Mozambik: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
CoderSIBot (munozara | hissa) Maqolaga matn qoʻshildi |
CoderSIBot (munozara | hissa) k Boʻlimlarni vikifikatsiyalash |
||
Qator 4:
'''Mozambik''' (Mocambique), Mozambik Respublikasi (Republica de Mozambique) — Afrikaning jan,sharqiy sohilidagi davlat. Mayd. 801,6 ming km2. Aholisi 19,4 mln. kishi (2001). Poytaxti — Maputu sh. Maʼmuriy jihatdan 11 viloyat (provincia)ra boʻlinadi. Maputu sh. ham viloyat maqomiga ega.
Davlat tuzumi. M. — respublika. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik aʼzosi. 1990 y. 30 noyab.da qabul qilingan konstitutsiya amal qiladi. Davlat boshligʻi — prezident (1986 y.dan Joakim Albertu Chissano). U umumiy yashirin tugʻri ovoz berish yuli bilan 5 y. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi xrkimiyat — Respublika Assambleyasi (bir palatali parlament). Ijroiya hokimiyat prezident zimmasiga yuklatilgan. U Vazirlar Kengashiga rahbarlik qiladi, vazirlarni, shu jumladan, bosh vazirni tayinlaydi.▼
== Davlat tuzumi ==
Tabiati. Qirgʻoqning umumiy uz. 3000 km ga yaqin. Qirgʻoqlari qoyali, tik, oʻrtacha balandlikda, jan.da past, yassi, ayrim joylarda botqoqliklar bor. Mamlakatning shim. qismida Sharqiy Afrika yassitogʻligi joylashgan, u gʻarbdan sharqqa zinapoyasimon pasay-ib boradi. Hududning kattagina semiki Mozambik payettekisligi egallaydi. Foydali qazilmalardan kumir, uran va temir rudalari, asbest, fosforit, slyuda, oltin, sharkda berilliy, niobiy, tantal, litiy ruda konlari bor.▼
▲
== Tabiati ==
▲
M.ning shim. qismida iqlim subekvatorial mussonli, jan.da tropik, passatli. Mozambik payettekisligida yanv.
Qator 14 ⟶ 18:
Aholisi, asosan, bantu tili oilasiga mansub xalqlar (makua, tsonga, malavi, shona)dan iborat. M.ning shim. qismida sharqiy bantu xalqlari, jan. qismida jan. -sharqiy bantu xalqlari yashaydi. Yevropa va Osiyodan kuchib kelganlar (portugallar, hindlar, pokistonliklar), arablar, mulatlar ham bor. Rasmiy til — portugal tili. Mahalliy tillardan — shim.da imakua va chinyanja, jan.da chishona va shangoalan tillarida koʻproq gaplashiladi. Aholining 70% mahalliy anʼanaviy dinlarga eʼtiqod qiladi; qolganlari xristian va musulmonlar. Aholining 17% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Beyra, Maputu, Nampula.
Tarixi. M.ning eng qad. aholisi bushmenlar va gottentotyaaranr. Keyinchalik M.ga bantu tilida soʻzlashuvchi qabilalar kelib oʻrnashgan. Mil. 1ming yillikning oxiri va 2-ming yillikning boshlarida M. hududida Monomotap davlati vujudga keldi. 8-a.daarablar, 16-a. boshlarida portugallar bostirib keldi. 1629 y.gi ogʻir shartli bitimdan soʻng Monomotap davlati Portugaliyaga tobe boʻlib qoldi. 17—18-a.larda Portugaliya mustamlakachilari M. hududida qul savdosi bilan shugʻullandi. 1752 y.dan Portugaliyaning Sharqiy Afrika sohilidagi yerlarida generalkapitan boshliq mustamlaka maʼmuriyati taʼsis etildi. 1909 y. Portugaliya Jan. Afrika Itti-foqi maʼmuriyati bilan har yili M. mahalliy aholisidan 100 ming ishchini Transvaaldagi kumir va oltin konlariga majburan yuborish haqida konvensiya tuzdi.▼
== Tarixi ==
▲
1920 y. M.dan kelgan afrikalik talabalar Lissabonda vatanparvarlar tashkiloti — Afrika ligasini tuzdi. Keyinchalik M.da Afrika assotsiatsiyasi, mozambikliklar assotsiatsiyasi va b. tashkilotlar yuzaga keldi. Bu tashkilotlar mustamlakachilikka qarshi tuzilgan edi. 1925 y. transport ishchilari va dokerlar, 1949 y. Lorensu-Markish (hoz. Maputu)da ishchi va dokerlarning ish tashlashlari boʻlib oʻtdi. 1964 y. 25 sent.
