Misr: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
CoderSIBot (munozara | hissa) k Boʻlimlarni vikifikatsiyalash |
MrErgashev (munozara | hissa) Tahrir izohi yoʻq |
||
Qator 1:
{{Maʼnolari|Misr (maʼnolari)}}
{{Misr_info}}▼
[[Tasvir:All Gizah Pyramids.jpg|thumb|right|Giza piramidalari]]▼
[[Tasvir:View from Cairo Tower 31march2007.jpg|thumb|right|[[Qohira]]]]▼
[[Tasvir:Egypt in its region (undisputed).svg|thumb|]]▼
'''Misr'''
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
{{Maʼnolari|Misr (maʼnolari)}}
'''Misr''', Misr Arab Respublikasi (Jumhuriya Misr al-Arabiya)
== Davlat tuzumi ==
▲dagi referendumda maʼqullangan, keyinchalik unga oʻzgartirishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident (1981 y.dan Muhammad Husniy Muborak). Va-kolat muddati — 6 y. Cheklanmagan marta qayta saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni prezident amalga oshiradi; u bosh vazir va hukumat aʼzolarini tayinlaydi hamda lavozimlaridan ozod qiladi.
== Tabiati ==
garbda 1000 m gacha boʻlib, yer yuzasi qum va toshloq. Arabiston choʻli yassitogʻligi sharqda 700 m gacha koʻtarilgan, bu yerda bal. 2000 m gacha boʻlgan tizmalar bor. Nil vodiysiga yaqin joylarning bal. esa 100— 200 m. Yassitogʻlik kristalli jinslardan tuzilgan. Nil vodiysining kengligi (M. chegarasida) jan.da 1—3 km, deltaga yaqin joyda 20—25 km. Sinay ya.o.ning U, qismini At-Tix qirlari egallagan. Yarim orolning jan.da bal. 2641 m gacha boʻlgan togʻlar bor. Foydali qazilmalardan: temir, marganets, mis, rux, qoʻrgʻoshin, volfram, molibden, uran va oltin, shuningdek, neft, tabiiy gaz, fosforit, osh tuzi, ohaktosh bor. Sinay ya.o.da kumir konlari mavjud.
Qator 21 ⟶ 25:
Mamlakatdan birgina Nil daryosi oʻtadi. Uning suvi toʻgʻonlar bilan tartibga solingan. Baland Asvon toʻgʻoni qurilgach, mamlakat jan.da Nosir nomidagi katta suv ombori vujudga keldi. Vohalarda sizot suvlardan keng foydalaniladi. Mayda koʻl koʻp. Nil deltasida kanallardan sugʻorishda foydalaniladi. Ayrim kanallarda kema katnaydi.
Jan.dan shim.ga tomon dastlab sariqqoʻngʻir choʻl tuprogʻi, soʻngra boʻz tuproq (arablar bodiya
M. hududining katta qismi suvsiz va oʻsimliksiz choʻllardir. Kserofit va lishayniklar, qisman daraxtsimon usimliklar, Liviya chulining shim.da qishda efemerlar oʻsadi. Koʻproq butasimon va ut oʻsimliklar tarqalgan. Nil vodiysida, asosan, madaniy usimliklar ekiladi. Oʻrta dengiz sohillarida chalov, choʻl piyozi, naʼmatak, yantoq va b. bor.
Qator 27 ⟶ 31:
Hayvonlardan sudraluvchilar, jumladan, kaltakesak koʻp. Chullarda chiya-boʻri, tulki, sirtlon va b. hayvonlar uchraydi. Nil boʻyida gʻoz, oqqur, oʻrdak, shuningdek, yirtqich qushlar bor.
