Amerika Qoʻshma Shtatlari: Versiyalar orasidagi farq

'''Amerika Qoʻshma Shtatlari''' (AQShAQSH, {{lang-en|United States of America}}) - — [[Shimoliy Amerika]]dagi mamlakatdirmamlakat. Poytaxti - — [[Vashington, Kolumbiya Okrugi(shahar)|Vashington]] shahri., [[BMT]] aʼzosi. Amerika Qo'shma Shtatlari Sharqdan Atlantika, gʻarbdan Tinch okeani, janubi-sharqdan Meksika qoʻltigʻi bilan oʻralgan. Maʼmuriy jihatdan 50 shtat va Kolumbiya federal okrugiga boʻlinadi. Alyaska va Gavayi shtatlari mamlakat asosiy hududidan tashqarida joylashgan. Puerto-Riko Hamdoʻstligi, Shimoliy Mariana orollari Hamdoʻstligi, Guam, Virginiya orollari, Sharqiy Samoa ham AQSHga qarashli. Maydoni 9373000 km², aholisi 320,061 mln. kishi (2014).

AQSH  — federativ respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1787 y.dayilda qabul qilingan. Davlat va hukumat boshlig`iboshligʻi, qurolli kuchlar bosh qo`mondoni qoʻmondoni — prezident, uning vakolatlari juda katta. Vitse-prezident bilan birga bavosita, ikki bosqichli saylov yo`liyoʻli bilan (saylovchilar hay`ati orqali) 4 y. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni senat va vakillar palatasidan iborat ikki palatali kongress amalga oshiradi. Senatda 100 senator bor (ular 6 y. muddatga, har shtatdan 2 tadan saylanadi va 1/3 qismi har 2 y.dayilda yangilab turiladi). Vakillar palatasiga 435 deputat 2 y.ga saylanadi. Ijrochi hokimiyat organi  — AQSH hukumati prezident tomonidan senatning roziligi bilan tayinlanadi; 13 vazirdan iborat bo`ladiboʻladi. Hukumat kongress oldida mas`ul emas. Har bir shtatning o`zoʻz konstitutsiyasi bor. Shtatdagi qonun chiqaruvchi hokimiyatni qonun chiqaruvchi majlis, ijrochi hokimiyatni esa gubernator amalga oshiradi. AQSH davlatining konstitutsiyaviy tizimiga uch siyosiy-huquqiy qoida asos qilib olingan, bu qoidalar  — hokimiyatning bo`linishiboʻlinishi, federalizm va sudning konstitutsiyaviy nazoratidan iborat. Hokimiyatning bo`linishboʻlinish qoidasi davlat hokimiyatining uch tarmog`i tarmogʻi — qonun chiqaruvchilik, ijroiya va sud hokimiyatlarining mustaqilligini va ular o`rtasidaoʻrtasida vazifalarning chegaralab qo`yilishiniqoʻyilishini nazarda tutadi. Federal darajadagi uch tarmoq  — Kongress, Prezident va Oliy suddir.

Atlantika okeanining AQSH qirg`og`idaqirgʻogʻida ko`rfazkoʻrfaz va qo`ltiqlarqoʻltiqlar juda ko`pkoʻp, sohillari asosan pasttekislikdan iborat; eng katta ya.o.— Florida. Mamlakat relyefi uch turga bo`linadiboʻlinadi. G`arbdagiGʻarbdagi Kordilyera tog`togʻ tizmasi AQSH hududining uchdan bir qismini egallaydi. Tinch okean sohili baland tog`lartogʻlar (Alyaska tizmasida AQSH va butun  — 6194 m balandlikdagi Mak-Kinli cho`qqisichoʻqqisi joylashgan; bundan tashqari Qirg`oqbo`yiQirgʻoqboʻyi tizmalari va Kaskadli tog`lartogʻlar, SyerraNevada tog`laritogʻlari bor). Sharqiy mintaqani Qoyali tog`togʻ tizmalari egallagan. Mazkur ikkala tog`litogʻli mintaqa oralig`idaoraligʻida Kolumbiya va Kolorado platolari bor. Katta Havza cho`lchoʻl yassi tog`liklarinitogʻliklarini chuqur daralar bir-biridan ajratib turadi. Sharqda uncha baland bo`lmaganboʻlmagan Appalachi tog`laritogʻlari (bal. 2037 m gacha, Mitchell tog`itogʻi) bo`libboʻlib, uni torgina Atlantika bo`yiboʻyi pasttekisligi okeandan ajratib turadi. Kordilyera bilan Appalachi o`rtasidaoʻrtasida Markaziy tekisliklar, Buyuk tekisliklar (yoki Preriy platosi) va Meksikabo`yiMeksikaboʻyi tekisliklarini o`zoʻz ichiga olgan ichki tekisliklar joylashgan. Shim.da suv-muz shaklidagi relyefli Lavrentiy tepaligining bir qismi joylashgan. AQSH  — foydali qazilma zaxiralari va xilma-xilligi jihatidan dunyoning eng boy mamlakatlaridan biri. Ko`mirKoʻmir, neft, gaz, mis, qo`rg`oshinqoʻrgʻoshin, pyx, uran, temir, titan rudalari, simob, oltin, molibden, volfram, fosforit konlari mavjud. Tosh va kaliy tuzlari, oltingugurt va b. minerallar ham bor. AKSH hududining deyarli hammasi mo`moʻ`tadil va subtropik mintakalarda, Alyaska  — subarktika, Floridaning jan. qismi tropik mintaqalarda joylashgan. Mamlakatning shim.-sharqiy va sharqiy qismlari iqdimiga iliq Golfstrim oqimi, Tinch okean sohili iqlimiga sovuq Kaliforniya oqimi anchagina ta`sirtaʼsir o`tkazadioʻtkazadi. Hudud yuzasining tuzilish xususiyatlariga ko`rakoʻra shim. va jan. mintaqalar o`rtasidaoʻrtasida havoning faol almashinuvi munosabati bilan ob-havo tez-tez o`zgariboʻzgarib turadi. AQSH ichki mintaqalarining iqlimi  — kontinental, Kordilyera ichki hududlarida keskin kontinental. Bismark sh.da (Shim. Dakota shtati) yanvarning o`rtachaoʻrtacha t-rasiharorati —19’, iyulda 21°, Chikago sh.da yanvarda —3,7° va iyulda 32, G. Meksikabo`yiMeksikaboʻyi pasttekisligi va Atlantika bo`yiboʻyi pasttekisligining jan. qismida subtropik iqlim. Yangi Orlean sh.da yanvarning o`rtachaoʻrtacha t-rasiharorati 12°, iyulda 27,4°. Atlantika bo`yiboʻyi sohilining shim.-sharqiy qismi va Tinch okean bo`yiboʻyi sohilining shim. qismida  — dengiz iqlimi. NyuYorkda yanvar ning o`rtachaoʻrtacha t-rasiharorati —0,8°, iyulda 23". Tinch okean sohilining jan.

