Yosh buxoroliklar: Versiyalar orasidagi farq

1917 y. okt.—noyab. oylarida Petrograd va Toshkentda sodir boʻlgan voqealar Buxoro amirligida katta akssado berdi. Toshkent va Fargʻonadagi jadidlar Turkistonda muxtoriyat eʼlon qilish uchun harakat qilgan boʻlsa, Yo. b. Buxoroda amirning istibdod tuzumiga karshi kurashni davom ettirdi. Yo. b. partiyasi ichida turli guruhlarning borligi, karashlarning xilma-xilligi tufayli yagona dastur tuzishga ehtiyoj tugʻildi. Markaziy qoʻmita bu vazifani 1917 y. noyab.noyabr

da yozilgan Yo. b. partiyasining dasturini tasdikladi va islohot loyihasi sifatida eʼlon qildi. Unda mamlakatda konstitutsiyaviy monarxiya oʻrnatish, Buxoroning iqtisodiy, siyosiy va harbiy mustaqilligini taʼminlash, madaniy taraqqiyot, dehqonchilik va soliqtizimi masalalariga alohida eʼtibor berildi, zamonaviy armiyani tashkil etish, 2 yillik majburiy harbiy xizmatni joriy qilish, davlat hisobidan maktablar va oliy oʻquv yurtlari ochish, 10 nozirlikdan iborat Nozirlar kengashi tuzish taklif etildi. Fayzulla Xoʻjayev Fitrat loyihasining ancha cheklanganligini tanqid qilib, unda boshqaruvning respublika usulini joriy etish talab qilinmaganligini taʼkidladi. Okt. toʻntarishidan keyin sovet Rossiyasi bilan Buxoro oʻrtasidagi munosabatlar yomonlashdi. Qoʻqon sh.da faoliyat koʻrsatayotgan Turkiston Muxtoriyati hukumatini qizil askarlar va arman dashnoqlarining qurolli kuchlari yordamida 1918 y. 19—12 fev.da agdarib tashlagan bolsheviklar endi Buxoroda bir zarb bilan amirlik hokimiyatini ham tugatmoqchi edi. Ular shu maqsadda Fayzulla Xoʻjayev boshchiligidagi Yo. b.ni qoʻllabquvvatlashdi. Yo. b. esa oʻz kuchlari bilan hukumatni qoʻlga ololmasdi. 1918 y. fev. oyining oxirida Turkiston XKS raisi F. I. Kolesov Ashxoboddan Toshkentga kaytayotganda Kogon sh.da Yo. b. raxbarlari bilan uchrashib, amir hokimiyatiga qarshi kurashda oʻz "xizmat"ini taklif qildi. Yo. b.ning 7 kishidan iborat inqilobiy qoʻmitasi (rais—Fayzulla Xoʻjayev) tuzildi. Ana shunday murakkab bir vaziyatda Buxoroda 1918 y. mart fojialari sodir boʻldi (q. [[Kolesov voqeasi]]). Oqibatda 3 mingdan ortiq Yo. b. oʻldirildi. Buxorodan tashqari Gʻijduvon, Shofirkon, Vobkent, Qorakoʻl tumanlari va Chorjoʻy, Xatirchi, Karmana, Qarshi, Shahrisabz bekliklarida ham minglab kishilar jadidliqda nohaq ayblanib, qatl etildi. Yo. b. amirlik hududidan darxrl chiqib ketishga majbur boʻldi va Turkiston respublikasidan siyosiy boshpana soʻradi. Sovet Turkistoni rahbarlari Yo. b.ga noxush munosabatda boʻddi. Muhojirlikdagi Yo. b.ning koʻpchiligi ocharchilik natijasida qirilib ketdi. Yo. b. partiyasida gʻoyaviy tushkunlik, guruhbozlik va parokandalik yuz berdi. Muhojirlikning dastlabki davrida (1918 y. mart—iyun) F. Xoʻjayev Yo. b. qoʻmitasining raisi sifatida safdoshlarini ishga joylashtirish va moddiy jihatdan taʼminlash bilan faol shugʻullandi. Toshkentda 1918 y. aprel—may oylarida U. Poʻlatxoʻjayev boshchiligida Yo. b.ning soʻl eserlar guruhi tashkil topdi. Samarqanddagi shunday guruhga Otaulla