Aholisining 98 % misrlik arablar. Nubiylar, barbarlar, kopt (qibt)lar (mahalliy xristianlar) M.ning tub aholisi boʻlib, mamlakatga kelgan arablar bilan aralashib ketgan qad. misrliklarning avlodlaridir. Greklar, armanlar, italyanlar, inglizlar, fransuzlar ham yashaydi. Rasmiy til
== Tarixi ==
M.
larda M. Rim imperiyasi tarkibiga kirgan. Rim imperiyasi yemirilgach (395), Vizantiyaning bir viloyati boʻlib qoldi.7-a. boshlarida butun M. aholisi Vizantiyaning rasmiy pravo-slav cherkoviga qarshi boʻlgan xristi-anlarning monofisit mazhabini qabul qildi. Aholi kopt (qibt) tilida soʻzlashar edi. Shu davrda M.ni sosoniylar, 639—642 y.larda esa arablar bosib oldi va mamlakatda islom dini tarqala boshladi. Keyinchalik tuluniylar (868
1517 y. turk sultoni Salim I M.ni egallab, uni Usmonli turk davlati tarkibiga qoʻshib oldi. 18-a. 2-yarmidan Usmonli turk saltanati tanazzulga uchray boshladi. Bundan foydalangan mamluk beklaridan Alibey mustaqil davlat tuzishga erishdi (1769), Alibeyning vafotidan soʻng taxt uchun kurash kuchaydi. 18-a. oxiri
1918 y.da Zagʻlul Saʼd boshchiligida
1936 y. Angliya bilan M. oʻrtasida shartnoma tuzildi. Shartnomaga muvofiq, inglizlar M.ni bosib olishni toʻxtatdilar, lekin mamlakatda harbiy bazalar va armiya sakdash huquqini oldilar. 2-jahon urushi davrida M. Italiya-Germaniya va Angliya armiyalari oʻrtasidagi jang maydoniga aylandi. Urushdan keyin M.da milliy ozodlik harakati yanada kuchaydi. Arab-Isroil urushi davri (1948—49)da mamlakatda reaksiya avj oldi, soʻl vafdchilarni, talabalar harakati rahbarlarini qamash boshlandi. Bunga qarshi xalq harakati yanada avj oldi. Parlament 1936 y. gi Angliya-M. shartnomasini bekor qilish toʻgʻrisida qaror qabul qildi. Shundan keyin Angliya M.ga qarshi agressiya uyushtirdi. M. xalqi mustamlakachilarga qarshi partizan urushini boshladi. 1952 y. 23 iyulda Jamol Abdul Nosir boshchiligidagi
1956 y. 23 iyunda M. Respublikasining konstitutsiyasi qabul qilindi va Jamol Abdul Nosir prezident etib saylandi. Prezident Suvaysh kanali kompaniyasi davlat ixtiyoriga olinganligini eʼlon qildi. Shunday qilib, iqtisodiy taraqqiyot dasturini mablagʻ bilan taʼminlashning muxim manbai qoʻlga kiritildi. Shundan keyin M.ga qarshi Angliya—Fransiya —Isroil tajovuzi boshlandi. Xalq bosqinchilarga qarshi qoʻzgʻaldi. Tinchliksevar xalqlarning talabi bilan ingliz, fransuz (1956 y. dek.) hamda Isroil (1957 y. mart) armiyasi M.dan chiqib ketishga majbur boʻldi.
1958 y. 1 fev.da M. va Suriya hukumatlarining oʻzaro kelishuvi natijasida yangi unitar (birlashgan) davlat
da davlat toʻntarishi oʻtkazilib, Suriya BAR tarkibidan chikdi. M. BAR nomini saqlab qoldi. 1971 y. sent.dan BAR M. Arab Respublikasi deb nomlandi.
Qator 53 ⟶ 57:
1968 y. 30 martda J.A.Nosir Isroil tajovuzi oqibatlarini tugatish uchun barcha kuch va vositalarni safarbar etish dasturini bayon qildi. 2 may umumxalq referendumi bu dasturni maʼqulladi.