da O`rtaOʻrta dengizga o`xshashoʻxshash iqlim, Kordilyera jan. qismining ichki r-nlarida juda issiq va qurg`oqchilqurgʻoqchil. Havoning eng past t-rasiharorati (—64° gacha) Yukon yassi tog`ligitogʻligi (Alyaska)da, eng yuqori t-rasiharorati esa (50°) Ajal vodiysi (Kaliforniya)da kuzatilgan.

O`rtachaOʻrtacha yillik yog`inyogʻin Alyaskaning jan.-sharqida va Vashington shtatining g`arbida gʻarbida — 3000–40003000-4000 mm, mamlakatning jan.-sharqida  — 1500–20001500-2000 mm, ichki tekisliklarda  — sharqda 1500 mmdan g`arbdagʻarbda 3000 mm gacha. AQShning ko`pkoʻp daryolari Atlantika okeani havzasiga quyiladi. Mamlakat hududidan dunyoning eng yirik daryo tizimlaridan biri  — Missuri bilan Missisipi daryosi oqib o`tadioʻtadi. Appalachidan oqib kelib Atlantika okeaniga quyiladigan daryolar (Gudzon, Potomak va b.)  — qisqa, tez va sersuv. Kordilyeraning daryo tarmog`itarmogʻi siyrakroq. Bu yerdagi Kolumbiya, Kolorado kabi soylar chuqur daralardan oqib o`tadioʻtadi. Mamlakat shim.da, Kanada chegarasida Buyuk ko`llarkoʻllar (Yuqori ko`lkoʻl, Guron, Michigan, Eri, Ontario) bor. Katta Havza tog`idatogʻida Katta Sho`rShoʻr ko`lkoʻl, Floridada ko`pdankoʻpdan-ko`pkoʻp sayoz ko`lkoʻl va qo`ltiqlarqoʻltiqlar, Alyaskada muzliklardan hosil bo`lganboʻlgan tektonik ko`llarkoʻllar, jumladan, Iliamna ko`likoʻli bor. Ichki suvlardan sanoat va kommunal suv ta`minotitaʼminoti, kema qatnovi, sug`orishsugʻorish va gidroenergiya manbai sifatida barakali foydalaniladi. Tuproq qoplami xilma-xil. Shim.-sharqda serajriq podzol (kulrang) va qo`ng`irqoʻngʻir o`rmonoʻrmon tuproq, jan.-sharqda qizg`ishqizgʻish va sarg`ishsargʻish tuproq, Ichki tekisliklarda qoramtir preriy, qoratuproq va to`qtoʻq sur, Kordilyeraning tog`togʻ oralig`ioraligʻi platosida quruq dashtlarning kulrang va och sur tuproqlari. Mamlakat shim.-sharqida aralash va qarag`ayqaragʻay o`rmonlarioʻrmonlari, jan.da keng bargli, Tinch okean sohili va Kordilyera yon bag`irlaridabagʻirlarida igna bargli o`rmonlaroʻrmonlar ustun. Markaziy tekisliklarning g`arbidagigʻarbidagi ayrim joylarda o`tsimonoʻtsimon preriy o`simlikzorlarioʻsimlikzorlari, Buyuk tekisliklar, Kordilyera platosi va vodiylarida quruq dashtlarning o`simliklarioʻsimliklari saqlanib qolgan. Kordilyera yassi tog`liginingtogʻligining qurg`oqchilqurgʻoqchil qismini yarim cho`lchoʻl va cho`llarchoʻllar egallaydi. Muhofazaga olingan yirik tabiat ob`yektlari orasida Iyellouston milliy bog`ibogʻi, Yosemit milliy bog`ibogʻi, Sekvoyya, Grand-Kanon milliy bog`laribogʻlari, Mamont va Karlsbad g`orlarigʻorlari bor.

AQShning hozirgi aholisi uch asosiy etnik tarkibiy qismdan: AQSH amerikaliklari, muhojirlar va tub joy aholisidan iborat. AQSH aholisining 82,8 % ni asli kelib chiqishi yevropaliklar, 12,6 % ni afrikaliklar, 3,6 % ni osiyoliklar, 1 % ni in-deyslar, eskimoslar, aleutlar tashkil etadi. Aholining 80 % shaharlarda yashaydi. AQSH amerikaliklari millat sifatida asosan 18-a.ning 2-yarmida Yevropaning turli mamlakatlaridan kelgan muhojirlarning aralashib ketishi natijasida tarkib topgan. Afroamerikaliklar ("qoralar"„qoralar“ deb ata-luvchi negrlar) AQSH amerikaliklarining irqiy-etnografik guruhi bo`libboʻlib, ular 17—19-a.larda mamlakatga keltirilgan afrikalik qullarning avlodlaridir. Afroamerikaliklar ko`pkoʻp asrlar davomida ayirmachilik va kamsituvga duchor qilinishiga qaramay, afrikaliklarning oq tanlilar bilan jismoniy aralashuvi sodir bo`ldiboʻldi. Duragaylar afroamerikaliklar umumiy sonining anchagina qismini tashkil etadi. AQShda meksikanlar, italyanlar, nemislar, fransuzlar, shvedlar, norveglar, gollandlar, yaponlar, po-lyaklar, xitoylar va b.xalqlar ham yashaydi. AQShda 5 mingga yaqin o`zbekoʻzbek istiqomat qiladi. Ular asosan NyuYork, Vashington, Nyu-Jersi shtatlarida, Filadelfiya sh.da hamda mamlakatning boshqa shtat va shaharlarida yashaydi. Ular turli kasb hamda tijorat ishlari bilan shug`ullanadilarshugʻullanadilar. Hoz. amerikalik o`zbeklarningoʻzbeklarning ota-bobolari 1917 y.gi oktyabr to`ntarishidantoʻntarishidan keyin bolsheviklar tazyiqidan qochib, avval Afg`onistonAfgʻoniston va Xitoyga o`tiboʻtib ketganlar. 1950-y.larda esa, Pokiston, Saudiya Arabistoni, Turkiya orqali AQShga borib qolishgan. 2-jahon urushi davrida turli yo`llaryoʻllar bilan u yerga borib qolgan o`zbeklaroʻzbeklar ham uchraydi. AQSH aholisining zichligi  — 1 km² ga 27,2 kishi. Rasmiy tili  — ingliz tili. Dindorlar asosan protestantlar va katoliklardir. Yirik shaharlari: Nyu-York, Chikago, LosAnjeles, Filadelfiya, Xyuston, Detroyt, San-Fransisko, Vashington, Boston, Dallas, Klivlend, Baltimor (yana q. [[Amerikaliklar]]).