Qator 26 ⟶ 32:
Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. M.ni ozod qilish fronti (FRELIMO) partiyasi, 1962 y. 25 iyunda tuzilgan; M. milliy qarshiligi partiyasi, 1976 y.da asos solingan. M. mehnatkashlari tashkiloti kasaba uyushmasi, 1983 y.da tashkil etilgan.
Xoʻjaligi. M. — agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda q.x. ning ulushi 46%, sanoatning ulushi 27%.▼
== Xoʻjaligi ==
Qishloq xoʻjaligi. M.da yer fondi 78,3 mln. gektarni tashkil etadi, uning 44,4 mln. gektari pichanzor va yaylov, 19,4 mln. gektari oʻrmon va siyrak oʻrmon. Dehqonchilikka yaroqli 15 mln. gektar yerning faqat 5—6 mln. gektaridan foydalaniladi, qurgʻoqchilik yillarida bundan ham kamayadi. Oziq-ovqat mahsulotlari orasida moyli palma, yer yongʻoq, kungaboqar asosiy oʻrin oladi. Maputu, Beyra, Nampula sh.lari atrofida oziq-ovqat mu-ammosi qisman banan, loviya, pomidor va b. sabzavot hisobiga hal etiladi. Inyambane va Nampula viloyatlarida maniok, Zambeziya va Maputu viloyatlarida makkajoʻxori, oq joʻxori koʻproq ekiladi. Eng muhim ekinlar qatoriga keshyu yongʻogʻi, paxta, shakarqamish, kopra, sitrus mevalar kiradi va koʻp qismi eksport qilinadi. Sizal, jut, tamaki, choy ham yetishtiriladi.▼
▲
== Qishloq xoʻjaligi ==
▲
Chorvachiligi, asosan, ichki isteʼmolni taʼminlaydi. Setse pashshasi boʻlmagan Gaza, Maputu viloyatlari, shuningdek, Manika va Sofala vilo-yatlarining bir qismi muhim chorvachilik makonlaridir. Qoramol, echki, choʻchqa, qoʻy boqiladi. Dengizda baliq va b. suv jonivorlari ovlanadi.
Qator 36 ⟶ 46:
M.ning asosiy transport yoʻllari M. portlari orqali qoʻshni mamlakatlar — Zimbabve, Malavi, Svazilend va JAR oʻrtasida tranzit yuk tashilishini taʼminlashga xizmat kiladi. T.y. — transportning eng muhim turi. Uz. 3843 km. Avtomobil yoʻllari tarmogʻining uz. 39 ming km. Beyra — Mutare neft kuvuri qurilgan. Asosiy dengiz portlari: Maputu, Beyra, Nakala, Kelimane. Xalqaro aeroportlari: Mavalane (Maputuda) va Beyra. M. chetga mayda qisqichbaqa, keshyu yongʻogʻi, kopra, sitrus mevalar, choy, paxta, sizal, yogʻoch sotadi. Chetdan mashina va uskunalar, oziq-ovqat, pishloq, isteʼmol buyumlari, neft mahsulotlari oladi. Tashqi savdodagi mijozlari: Portugaliya, JAR, AQSH, Yaponiya, Ispaniya. Pul birligi — metikal.
Mustaqillik eʼlon qilinganidan soʻng aholiga tibbiy xizmatni yaxshilash choralari koʻrildi: xususiy kasalxona va dispanserlar davlat ixtiyoriga olindi, bepul tibbiy xizmat joriy etildi, baʼzi doridarmonlar bepul beriladigan boʻldi; aholini qizamiq, bezgak, sil kasalligiga karshi emlash yoʻlga qoʻyildi. Maputuda bezgak va b. yuqumli kasalliklarni ta-dqiq qiluvchi xalqaro markaz ochilgan. Maputu untining tibbiyot f-tida vrachlar tayyorlanadi. M.lik yoshlar chet ellardagi tibbiyot oliy va oʻrta oʻquv yurtlarida ham taʼlim olib kelayotir.
== Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari M. mustaqillikka erishgach (1975), maorif ishlari avj oldi. Savodsizlikni tugatish va katta yeshdagilarga taʼlim berish milliy boshqarmasi tuzildi, muallimlar tayyorlovchi 6 oylik maxsus kurslar ochildi. Yagona dunyoviy xalq taʼlimi davlat tizimi, umumiy majburiy boshlangʻich taʼlim joriy etildi. Hunartexnika taʼlimi kengaytirildi. Maputu yakinidagi Matol sh.chasida hunartexnika bilim yurti, Nampulada industrial ped. texnikumi, Beyra, Tete, Maputu, Imoyro, Shakva va b. shaharlarda hunartexnika kollejlari va oshirilgan toifadagi texnika kollejlari kurildi. M.dagi 6 ta maxsus oʻquv yurti q.x. uchun mexanizatorlar tayyorlaydi. Mazkur oʻquv yurtlari va maktablar uchun oʻqituvchilar E. Monddane nomidagi un-tda va maxsus markazlarda tayyorlanadi. Koʻpgina yoshlar chet ellarga borib oʻqib keladi. Maputuda E. Mondlane nomidagi unt, ped. in-ti, M. ilmiytadqiqotlar inti, astronomiya va meteorologiya rasadxonasi, paxta tadqiqoti in-ti, sogʻliqni saqlash in-ti, geol. va konchilik xizmati bor. Maputuda milliy kutubxona, un-t kutubxonasi, Geol. xizmati kutubxonasi, Munitsipal kutubxona, Axborot va hujjatlashtirish markazining kutubxonasi, Nampulada industrialped. texnikumining kutubxonasi mavjud. 1980 y. Maputuda ishchilar uchun mamlakatda birinchi ommaviy kutubxona ochildi. Maputuda etn. va tabiat tarixi muzeyi, geol. muzeyi, Inkilob muzeyi, Milliy tarix muzeyi, Milliy sanʼat muzeyi, Beyrada Etn. muzeyi, Nampulada Badiiy galereya bor.
Qator 42 ⟶ 54:
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. M.da bir necha gaz. va jur. lar nashr etiladi. Yiriklari: "Vanguarda" ("Avangard", portugal tilida chikadigan oylik gaz., 1989 y.dan), "Diariu di Mozambik" ("Mozambik kundalik gazetasi", portugal tilida chikadigan gaz., 1981 y.dan), "Domin-gu" ("Yakshanba", portugal tilida chikadigan yakshanbalik gaz., 1981 y.dan), "Kampu" ("Dala", portugal tilida chiqadigan oylik gaz., 1984 y.dan), "Notisiash" ("Yangiliklar", portugal tilida chiqadigan kundalik gaz., 1926 y.dan), "Tempu" ("Vaqt", portugal tilida chiqadigan oylik jur., 1970 y.dan). M. axborot agentligi hukumat axborot agentligi boʻlib, 1975 y.da tuzilgan. M. radiosi qukumatga qarashli radiost-ya, 1975 y.da asos solingan. M. televideniyesi, hukumat xizmati, 1981 y.da tuzilgan.
Adabiyoti. M. xalqlarining folklori koʻp janrli va koʻp tilli boʻlishiga qaramay, kam oʻrganilgan va yozma adabiyotda toʻliq ifodalanmagan. Ammo koʻpgina shoir va yozuvchilarning ijodida folklorning taʼsiri sezilib turadi. M.da madaniy va ijtimoiy oʻzlik namoyon boʻlishining ilk shakli jurnalistika boʻlgan. Jurnalistika 20-a. boshlarida portugal mustamlakachilari oʻtkazayotgan maʼnaviy qorishish siyosatiga qarshi norozilik ifodasi tarzida paydo boʻldi. 1918 y.da asos solingan "Bradu afrikanu" haftanomasining afrikaliklar uyushmasi mu-stamlakachilikka qarshi ruxda boʻlib, unda aka-uka Juan va Joze Albazini hamda atoqli jurnalist, M. adabiyoti asoschisi E. Diash hamkorlik qildilar. M.da badiiy adabiyot portugal tilida 20-a.ning 20-y.larida paydo boʻldi, unda 2 ta — mustamlakachilikka tarafdor va unga qarshi yoʻnalish tarkib topdi. Xalqchil adabiyot namoyandalari J. Albazini ("Gʻam-gʻussa kitobi"), R. di Noronya va b. mustaqillik ruhida kitoblar yozishdi. 2jaxrn urushidan keyin M. adabiyotida realistik tamoy-il kuchaydi. J. Kraveyrinye va Noemiya di Sozning otashin sheʼrlari, M. dush Santushning joʻshqin publitsistikasi xalqni ozodlik kurashiga ruhlantirdi. J. Diashning hikoyalar toʻplami — "Godido" qullarcha itoatgoʻylikni itqitib tashlashga chaqirdi. Key-ingi yillarda L. Bernardu Onvana va O. Mendish qurolli kurash bosqichlari, shoirlardan R. Nogar, E. Gebuza, S. Viyeyra atrof dunyoni qayta qurish haqida yozdilar. Adabiyotning badiiy shakli oʻzgarib, tili soʻzlashuv nutqiga yaqinlashib borayotir. Yozuvchilar ma-xalliy bantu guruhi tili ga tobora tez-tez murojaat qila boshladi.▼