1970 y. 28 sent.da J.A.Nosir vafot etdi. Oʻsha yil 15 okt.da A. Sadat prezident etib saylandi. Uning davrida bozor munosabatlarini rivojlantirish, iqtisodiyotning xususiy sektorini kuchaytirish va faollashtirish, mamlakatda ishlab chiqariladigan mahsulotlar va avvalo isteʼmol mollari hamda xizmatlar hajmini oshirish, xorijiy investitsiyalarni jalb etish yoʻlini amalga oshirishga kirishildi. Biroq 1967 y.
da Husniy Muborak prezident etib saylandi. Yangi rahbariyat ichki siyosiy vaziyatni, xalq noroziligini yumshatish tadbirlarini koʻrdi, ijtimoiy turmushni birmuncha erkinlashtirdi, iqtisodiyotni sogʻlomlashtirish yoʻlida katta qadamlar qoʻydi. I.ch. tarmoqlarini jadal rivojlantirish orq-ali iqtisodiyotdagi nomutanosiblikni bartaraf etish yoʻli tutiddi. Mamlakatni zamonaviy bozor munosabatlarini shakllantirish yoʻlidan rivojlantirishni jadallashtirishga qaratilgan islohotlar amalga oshirildi. Xalqaro maydonda ogʻir-vazmin va epchil siyosat oʻtkazila boshladi. Jumladan, Qoʻshilmaslik harakati, Arab davlatlari uyushmasi, Islom konferen-siyasi tashkiloti bilan hamkorlik fa-ollashtirildi. Yaqin Sharqdagi tinchlik jarayonini davom ettirish, arab-isroil mojarosini bartaraf qilish M. tashqi siyosatining asosiy masalasi qilib qoʻyildi. 1989 y.da M.ning Arab davlatlari uyushmasiga aʼzoligi tiklandi. M.
da diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami
Qator 63 ⟶ 67:
Milliy demokratik partiya, 1978 y.da tashkil etilgan; Milliy taraqqiyparvar (soʻl) partiya, 1976—77 y.larda tuzilgan; Mehnat partiyasi, 1978 y.da asos solingan; Liberallar partiyasi, 1976—77 y.larda tashkil etilgan, 1990 y. yanv.
gacha Liberalso-sialistik partiya deb atalgan;
== Xoʻjaligi ==
M.
lar boshlarida neft qazib olish va eksport qilish kupaya boshladi. Iqtisodiy taraqqiyotga, ayniqsa, sanoat va unga koʻmaklashuvchi tarmoqlarni rivojlantirishga eʼtibor kuchaydi. 90-y.larning oʻrtalarida yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 28,5 %, q.x. ulushi 20 % ga yetdi.
Sanoati mustaqillikka erishgunga qadar, asosan, mayda hunarmandchilik korxonalaridan iborat edi. Iskandariyada neftni qayta ishlovchi, avtomobil shinalari ishlab chiqaruvchi z-dlar, Suvaysh-Qohira neft quvuri mavjud. 1952 y.dan beri 1000 dan ortiq yangi sanoat obʼyektlari ishga tushirildi. Sanoat korxonalari, asosan, Qohira, Iskandariya va Nil deltasidagi boshqa yirik shaharlarda joylashgan. 1958 y.da Qohira yaqinida qurilgan Hulvon metallurgiya z-di mamlakatning dastlabki yirik metallurgiya korxonalaridandir. Bu z-d Asvon yaqinidan qazib olingan sifatli temir (40—60 %) rudasi asosida ishlaydi. Asvon sh.da yiliga 300 ming t poʻlat ishlab chiqaradigan metallurgiya markazi bor. Mashinasozlik sanoati ham qayta qurilgan. Mostorodda elektr kabellari z-di va metall buyumlar ishlab chiqarish f-kasi, Hulvonda va-gonsozlik, avtomobil, poʻlat quvurlar