Qadim zamonlarda hozirgi AQSH hududida indeys va eskimoslar yashagan. Amerika 1492 y.dayilda X. Kolumb tomonidan kashf etilgandan keyin 16-a.da Ispaniya, Fransiya, Angliya, Gollandiya, Shvetsiya Shim. Amerikadagi bo`shboʻsh yerlarni egallashga kirishdi. Angliya 18-a. o`rtalaridaoʻrtalarida asosiy raqiblarini surib chiqarib, qit`aningqitʼaning sharqiy qismida o`ziningoʻzining mustamlakachilik hukmronligini o`rnatdioʻrnatdi. Yerlarni egallash va o`rnashiboʻrnashib olish bilan ayni bir vaqtda mahalliy aholi qirg`inqirgʻin qilindi va Afrikadan qul negrlar ommaviy ravishda olib kelindi. 1775—83 ylardagi Shim. Amerikada mustaqillik uchun urush davomida 1776 y. 4 iyulda federal davlat  — AQShga asos solindi va u respublika deb e`loneʼlon qilindi. J. Vashington AQShning birinchi prezidenta etib saylandi. Mamlakat shim.da sanoat va fermerlik, jan. da quldorlikka asoslangan dehqonchilik rivojlandi. G`arbdagiGʻarbdagi indeys qabilalarini haydab yuborish va yangi yerlarni o`zlashtirishoʻzlashtirish hisobiga AQSH hududi tez kengaya bordi. 1803 y.dayilda Fransiyadan G`arbiyGʻarbiy Luiziana "sotib„sotib olindi"olindi“, 1819 y.dayilda Ispaniya Floridaning bahridan o`tdioʻtdi, 1836 y.dayilda Meksikadan Texas tortib olindi. 19-a. mobaynida hozirgi Kaliforniya, Arizona, Nyu-Meksiko, Nevada shtatlarining hududlari, Kolorado va Vayoming shtatlarining bir qismi qo`shibqoʻshib olindi. 19a. o`rtalaridaoʻrtalarida AQShda "ikki„ikki partiyali tizim"tizim“ tarkib topdi. Endi hokimiyatni Demokratik partiya bilan Respublikachilar partiyasi galmagal boshqaradigan bo`ldiboʻldi. Shim. burjuaziyasi bilan janub plantatorlari o`rtasidagioʻrtasidagi ziddiyat AQShda 1861—65 y.lar fuqarolar urushiga olib keldi, unda prezident A. Linkoln boshchiligidagi shim. shtatlar g`alabagʻalaba qozondi. Urush davomida yer ulushlari haqida (1862), quldorlikni bekor qilish to`g`risidatoʻgʻrisida (1865) qonunlar qabul qilindi. Fuqarolar urushidan so`ngsoʻng mamlakat iqtisodiyoti jadal rivojlana boshladi. 1867 y.dayilda AQSH chor Rossiyasidan Alyaska va Aleut o.lariniorollarini sotib oldi; 19-a. oxirida Filippin, Gavayi, Puerto-Riko va b.ni, 1903 y.dayilda Panama kanali zonasini qo`lgaqoʻlga kiritdi. Ikki asr bo`sag`asidaboʻsagʻasida AQShga ko`chibkoʻchib kelishning yangi to`lqinitoʻlqini boshlandi. Muhojirlarning aksariyati jan.-sharqiy Yevropadan edi. Birinchi jahon urushi davri (1914— 18)da AQSH avvaliga betaraflik mavqeida turdi, 1917 y.apr.da Antanta tomonida turib harakat qildi. Urushdan keyin AQSH iqtisodiy yuksalish davriga kirdi. Ammo tez orada iqtisodiy inqiroz (1929—33) boshlanib, ishsizlik kuchaydi (1933 y. 17 mln. ishsiz bor edi), korxonalar sindi, i.ch. keskin pasaydi. Inqiroz sharoitida F. Ruzvelt (1933— 45 y.larda AQSH prezidenta) boshchiligidagi Demokratik partiya ma`muriyatimaʼmuriyati hokimiyat tepasiga keldi. Uning tashabbusi bilan bir qancha ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlar amalga oshirildi, "yangi„yangi yo`l"yoʻl“ deb atalgan bu yo`lyoʻl AQShni inqirozdan olib chiqish maqsadini ko`zlarkoʻzlar edi. 1941 y.dayilda Yaponiya Amerikaning PyorlXarbor harbiy-dengiz bazasiga hujum qilganidan keyin AQSH 2-jahon urushiga qo`shildiqoʻshildi va Gitlerga qarshi koalitsiya tomoniga o`tdioʻtdi. Amerika qurolli kuchlari asosan Tinch okeanda Yaponiyaga qarshi jangovar harakatlarda qatnashdi. 1943 y.dayilda Italiyaga qo`shinqoʻshin tushirdi. AQSH ittifoqchilarning xalqaro anjumanlarida (1943 y. Texron, 1945 y. Qrim, 1945 y. Potsdam konferensiyalarida) qatnashdi. Nihoyat, 1944 y. 6 iyunda AQSH bilan Buyuk Britaniya ikkinchi frontni ochdi. 1945 y.avg .da G. Trumen (1945—53 ylarda AQSH prezidenta) buyrug`ibuyrugʻi bilan Yaponiyaning Xirosima va Nagasaki shlariga atom bombalari tashlandi; o`noʻn minglab tinch aholining qirilishiga sabab bo`ldiboʻldi. 1950-53 y.larda AQSH Koreya urushida qatnashdi, 1956—75 y.larda Vyetnamda urush olib bordi. 1945 y.danyildan AQSH  — BMT, shuningdek Amerika davlatlari tashkiloti, NATO a`zosiaʼzosi. O`zROʻzR bilan diplomatiya munosabatlarini 1992 y. 12 fevralda o`rnatganoʻrnatgan.