Xoʻjayev rahbarlik qildi (bu guruh 1918 y. 25 sent. gacha ishladi). Muhojirlikning 2davrida (1918 y. oʻrtalaridan to 1919 y. gacha) RSFSR va Turkiston Millatlar ishi boʻyicha komissarliklari krshida Yo. b.ning boʻlimlari ochildi, Fayzulla Xujayev Turkiston respublikasining RSFSR hukumati huzuridagi muxtor vakolatxonasida Yo. b. partiyasining boʻlimini tashkil qildi (1918 y. okt.). Buxoro amirligida demokratik gʻoyalarni targʻib qilish uchun Yo. b. tomonidan oyida 2 marta oʻzbek va tojik tillarida jur. nashr etila boshlandi. 1918 y. 16 noyab.noyabr da Moskvada Yo. b.ning Turkiston MIKdagi muxtor vakolatxonasi yigʻilishida Fayzulla Xoʻjayev tayyorlagan dastur (programma) kabul kilindi. Unda Buxorodagi ijtimoiy tuzum va xalq ahvoli yoritildi, Buxorodagi amir hukumatini agʻdarib tashlash uchun tashviqotchi xodimlar tarbiyalash, Buxoro va Turkiston xalklari bilan aloqa bogʻlash, amirga qarshi xalq koʻzgʻolonini tayyorlash va unga rahbarlik qilish, qoʻzgʻolonchilarni qurolyarogʻ bilan taʼminlash masalalari koʻzda tutildi. Yo. b.ning maqsadi — Buxoroda demokratik xalq respublikasi oʻrnatish, deb eʼlon etildi. 1919 y. oʻrtalariga kelib, Yo. b.ning Toshkent, Samarqand, Mari, Karki, Kattaqoʻrgʻonda boʻlimlari va Kogonda shahar byurosi tuzildi. Shu yil dek.gacha ularning 3 marta qurultoyi chaqirildi. 1920 y. yanvarda Toshkentda Fayzulla Xoʻjayev boshchiligida inqilobchi Yo. b. partiyasi Turkiston Markaziy byurosi tashkil etildi. 1920 y. 15 apreldan Yo. b. partiyasining organi "Uchqun" gaz. chika boshladi (muharrir — Fayzulla Xoʻjayev). U Toshkentda chop qilinib, Buxoroda maxfiy ravishda tarkatildi. Inqilobchi Yo. b. partiyasining Turkiston Markaziy byurosi 1920 y. 13— 14 iyundagi birlashgan konferensiyasida F. Xujayev tuzgan dasturni kabul qildi. Dastur "Zulmga qarshi birlashingiz!" degan shior va kirish qismi bilan boshlanadi. Bu qismda Buxoroning umumiy ahvoli va Yo. b.ning asosiy maqsadlari, 2qismida esa Yo. b.ning amaliy takliflari, islohot va mamlakatni idora qilishni tashkil etish rejasi bayon etildi. Shariat—adliya ishlarini olib borishning negizi deb eʼtirof kilindi. Dasturda amirlikni qurol kuchi bilan agʻdarib tashlash va Buxoroni demokratik xalq respublikasi deb eʼlon qilish talabi qoʻyiladi. Katta boylar qoʻlidagi yerlarni musodara qilish, bepul boshlangʻich taʼlim joriy etish, q. x., hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoning ahvolini yaxshilash yoʻlida amaliy choratadbirlar koʻrish zarurligi taʼkidlanadi. Markaziy byuro Buxoro xalqi va askarlariga karata oʻzbek va tojik tillarida "Xitobnoma" chiqarib, amir hokimiyatini agʻdarib tashlash uchun xalq qoʻzgʻoloni boshlashga daʼvat qildi. 17.000 nusxa xitobnoma va 10.000 nusxa partiya dasturi tarkatildi. Yo. b. tashkilotlari butun amirlik hududi boʻylab tuzilgan, hatto Eski Buxoroda uning 12 shoʻʼbasi mavjud edi. Bolsheviklar Yo. b.dan amirlik hokimiyatini agʻdarishda foydalandi. Yo. b. ham taktik maqsadlarni koʻzlagan holda bolsheviklar bilan yaqinlashdi. 1920 y. 2 sent.