z-dlari, Iskandariyada toʻqimachilik sanoati uskunalari z-di, Qohirada velosiped va televizor z-dlari, Port-Fuod, Iskandariyada kemasozlik korxonalari, keyingi yillarda ishga tushirilgan avtomobil, traktor, sovitkich, metall qirqish stanoklari ishlab chiqaruvchi korxonalar ham bor. Suvaysh, Qohira, Iskandariya, Tanta sh.lari neftni qayta ishlash markazlaridir. Kime sanoati faqat mineral oʻgʻit i.ch.dan iborat. Kafr-uzzayyat va Abuzaʼbaldagi z-dlar yiliga 200 ming t superfosfat i.ch. quvvatiga ega. Asyutda yiliga 200 ming t superfosfat chiqaradigan z-d mavjud. Abuzaʼbalda qurilgan antibiotiklar z-di farmatsevtika sanoatiga asos soldi. Yana 5 farmatsevtika korxonasi qurildi. Bulardan tashqari, Asvonda kalsiy, Su-vayshda ammoniy sulfat, Iskandariya yonida soda z-dlari, Xulvonda kokskimyo z-di bor. Qurilish ashyolari sanoati korxonalari Hulvon, Al-Maʼsara, Al-Tur va Iskandariya atroflarida boʻlib, asosan, sement ishlab chiqaradi. Yirik toʻqimachilik korxonalari AlMahallat-ul-Kubro, Kafr-ud-Davvar va Kafr-uzzayyat sh.laridadir. Oziq-ovqat sanoati q.x. mahsulotini qayta ishlaydi. Armant, Koʻm-Umboʻ, Adfu sh.larida yirik qand z-dlari bor. Asvon gidroenergetika majmuiga kiruvchi elektr styalar va yoqilgʻi bilan ishlaydigan elektr styalar yiliga oʻrtacha 525 mlrd. kVtsoatdan ortiq elektr energiya ishlab chiqaradi.
Qishloq xoʻjaligining yetakchi tarmogʻi
Tabiiy yaylov va yem-xashak kamligi sababli chorvachilik durust rivojlanmagan. Oʻtroq aholi (dehqonchilik vohalarida) qoramol (sut uchun), qoʻy, echki va xonaki parranda, koʻchmanchilar esa tuya, qoʻy va echki boqadi. Asal-arichilik rivojlangan. Nil daryosi va ichki koʻllarda, shuningdek, Oʻrta dengizda baliq ovlanadi.
Qator 79 ⟶ 83:
== Transporti ==
Mamlakat ichida yuklar, asosan, avtomobil transportida (85 %) tashiladi. Yuk tashishning salkam 10 % t.y.larga, 5 % chasi suv transportiga toʻgʻri keladi. Avtomobil yoʻllari uz. 48,8 ming km. Eng muhim avtomagistrallari: Qohira
Tashqi savdo yuklari, asosan, xorijiy dengiz kemalari va samolyotlarda tashiladi. Asosiy dengiz porti
M. chetga neft va neft mahsulotlari, paxta, ip gazlama va kalava ip, alyuminiy va b. chiqaradi. Chetdan mashina va asbob-uskuna, don va b. oziq-ovqat mahsulotlari, sement, metall, yogʻoch va b. oladi. Tashqi savdodagi asosiy mijozlari: Italiya, Fransiya, Germaniya, Yaponiya, AQSH. Chet el say-yohligi anchagina daromad keltiradi. Pul birligi
Tibbiy xizmat aralash tarzda tashkil etilgan. Sogʻliqni saqlash vazirligi, muhofazalarda sogʻliqni saqlash departamentlari bor. Mamlakatda bepul tibbiy xizmat yoʻlga qoʻyilgan. Xususiy shifoxonalar ham bor. Vrachlar un-tlarning 9 ta tibbiyot, 4 ta stomatologiya, 6 ta farmatsevtika f-tida, shuningdek, chet ellarda tayyorlanadi. Oʻrta malakali tibbiy xodimlar tayyorlaydigan 276 ta maktab bor. Un-tlarning tibbiyot f-tlarida i.t.lar oʻtkaziladi.