Milliy bayrami  — Mustaqillik kuni  — 4 iyul (1776).

Respublikachilar partiyasi, 1854 y.dayilda tuzilgan; Demokratik partiya, 1828 y.dayilda tuzilgan; Kommunistik partiya, 1919 y. tuzilgan; Amerika Mehnat Federatsiyasi  — i.ch. kasaba uyushmalari Kongressi, 1955 y. tashkil etilgan. AQShda salkam 40 mustaqil kasaba uyushmalari ham bor, ularga 4,5 mln. ishchi va xizmatchi a`zoaʼzo bo`libboʻlib kirgan.

== Xo`jaligiXoʻjaligi ==

AQSH  — dunyoda iqtisodiy jihatdan eng yuksak darajada rivojlangan mamlakat. Yalpi milliy mahsulot, sanoat va q.x. ishlab chiqarish hajmi, tovar va kapital eksport qilish, i.ch.ning tuplanish va markazlashuvi, ilmiy tadqiqotlarga sarf-xarajat va sh.k. bo`yichaboʻyicha 1-o`rindaoʻrinda turadi. Butun dunyodagi sanoat i.ch.ning uchdan bir qismi AQSH ulushiga to`g`ritoʻgʻri keladi. Xalqaro boshqaruv taraqqiyoti in-ti o`tkazganoʻtkazgan tadqiqot ma`lumotlarigamaʼlumotlariga ko`rakoʻra, 1994—96 y.larda iqtisodiy rivojlanish nuqtai nazaridan yetakchi davlatlar o`rtasidaoʻrtasida ham AQSH birinchi o`rindaoʻrinda turibdi.

AQSH milliy daromadining 66,3 % sanoatda hosil qilinadi. Sanoat i.ch.ning yarmiga yaqini sanoat korporatsiyalari qo`lidaqoʻlida. Ular orasida: "Ekson"„Ekson“, "Mobil"„Mobil“, "Teksako"„Teksako“, "Shevron"„Shevron“, "Standard„Standard oyl of Kaliforniya"Kaliforniya“, "Standard„Standard oyl of Indiana"Indiana“, "Galf„Galf oyl"oyl“ neft, "Jeneral„Jeneral motore"motore“, "Ford„Ford motor"motor“, "Kraysler"„Kraysler“ avtomobil, "IBM"„IBM“, "Jeneral„Jeneral elektrik"elektrik“, "ITT"„ITT“ elektr mashinasozligi, "YU„YU. S. Stil"Stil“ po`latpoʻlat quyish, "Dyupon„Dyupon de Nemur"Nemur“ kimyo va b. korporatsiyalar bor. Harbiy sanoat korporatsiyalari orasida "Jeneral„Jeneral daynemiks"daynemiks“, "Lokxid"„Lokxid“, "Makdonnel„Makdonnel Duglas"Duglas“, "Grumman"„Grumman“, "Xyuz„Xyuz eyrkraft"eyrkraft“ yetakchi o`rinnioʻrinni egallaydi. Avia-raketa-kosmik, energomashinasozlik, elektron, shuningdek neft kimyosi, atom va energetika sanoati g`oyatgʻoyat tez suratlar bilan taraqqiy etmoqda. Elektr energiyaning 74 % issiqlik elektr stansiyalarida, 12,1 % GESlarda, 14,1 % AESlarda hosil qilinadi. Neft (Meksika qo`ltig`iqoʻltigʻi sohilidagi Galf, Kaliforniya, Alyaska), tabiiy gaz va oltingugurt (Galf), kumir (Appalachi va Markaziy havzalar), temir ruda (Yuqori ko`lkoʻl atrofi), fosforit (Florida), uran, rangli metallar, kaliy tuzlari va sh.k. qazib olinadi. Qora metallurgiyaning asosiy markazlari  — Chikago, Pittsburg , Detroyt, Klivlend, Buffalo, Baltimor, Filadelfiya. Alyuminiy sanoati Galf atrofida hamda Kolumbiya va Tennessi daryolari havzalarida joylashgan. Sanoatning yetakchi tarmog`i tarmogʻi — mashinasozlik va metallsozlik. Sanoat va energetika asbob-uskunalari, qurilish va q.x. mashinalari i.ch. asosan shim.-sharqiy shtatlarda, elektrotexnika va aloqa vositalari i.ch. shim.-sharq va Kaliforniyada Yo`lgaYoʻlga qo`yilganqoʻyilgan. Avtomobilsozlikning bosh markazi Detroyt sh. Samolyotlar, raketa va kosmik texnika ishlab chiqaruvchi zavodlar asosan Los-Anjeles, San-Diyego, Boston, Nyu-York, Filadelfiya, Baltimor, Buffalo, Dallas, Atlanta va b. shaharlarda joylashgan. Kemasozlik (asosan harbiy kemasozlik) AQSH shim.sharqiy sohili portlarida rivojlangan. Atom sanoatining asosiy markazlari  — Ok-Rij, Padyuka, Portsmut, Eyken, Xanford. Kimyo sanoati ximikatlar, plastmassalar, kimyoviy tola, sintetik kauchuk, loklar, kir yuvish vositalari, bo`yoqlarboʻyoqlar, ma`danlimaʼdanli o`g`itlaroʻgʻitlar va sh.k.ni ishlab chiqaradi. Mazkur tarmoq korxonalari asosan shim.-sharqiy shtatlarda, Meksika qo`ltig`iqoʻltigʻi sohilidagi shaharlarda joylashgan. Harbiy sanoat asosan Kaliforniya, Nyu-York, Texas, Konnektikut, Missuri, Massachusets, Virginiya shtatlarida. Yengil sanoat tarmoqlaridan eng salmoklisi to`qimachiliktoʻqimachilik (ko`proqkoʻproq Shim. Karolina, Jan. Karolina va Jorjiya shtatlarida) va tikuvchilik (Nyu-York va jan. shtatlar). Charm-poyabzal sanoati yaxshi rivojlangan. Oziq-ovqat sanoati o`zoʻz xom ashyosi bilan yaxshi ta`minlangantaʼminlangan. Uning yetakchi tarmoqlari  — go`shtgoʻsht, sut, un, yog`yogʻ, qand-shakar, konserva, alkogolli, alkogolsiz ichimliklar, tamaki.