== Adabiyoti ==
▲
Meʼmorligi, tasviriy va amaliy sanʼati. Vumba togʻi yon bagʻirlaridagi suratlar M. hududidagi eng qad. yodgorliklardir. Ular ohularning , yalangʻoch va kiyimli odamlarning qizil boʻyoqda tasvirlangan rasmlaridan iborat. Oʻrta asrlardan bir qancha shaharlarda portugal istehkomlari (Mozambik sh.dagi qalʼa, Mozambik o.dagi San-Sebash-tyan qalʼasi) qolgan. Zamonaviy meʼmor A. Guyedish loyihasi asosida qurilgan murakkab tuzilishdagi turar joylar va jamoat binolari (Chikumbandagi q.x. maktabi, Inyambanedagi kottej va b.) shaharlar meʼmoriy qiyofasiga oʻziga xoslik baxsh etgan. Odatda, M. xalqlarining uylari 2 to-ifada quriladi. Dengiz sohilida turar joylar yogʻoch va chiviqlardan, toʻgʻri burchak tarhli qilib solinadi va ustidan loy bilan suvaladi, tomi 2 tomonga nishab qilib, oʻt-oʻlan bilan yopiladi. Mamlakat ichkarilarida esa uylar dumaloq, oʻrtasiga ustun oʻrnatilib, tomi konus shaklida qamish va shox-shabba bilan yopiladi. Uy devorlariga koʻpincha rangbarang boʻyoklarda jonivorlar suratlari va turli rasmlar solinadi. Derazalarga naqshlar tushiriladi. 20-a.ning 2-yarmida shaharlarda yevropacha imoratlar kurila boshladi.
Qator 50 ⟶ 64:
laridan milliy rangtasvir maktabi vujudga kela boshladi (birinchi rassom ayol Bertina Lopish). 50-y.larda bir guruh rassom va haykaltaroshlar voyaga yetdi (rassomlar V.G. Malangatan va A. Chissanu, haykaltarosh N. Langa, rangtasvirchi V. Mankeu, Mashaana, Mukaveli va b.).
Musiqasi. M. musiqiy madaniyati qad. Xalq urf-odatlari, toʻytomoshalar, chaqaloq tugʻilishini nishonlash kabi marosimlar musiqasiz oʻtmaydi. Qoʻshiq, raqs, mashshoqlik xalq kundalik hayotiga singib ketgan. Urib chalinadigan asboblar xilma-xil boʻlsa ham, ammo ksilofon asosiy oʻrinda turadi, uning 50 dan ortiq turi mavjud. Ansambllarda doʻmbira va ksilofondan tashqari, qarsildoq, shiqildoq va qoʻngʻiroqlar katta oʻrin tutadi. Puflama cholgʻular orasida bambuk va qamish naylar, suyak va yogʻoch hushtaklar, burgʻular, tilchali-klavishli chol-gʻulardan mbira, bir torli sozlardan kamonsimon chitende, katimbva, gʻijjakka oʻxshagan takare, rebeka va b., koʻp torli sitra (bangue, pango) ommalashgan. Musiqiy asboblar chalish, asosan, erkaklarning ishi boʻlsa, qoʻshiqlarni erkaklar ham, ayollar ham aytaveradi (ammo aralash xor kamdankam uchraydi). M.da anʼanaviy musiqa bilan bir qatorda arab va portugal musiqiy madaniyati taʼsiridagi qoʻshiq va raqslar ham paydo boʻldi. Musiqa sanʼatini targʻib qilish uchun Milliy qoʻshiq ansambli tuzilgan.▼
== Musiqasi ==
Kinosi. Dastlabki hujjatli lentalar: "Nachingvea" (1974) va "Rovumdan Maputugacha" (1975)da milliy ozodlik kurashidagi gʻalabalar aks ettirildi. Ularda savodsizlikni tugatish, turmushdagi poklik va ozodlik mavzulari ham aks etgan. 1975 y.da tuzilgan Milliy kino in-ti filmlar i.ch. va prokat qilish, kino axborot tarqatish va b. mamlakatlar bilan kino ayirboshlash bilan shugʻullanadi. "Yigirma besh" (1977, rej. Z.S. Korrea va S. Lukash), "Mustaqillik yili" (1978, rej. F. Silva), "Leopold" operatsiyasi" (1980, rej. K. di Soza), "Ozod ovozlar" (1981, rej. J. Koshta) salmoqli filmlar jumlasiga kiradi. "Mueda: qirgʻinbarot xotiralari" (1980, rej. R. Gerra) deb atalgan birinchi tuda metrajli badiiy film milliy ozodlik kurashini ifodalaydi. Birinchi rangli film "Kuyla, birodarim" (1982) milliy musiqiy festivallarga bagʻishlangan. Multfilmlar ham yaratila boshladi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>▼
▲
== Kinosi ==
▲
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
| |||