Qator 99 ⟶ 103:
Yirik kutubxonalari: Qohiradagi Milliy kutubxona (1870), M. in-tining kutubxonasi (1859), Qoqiradagi Milliy majlis kutubxonasi (1924), Qohira unti kutubxonasi (1908), Iskandariya unti kutubxonasi (1942), Qohiradagi Hulvon unti kutubxonasi, Iskandariyadagi Munitsipal kutubxona (1892).
Yirik muzeylari: Islom sanʼati muzeyi (1882), Geol. muzeyi (1899), M. muzeyi, Zamonaviy sanʼat muzeyi (1920), Paxta muzeyi (1923), T.y. muzeyi (1933), Harbiy muzey
Ilmiy muassasalari: Qohiradagi M. in-ti (1798), I.t. va texnologiya akademiyasi (1971, tarkibida i.t. markazi, Atom energiyasi markazi, metallurgiya markaziy tadqiqot in-ti, Okeanografiya va baliq i.t. in-ti, Astronomiya inti, Neft tadqiqot in-ti, Axborot va hujjatlashtirish milliy markazi mavjud). Qohirada Ped. tadqiqotlari milliy markazi, al-Jizada Arab tili akademiyasi, q.x. tadqiqot markazi va b. bor.
Matbuoti, telekoʻrsatuvi va radioeshittirishi. M.da vaqtli nashrlar soni 300 dan oshadi. Eng yiriklari:
Adabiyoti eng qad. adabiyotlardan boʻlib, mil. av. 3ming yillikda paydo boʻlgan. Qad. M. va qibt adabiyoti rivojlangan. Rasmiy va tarixiy voqealar bayoni, mehnat jarayonini kuylovchi qoʻshiklar kabi adabiy yodgorliklarning koʻpgina namunasi shoxlar sagʻanalari devorlariga yozib qoldirilgan. Oʻrta va Yangi shoxlik (mil. av. 16—11-a.lar) papiruslarida yozilgan koʻpgina rivoyatlar saqlangan. Ularning mu-alliflari maʼlum emas. Asosiy janrlari: ertak, rivoyat, madhiya, marsiya, duo, nasihat, masal, epos, ishqiy lirika kabilar. Mil. 7—15-a.larda arab adabiyoti shakllanib, ravnaq topdi. Adabiy janr va mavzular kengaydi. Yangi M. adabiyoti turklar hukmronligi (16—18-a.lar) tufayli rivojlanmay qolgan edi. 19-a. boshlaridan M. adabiyoti Yevropa mustamlakachilariga qarshi kurash taʼsirida arab tilida rivojlandi. 19-a.ning 1-yarmida Muhammad Alining islohoti munosabati bilan M.da dunyoviy maktablar ochildi, kitoblar nashr etila boshladi, birinchi arab gaz. chop etildi. Ana shu davrda Muqammad Abdo, Abdulloh Nodim, Adib Ishoq kabi maʼrifatparvar adiblar xorijiy kelgindilar zulmiga qarshi chiqib, ijtimoiy islohotlarning zarurligi haqida yozdilar, Mahmud Sami al-Barudiy (1837—1904) oʻz sheʼrlarida ingliz mustabidlariga qarshi kurashishga chaqirdi. Hofiz Ibrohim (1871
== Meʼmorligi ==
M. qad. meʼmoriy yodgorliklarga boy mamlakat. 4 ming yillik rivojlanish davrini oʻz ichiga oluvchi Qad. M. meʼmorligida ehrom, maqbaralarning nodir shakl va turlari yaratildi. Bular jahon sanʼatining noyob namunalaridir. Yunon- Rim davri (mil. 300 y.)da qad. meʼmoriy anʼanalar bilan yonma-yon yangi meʼmoriy obidalar yuzaga keldi. Xristianlik esa Bavit, Vodiy Na-trun, Soʻhoj sahrolaridagi monastirlarda aks ettirildi. M.ga arablar kelishi natijasida musulmon meʼmorligining rivojlanishiga asos solindi. Masjid, shoh saroyi, hammomlar va harbiy qalʼalar shahar meʼmorligining asosiy unsurlari boʻlib qoldi. Nilning sharqiy qirgʻogʻida qurilgan Fustat qalʼasi (640—41) arablarning M.da qurgan dastlabki meʼmoriy inshootidir. 