== Qishloq xo`jaligixoʻjaligi ==

AQSH milliy daromadining 8 % dan ko`prog`ikoʻprogʻi q.x.da hosil qilinadi. Yirik fermalar yetakchi rol o`ynaydioʻynaydi. Umuman q.x. sermahsul va sertovar bo`libboʻlib, muayyan hududlar ayrim mahsulot turlariga ixtisoslashgan va markazlashgan. Mamlakatda 2 mln.

ga yaqin fermer xo`jaligixoʻjaligi bor, bir fermer xo`jaligixoʻjaligi o`rtaoʻrta hisobda 190 ga yerda dehqonchilik qiladi. Mehnatga yaroqdi aholining 2,5 % q.x.da band. AQShda asosan makkajo`xorimakkajoʻxori, soya, paxta, tamaki, sholi, kartoshka, kungaboqar, qand lavlagi, shakarqamish va b. ekiladi. Bug`doyzorlarBugʻdoyzorlar ("bug`doy„bugʻdoy mintaqasi"mintaqasi“) Buyuk tekisliklar va Kolumbiya platosida (asosan Kanzas va Shim. Dakota shtatlari), makkajo`xorimakkajoʻxori ("makkajo`xori„makkajoʻxori mintaqasi"mintaqasi“) Buyuk ko`llarningkoʻllarning jan. va g`arbidagʻarbida (Ayova, Illinoys shtatlari) ustunlik qiladi, paxtazorlar faqat Missisipi daryosi vodiysi hamda Texas, Arizona va Kaliforniya shtatlarida uchraydi. Qand lavlagi, shakarqamish Missisipi daryosi etaklarida va Gavayi o.laridaorollarida, tamaki Shim. Karolina, Virginiya va Kentukki shtatlarida yetishtiriladi. Bog`dorchilikBogʻdorchilik va polizchilik Kaliforniya, Floridada, Atlantika okeani va Buyuk ko`llarkoʻllar sohillarida ko`proqkoʻproq. Keng cho`llarchoʻllar va "makkajo`xori„makkajoʻxori mintaqasi"mintaqasi“ shtatlarida go`shtbopgoʻshtbop chorvachilik, shim.sharqda va Kaliforniyada sut chorvachiligi rivojlangan. Minnesota va Viskonsin shtatlarida sutning ko`pkoʻp qismi qayta ishlanib, pishloq va sariyog`sariyogʻ ishlab chiqariladi. Qo`ychilikQoʻychilik asosan qurg`oqchilqurgʻoqchil tog`litogʻli shtatlarda rivojlangan. Go`shtbopGoʻshtbop jo`jajoʻja (broyler), tovuq, kurka yetishtirishga katta ahamiyat beriladi. Tuxum ko`proqkoʻproq jan.-sharqiy shtatlardagi yirik parrandachilik fab-rikalarida yetishtiriladi. AQShda 102 mln. bosh qoramol, 51 mln. bosh cho`chqachoʻchqa, 10 mln. bosh qo`yqoʻy bor. Baliq ovlash rivojlangan. Hamma turdagi yog`ochyogʻoch tayyorlanadi.

Ichki yuk tashishda t.y., avtomobil transporti, ichki suv transporti, dengiz transporti, havo transporti, gaz va neft quvurlari muhim ahamiyatga ega. Asosiy dengiz portlari: Nyu-York, Filadelfiya, Baltimor, Yangi Orlean, Xyuston, San-Fransisko, Buyuk ko`llarda koʻllarda — Chikago, Dulut. Aviatsiya qatnovi asosiy uzel-lari  — NyuYork, Chikago, Atlanta, Los-Anjeles, Mayami, Dallas.

Dunyoning turli mamlakatlariga bevosita mablag`mablagʻ sarflash ko`payibkoʻpayib bormoqda. Eksportda ham, importda ham tayyor mahsulot ustun. AQShdan sanoat va energetika mashina-uskunalari, transport vositalari, kimyo tovarlari, to`qimachiliktoʻqimachilik va qog`ozqogʻoz mahsulotlari, ko`mirkoʻmir, oziq-ovqat va yembop don, soya, paxta, tamaki va b. mahsulotlar chiqariladi; neft va neft mahsulotlari, ruda va metall, sanoat mashina-uskunalari, uzoq muddat foydalaniladigan ro`zg`orroʻzgʻor anjomlari, kiyim-kechak, poyabzal, yog`ochyogʻoch, qog`ozqogʻoz, baliq, go`shtgoʻsht, qand-shakar, kofe va b. keltiriladi. Savdo-sotiqdagi asosiy mijozlari  — Kanada, Yaponiya, Meksika, G`arbiyGʻarbiy Yevropa mamlakatlari. Pul birligi  — Amerika dollari.

Mamlakat kasalxona muassasalarining 70 %  — xususiy. Shifokorlarni tibbiyot maktablari tayyorlaydi. Saratoga-Springs, Kliften, Trenchlik, Xot-Springsda balneologiya, Atlantiksitida dengiz bo`yiboʻyi, Santa-Klaus, Monterey, Santa Barbarada dengiz kurortlari bor. Atlantika va Tinch okeanlari sohillari va orollarida, shuningdek tog`togʻ va cho`lchoʻl joylarda iqlimiy st-yalar joylashgan.

