularga 40-y.larda yangi davr sanʼatining yirik vakili Muhammad Nagʻi qoʻshildi. Ularning ijodi oʻz xalqining qad. badiiy madaniyatiga intilishi, insonparvarligi va xalqparvarligi bilan ajralib turadi. Muxtorning yirik asarlaridan "Uygʻonayotgan Misr" monumenti keng shuhrat qozongan. Nagʻining "Efiopiya hayotidan parcha", "Pardoz", "Qohiradagi koʻprik" va b. asarlari mashhur. 1952 y. gi inqilob yosh realist rassomlar: manzarachi Georg Sabax, Labib Tadros, Said as-Sadr, portretchi Husan Bakar, Latif Nasim, Muhammad Uvays va b.ning ijodiga keng yoʻl ochdi. 50-a.lar rassomligida bezak kartinalar ham keng tarqaldi. Mashhur Jamol as-Sagʻinning "Ozodlik", "Tinchlik gʻalabasi", "Afrikaning uygʻonishi" kabi ramziy haykallari muallifning insonparvarlik, xalq gʻalabasiga ishonchidan dalolat beradi. Haykaltaroshlardan M. Muso, A. Usmoniy, haykaltarosh va rassom Dia Sakkoflar milliy mavzuni ifodalashning realistik usullariga murojaat etadilar. Baʼzi yosh rassomlar Gʻarbdagi eng yangi modernistik oqimlar yoʻlidan borishga intiladi. Anʼanaviy manzarali-amaliy sanʼat turlari, suyak, yogʻoch, metall oʻymakorligi, zargarlik, toʻquvchilik, kulollik taraqqiy etgan. Suratkashlik ham rivojlandi: Abdul Vofiy, Fuod, Izzat, al-Buxgoʻri, Zuxdiy Roha va b. xalq amaliy sanʼatida chinni, oyna, tosh va zamonaviy sintetik materiallardan foydalanila boshladi. Qohiradagi nafis sanʼat maktabi badiiy in-tga aylantirildi.

Kiiosi. 1896 y. da Iskandariyada birinchi kinoteatr ochilgan, unda xorijiy filmlar koʻrsatilgan. 1912 y.da hujjatli lentalar ishlab chiqarila boshlagan. Dastlabki arab badiiy filmlari — "Jar yokasida" va "Uzilgan gul" 1917 va 1918 y.larda ekranga chiqarilgan boʻlsada, ularni muttasil i.ch. 1927 y.dan boshlangan. Ilk arab ovozli filmlari ("Laylo", rej. A. Jalol; "Qalb qoʻshigʻi", rej. J. Abyod va Nadra; "Boylarning bolalari", rej. M. Karim) 1931 y.da Parijda suratga olingan. 30-y.lar oxiri — 40-y.lar boshida milliy kinoni rivojlantirish harakati boshlandi. 1935 y.da Qohirada "Misr" milliy kinostudiyasining ochilishi bilan arab kinematografiyasi tez rivojlana boshladi. 1927—38 y.lar mobaynida 70 ta kinofilm, 1952 y.dan esa har yili 60—70 tadan kinofilm ishlab chiqarildi va M. kinematografiyasi xalqaro miqyosda tanila boshladi. "Yurakdagi oʻq", "Oq gul" (rej. M. Karim), "Doʻzax osmoni", "Jamila" (rej. Yu. Shaxin), "Iroda" (rej. K. Salim), "Sevgi va koʻz yoshlari" (rej. K. ash-Shayx), "Qora koʻzoynak" (rej. X. Mustafo) kabi arab filmlari mamlakat va chet el kino-ekranlarida shuhrat qozongan. 1963 y.da Kino, radio va telekoʻrsatuv bosh boshqarmasi tuzildi. 60-y.larda G. Barakatning "Gunoh", T. Salohning "Qahramonlar kurashi", S. Sayfining "Sevish mavridi emas" filmlarida xotinqizlar ozodligi masalasi, Yu. Shaxin, K. ash-Shayxning filmlarida dehqonlar va ziyolilarning ongi uygonishi muammolari koʻtarildi. 70—80-y.larda ekranga chiqarilgan badiiy tasmalar xalq hayoti, turmush jumboqlari, maorif islo-hoti va b. mavzularga bagʻishlangan. 1975 y.dan milliy kino festivallari, 1976 y.dan Qohira xalqaro kinofestivallari muntazam oʻtkazila boshladi. M.ning koʻplab filmlari Jeneva, Bayrut, Toshkent kinofestivallarida oltin sovrin va faxriy yorlikdar bilan takdirlangan. Mamlakatda 8 kinostudiya, 350 kinoteatr bor.

 

 

da OʻzR Prezidenti I. Karimovning M.gatashrifi vaqtida ikkala mamlakatning turli sohalardagi hamkorlikni chuqurlashtirish va kengaytirish muddaolari tasdiklanib, ularga aniklik kiritildi. 2000 y.gacha mamlakatlar oʻrtasida 10 ta ikki tomonlama hujjat imzolandi. OʻzR bilan M. oʻrtasidagi munosabat va hamkorlik asoslari, investitsiyalarni ragʻbatlantirish va oʻzaro himoya qilish, iqtisodiy, ilmiy va texnikaviy hamkorlik, aviatsiya qatnovi va havo transporti sohasidagi hamkorlik, Toshkent sharqshunoslik in-ti bilan M.ning Al-Azhar unti oʻrtasida fan va madaniyat sohasidagi hamkorlik, Oʻzbekiston va M. tashki ishlar vazirliklari oʻrtasida hamkorlik va maslahatlashuvlar toʻgʻrisidagi bitimlar shu hujjatlarning eng muhimlaridir.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>