8—9-y.lardayoq toʻgʻri burchakli, hovlili, atrofi ustunli ayvonlar bilan oʻralgan oʻziga xos masjid binolari paydo boʻldi (Amir masjidi, 641
dan imoratlar, asosan, turk anʼanalari asosida qurildi. Mac, Muhammad Ali masjidi (qalʼada, 1630—48). 19-a. oxiri
== Tasviriy sanʼati ==
M.da qad. sanʼat obidalari koʻp saqlangan (q. [[Misr]][[]], [[Qadimgi Misr]]). Musulmon tasviriy sanʼ-atining bizgacha yetib kelgan ilk na-munalari fotimiylar davriga mansubdir. Fustatdagi hammom devoriga chizilgan rasmlar, tosh, yogʻoch, fil su-yagiga oʻymakorlik usulida ishlangan sozandalar, raqqosalar, chavandozlar qiyofalari, ov va ziyofat manzaralari, miniatyuralar,
19-a. oxiri
Musiqa
1952 y. inqilobidan soʻng M. musiqiy hayoti jonlandi. Bir qator oʻrta va oliy oʻquv yurtlarida musiqachilar tayyorlana boshladi. 60—80-y.larda, ayniqsa, shaharlarda ommaviy musiqa keng yoyildi. Qohira konservatoriyasi poytaxt opera teatrining milliy kad-rlar oʻchogʻidir. 1962 y.da Kohirada Operetta teatri ochilgan. M. musiqasida yangi gʻoyaviybadiiy zamin kuchaydi, mahalliy mavzularga eʼtibor koʻpaydi. M. sanʼatkorlari orasida Um Kulsum, Shams, Sagʻira, Shodiya, Fayz, Ahdam, Saboh singari yakkaxonlar mashhur.
Teyatri. M.da teatr sanʼati unsurlari eng qad. diniy marosim va bayram tomoshalariga borib taqaladi. Oʻrta asrlarda soya teatri boʻlgan. Mamluklar hukmronligi urf-odatlarini mazah qiluvchi komediyalar muallifi Ibn Daniala bu teatrning tanikli arbobi edi. Bu davrda qoʻgʻirchoq teatrlari qam keng yoyildi.
Kiiosi. 1896 y. da Iskandariyada birinchi kinoteatr ochilgan, unda xorijiy filmlar koʻrsatilgan. 1912 y.da hujjatli lentalar ishlab chiqarila boshlagan. Dastlabki arab badiiy filmlari
== Oʻzbekiston
1992 y. yanv.da M. rasmiy delegatsiyasining Oʻzbekistonga va 1992 y. dek.
Qator 134 ⟶ 138:
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
▲{{Misr_info}}
▲[[Tasvir:All Gizah Pyramids.jpg|thumb|right|Giza piramidalari]]
▲[[Tasvir:View from Cairo Tower 31march2007.jpg|thumb|right|[[Qohira]]]]
▲[[Tasvir:Egypt in its region (undisputed).svg|thumb|]]
▲'''Misr''' - (''rasmiy nomlanishi'' '''Misr Arab Respeblikasi''' [[arab tili|arab]]: جمهورية مصر العربية) [[Afrika]]ning shimoliy-sharqiy qismida joylashgan davlat. [[Isroil]], [[Falastin]], [[Sudan]] va [[Liviya]] davlatlari bilan chegaradosh. Misr shimolida [[O'rta Yer dengizi]], sharqida [[Qizil dengiz]] joylashgan.
{{osiyo mamlakatlari}}
Qator 149 ⟶ 148:
{{manbalar}}
{{OʻzME}}`
|