== Maorifi va madaniy-ma`rifiymaʼrifiy muassasalari ==

Milliy maorif tizimi mustaqillik uchun urush (1775—83)dan keyin qaror topa boshladi. 1852 y.dayilda Massachusets shtati AQShda birinchi bo`libboʻlib majburiy boshlang`ichboshlangʻich ta`limtaʼlim to`g`risidatoʻgʻrisida qonun qabul qildi. AQShdagi ko`pchilikkoʻpchilik shtatlarda 7—16 yoshdagi bolalar uchun o`qishoʻqish majburiy. O`rtaOʻrta maktabning turlari ko`pkoʻp: 3 y.lik kichik o`rtaoʻrta maktab, 6 y.lik birlashgan kichik va o`rtaoʻrta, 4 y.lik o`rtaoʻrta maktab. Barcha variantdagi o`rtaoʻrta maktablarda o`qishoʻqish muddati  — 12 y. Oliy ta`limtaʼlim tizimi universitetlarni, 4 y.lik kollejlarni bundan tashqari to`liqtoʻliq oliy ma`lumotmaʼlumot bermaydigan 2 y.lik kichik kollejlarni, hunar va texnika in-tlarini o`zoʻz ichiga oladi. Barcha oliy o`quvoʻquv yurtlarida ta`limtaʼlim pulli. Eng yirik oliy o`quvoʻquv yurtlari: Garvard, Kaliforniya (Berkli sh.da), Viskonsin, Michigan, Illinoys, Kornell (Itaka sh.da), Kolumbiya, Prinston, Chikago, Pensilvaniya universitetlari, Kaliforniya, Stenford va Massachusets texnologiya intlari. Yirik kutubxonalari: Kongress kutubxonasi (1800 y. tashkil etilgan), Nodir kitoblar va qo`lyozmalarqoʻlyozmalar kutubxonasi, Milliy arxiv kutubxonasi, Milliy tibbiyot kutubxonasi, universitetlarning kutubxonalari, Los-Anjeles (1872 y. tashkil etilgan), Chikago (1872 y. tashkil etilgan), Boston (1852 y. tashkil etilgan), Nyu-York (1895 y. tashkil etilgan) xalq kutubxonalari va b. Mashhur muzeylari: AQSH Milliy muzeyi, Havoda uchish va kosmonavtika milliy muzeyi, Nafis san`atsanʼat asarlari milliy kolleksiyasi, Milliy san`atsanʼat galereyasi, Tarix va texnika milliy muzeyi, Milliy portret galereyasi (hammasi Vashingtonda), Hoz. zamon san`atsanʼat muzeyi, Metropoliten muzey, Amerika tabiatshunoslik tarixi muzeyi (Nyu-Yorkda), Boston nafis san`atsanʼat muzeyi va b.

AQShda ilmiy muassasalarga rahbarlik qiladigan yagona markaz yo`qyoʻq. Vashingtondagi AQSH Milliy FA (1863 y.dayilda tashkil bo`lganboʻlgan) fan va texnika masalalari bo`yichaboʻyicha federal hukumatning maslahatchisi hisoblanadi. 1964 y.dayilda alohida Milliy texnika akademiyasi tuzilgan; Kaliforniya FA (1853), Chikago FA (1857) mavjud. Barcha i.t.larning anchagina qismi universitetlarda olib boriladi. 1965 y.dayilda tashkil etilgan Milliy ta`limtaʼlim akademiyasi maorif va ped. masalalari bilan shug`ullanadishugʻullanadi. Mamlakatda birtalay ixtisoslashgan ilmiy tashkilot va jamiyatlar bor. 10 mingdan ortiq, asosan, xususiy sanoat firmalari, 700 ga yaqin federal hukumat muassasasi i.t. va tadqiqot-konstruktorlik ishlarini amalga oshiradi. Kongressning ijozati bilan federal hukumat barcha i.t. va konstruktorlik ishlarining yarmini pul bilan ta`minlayditaʼminlaydi. 1950 y.dayilda Millim ilmiy fond tashki l etildi. Bu muassasa zimmasiga i.t.larning yo`nalishiniyoʻnalishini belgilash, ularni muvofiqlashtirish va pul bilan ta`minlashtaʼminlash, ilmiy kadrlar tayyorlash vazifasi yuklatilgan. Fan va texnika masalalari bo`yichaboʻyicha federal kengash prezidentning maxsus yordamchisi boshchiligida hukumat muassasalari bajaradigan tadqiqot ishlarini nazorat qiladi. Davlat muassasalari orasidagi eng yirik fondlar Mudofaa vazirligiga qarashlidir. Bu vazirlik ixtiyorida 100 dan ortiq i.t. va tajriba ilmiy markazlari bor.

== Matbuoti, radioeshittirish va teleko`rsatuvitelekoʻrsatuvi ==

AQShdagi yirik kundalik gazetalar: "Nyu„Nyu-York tayms"tayms“ ("Nyu„Nyu-York vaqti"vaqti“, 1851 y.danyildan), "NyuYork„NyuYork deyli nyus"nyus“ ("Nyu„Nyu-York kundalik yangiliklari"yangiliklari“, 1919 y.danyildan), "Nyu„Nyu-York post"post“ ("Nyu„Nyu-York pochtasi"pochtasi“, 1801 y.danyildan), "Vashington„Vashington post"post“ ("Vashington„Vashington pochtasi"pochtasi“, 1877 y.danyildan), "Vashington„Vashington tayms"tayms“ ("Vashington„Vashington vaqti"vaqti“, 1982 y.danyildan), "Uollstrit„Uollstrit djornel"djornel“ ("Uollstrit„Uollstrit gazetasi"gazetasi“, 1889 y.danyildan), "Chikago„Chikago tribyun"tribyun“ ("Chikago„Chikago minbari"minbari“, 1847 y.danyildan), "Los„Los-Anjeles tayms"tayms“ ("Los„Los-Anjeles vaqti"vaqti“, 1881 ydan), jurnallar: "Taym"„Taym“ ("Vaqt"„Vaqt“, 1923 y.danyildan), "Nyusuik"„Nyusuik“ ("Hafta„Hafta yangiliklari"yangiliklari“, 1933 y.danyildan), "Yunayted„Yunayted steyts nyus end uorld riport"riport“ ("Qo`shma„Qoʻshma shtatlar yangiliklari va jahonga nazar"nazar“, 1933 ydan), "Biznes„Biznes uik"uik“ ("Biznes„Biznes hafta mobaynida"mobaynida“, 1929 y.danyildan), "Neyshn"„Neyshn“ ("Xalq"„Xalq“, 1865 ydan), "Demokrat"„Demokrat“ (1961 ydan), "Layf"„Layf“ ("Hayot"„Hayot“). Yetakchi axborot agentliklari: Assoshieyted Press (AP; 1848 y.dayilda tashkil etilgan) va YUPI (1958 y.dayilda tashkil etilgan). Birinchi tijorat radiost-yasi 1920 y.dayilda tashkil etilgan. AQShda 9 mingdan ko`proqkoʻproq radio va IZO telest-ya mavjud. Tajriba teleko`rsatuvi telekoʻrsatuvi — 1928 y.danyildan, muntazam teleko`rsatuvtelekoʻrsatuv 1941 y.danyildan ishlaydi.

17-a.dan rivojlana boshladi. 1775—83 y.lar mustaqillik uchun urush davridagi ma`rifatparvarlarmaʼrifatparvarlar, xususan, "Uchinchi„Uchinchi tabaka"tabaka“ oliy maqsadlarining targ`ibotchisitargʻibotchisi B. Franklin va atoqli publitsist, "Somom„Somom aql"aql“ (1776) va "Inson„Inson huquqlari"huquqlari“ (1791— 92) manifestining muallifi T. Peyn faoliyati milliy adabiyotni rivojlantirishda muhim rol o`ynadioʻynadi. T. Jeffersonning "Mustaqillikdeklaratsi„Mustaqillikdeklaratsi-yasi"yasi“ (1776)da ilg`orilgʻor ma`rifatparvarlikmaʼrifatparvarlik g`oyalarigʻoyalari aks etdi. Yevropa romantizm i ta`siridataʼsirida 19-a.ning 1-yarmida Amerika romantizmi yuzaga keldi va milliy o`zigaoʻziga xoslik xususiyatlarini ifodalab berdi. Romantizmning dastlabki davri 1810— 30-y.larga to`g`ritoʻgʻri keladi. Uning eng salmoqli vakillaridan V. Irving , U. K. Brayant, J. F. Kuper asarlarida Amerika xalqining farovon turmush haqidagi orzu-umidlari aks etgan. 19-a.ning 40—60-y.larida adabiyotda negrlarni qullikdan ozod qilish uchun boshlangan harakat bilan bog`liqbogʻliq yo`nalishyoʻnalish yuzaga keldi. J. G. Uityer, X. U. Longfello, J. R. Louell, G. Bicher-Stou ("Tom„Tom toganing kulbasi"kulbasi“), R. Xildret kabi shoir va yozuvchilar asarlari, U. L. Xarrison, U. Filips, A. Linkoln, mutafakkir negr F. Duglaslarning publitsistikasi quldorlikka qarshi qaratildi. Shoir U. Uitmen ijodi ham milliy adabiyotni rivojlantirishda muh-im rol o`ynadioʻynadi. Fuqarolar urushidan keyin AQSH adabiyotida Mark Tven ("Tom„Tom Soyerning sarguzashtlari"sarguzashtlari“, "Geklberri„Geklberri Finning sarguzashtlari"sarguzashtlari“) AQSH adabiyoti tarixida o`chmasoʻchmas iz krldirdi. T. Drayzer ("Moliyachi"„Moliyachi“, "Amerika„Amerika fojiasi"fojiasi“), F. Norris, J. London ("Martin„Martin Idei"Idei“) 19a. AQSH adabiyoti an`analarinianʼanalarini davom ettirib, AQSH adabiyoti tarixida yangi saxifa ochdilar. J. Londonning asarlarida insonning alohida toifasi, mard, kuchli, halol, ayni vaqtda o`zoʻz hayotiy kurashida yolg`izyolgʻiz inson gavdalantirilgan. T. Drayzerning romanlarida ijtimoiy hodisalar chuqur tahlil etilgan, zamon qaxramonlarining taqdiri keng miqyosda tasvirlangan, tarixga donishmandlarcha nazar tashlangan. 20-a.ning 20-y.larida "Yo`qotilgan„Yoʻqotilgan avlod"avlod“ deb atalgan adabiy guruh (E. Xeminguey, U. Folkner, J. Dos-Passos, F. S. Fitsjerald) tashkil topdi. Uning vakillari mavjud tartibqoidalarni tanqid qildilar, ishonchsizlikni, bosqinchilik urushlariga qarshi harakatni, yosh avlod fojiasini tasvirladilar. 2-jahon urushi arafasida T. Drayzer fashizm mohiyatini fosh etdi va unga qarshi kurashchi obrazini yaratdi. Urushdan keyin J. D. Selinjer, J. Chiver, J. Apdayk, U. Stayron, J. Outs prozasining bosh qahramoni  — ma`naviyatsizmaʼnaviyatsiz jamiyatda o`zoʻz qobiliyatini ro`yobgaroʻyobga chiqara olmaydigan shaxs. Bu yozuvchilarning ko`pginakoʻpgina asarlari o`rtaoʻrta sinf deb atalgan toifadagi odamlarga, yoshlarga bag`ishlanganbagʻishlangan. 20-a. Amerika she`riyatidasheʼriyatida xilma-xil g`oyaviygʻoyaviy-badiiy yechimlarni ko`ramizkoʻramiz. AQShning ilmiy-sarguzasht va hajv adabiyoti (A. Azimov, A. Klark va b.) o`zigaoʻziga xos mavzularning boyligi bilan ajralib turadi. Badiiy-hujjatli roman janri ayniqsa rivoj topdi. Amerika adabiyotining eng yaxshi namunalari "Tom„Tom tog`aningtogʻaning kulbasi"kulbasi“ (G. BicherStou), "Tom„Tom Soyerning sarguzashtlari"sarguzashtlari“, "Geklberri„Geklberri Fin sarguzashtlari"sarguzashtlari“ (M. Tven) , "Ko`mir„Koʻmir qiroli"qiroli“ (E. Sinkler) romanlari, J. London, O. Genri, T. Drayzer, O. Karlson, P. Bak, R. Konnel, E. Xeminguey hikoyalari, L. Xyuz she`rlarisheʼrlari va b. asarlar o`zbekoʻzbek tiliga tarjima qilib nashr etilgan.

== Me`morligiMeʼmorligi ==

Yevropaliklar Shim. Amerikaga kelmaslaridan oldin indeyslarning o`zigaoʻziga xos meʼmorligi bo`lganboʻlgan. Irokezlar "uzun„uzun uylar"uylar“ deb atalgan turar joylar yaratgan bo`lsalarboʻlsalar, Pueblo indeyslari "pueblo"„pueblo“ qishloq uylarini qurganlar. Ingliz, golland va fransuz mustamlakachilari AQShga Yevropa an`analarinianʼanalarini keltirdilar. Dastlabki binolar barokko uslubida qurilgan. Ular sodda bo`libboʻlib, naqshlar kam ishlatilgan. 18—19-a.larda AQSH me`morligidameʼmorligida klassitsizm uslubi hukm surdi. Bu uslubda davlat va jamoat binolari (Vashingtondagi Oq uy, Nyu-Yorkdagi Eski ratusha  — shahar idorasi), ibodatxona va b. qurildi. Keyinroq quramalik va dabdabalilik kuchaydi [Vashingtondagi Kapitoliy (kongress) binosi]. Fuqarolar urushidan so`ngsoʻng AQSH me`morligimeʼmorligi yuksalish yuliga o`tdioʻtdi. AQShning bir qancha iste`dodliisteʼdodli me`morlarimeʼmorlari T. Richardson, J. O. Ryoblin, U. O. Reblinglar qurilish texnikasi rivojiga katta hissa qo`shdilarqoʻshdilar (Bruklin ko`prigikoʻprigi). 20-a. AQSH me`morligimeʼmorligi, asosan, texnika va iqtisod sur`atiga bog`liqbogʻliq holda rivojlandi. 20-a.ning 20—30-y.larida Amerikaning bir qancha shaharlarida (Nyu-York, LosAnjeles, Chikago va b.) nihoyatda baland binolar qurildi. Amerikaning eng iste`dodliisteʼdodli me`morlarimeʼmorlari L. Salli-ven va F. L. Rayt yangi texnika imkoniyatlarini estetik tushunishga intildilar: L. Salliven ko`pkoʻp odam sig`adigansigʻadigan katta binolar uchun po`latpoʻlat to`sinlitoʻsinli konstruksiyani ishlab chiqsi, F. L. Rayt esa kichik bino loyihalari ustida ishladi, ayni vaqtda bir necha baland hamda ba`zibaʼzi ma`muriymaʼmuriy binolar loyihasi ham 30-y.lar o`rtalaridaoʻrtalarida chizildi. AQShga Yevropadan mashhur me`morlarmeʼmorlar: V. Gropius, M. Breyner, L. Mis van der Roe, E. Mendelson, R. Neytra, E. Sa-ariyenen va b. keldilar. Ular hozirgi zamon AQSH me`morligigameʼmorligiga asos soldilar. 2-jahon urushi yillari AQShda yig`mayigʻma qurilish rivojlandi. Urushdan so`ngsoʻng "Po`lat„Poʻlat va alyuminiy"alyuminiy“ me`morligimeʼmorligi rag`batlantirildiragʻbatlantirildi, me`moriymeʼmoriy shakllarning "universal„universal uslubi"uslubi“ taraqqiy etdi (L. Mis van der Roe asarlari). 50-y.larning oxirida yangi klassitsizmning yangicha nusxasi paydo bo`ldiboʻldi (E. D. Stoun, M. Yamasaki kabi me`morlarmeʼmorlar). 60—80-y.lar inshootlari hajmining kattaligi, geometrik miqyoslarining salmoqliligi, me`moriymeʼmoriy yunalishlarning betartibligi bilan ajralib turadi (Nyu-Yorkdagi Xalqaro savdo markazining 412 m balandlikdagi 110 kavatli minorasi, 1971—73, me`morlarmeʼmorlar M. Yamasaki, E. Rot; Chikagodagi "Sire„Sire va Robak"Robak“ savdo konsernining 442 m balandlikdagi minorasi, 1972—75, "SOM"„SOM“ firmasi me`morlarimeʼmorlari; Minne-apolisdagi bank binosi, 1969—73, me`mormeʼmor G. Birkerts va b.; San-Fransiskodagi "Xayat„Xayat Rijensi"Rijensi“ mehmonxonasi, 1973, "Jon„Jon Portmen va b."“ firmasi hamda Los-Anjelesdagi "Bonavantyur"„Bonavantyur“, 1978, me`mormeʼmor J. Portmen).

== Tasviriy san`atisanʼati ==

AQShning yerli xalqi  — indeyslarning AQShga boshqa mamlakatlardan kelgan xalqlar san`atidansanʼatidan farklanuvchi o`zigaoʻziga xos qadimiy san`atisanʼati bor. Indeyslar san`atisanʼati diniy xarakterdagi yog`ochyogʻoch haykallar, naqshli sopol idishlar, guldor matolar, bizon terisiga tushirilgan naqsh va rasmlar, zebziynatlardan iborat. AQSH yerlari yevropaliklar tomonidan mustamlakaga aylantirilgan davrdan 18-a. o`rtalarigachaoʻrtalarigacha mahalliy tasviriy san`sanʼ-atda (yevropaliklar san`atisanʼati) barokko uslubining soddalashtirilgan shakllari bilan yaratilgan taqlidiy asarlar tarqalgan. 18-a. oxiri va 19-a. boshlarida AQShda rassomlar  — G. Styuart, J. Trammbal, T. Salli ijod qildilar. AQSH tasviriy san`atisanʼati rivojida Filadelfiyada tashkil topgan Badiiy akademiyaning (1805) ahamiyati katta bo`ldiboʻldi. 18-a. oxiri va 19-a. boshlarida rivojlangan AQSH tasviriy san`atisanʼati 19-a.ning 20—50-y.larida tushkunlik davrini boshdan kechirib, 19-a. 2-yarmidan yana yuksaldi. Biron Uoldo, U. Maunt kabi realist rassomlar ijodida xalq turmushini jonli va haqqoniy ifodalashga intilish seziladi. 19-a.ning 2-yarmida ijod qilgan va Amerika san`atinisanʼatini yuksak darajaga kutargan rassomlar orasida U. Gomer, T. Itkins, J. Uistlerlar alohida o`rinoʻrin tutadi. Rassomlik san`atiningsanʼatining tarkib topishiga T. Nast, haykaltaroshlikka esa O. Sent-Godens hissa qo`shganqoʻshgan. 19-a. oxiri va 20-a. boshlarida AQSH tasviriy san`atidasanʼatida impressionizm, simvolizm, modernizm (Ch. Xessem, M. Preidergast) oqimlari paydo bo`ldiboʻldi. 20-a. boshlarida haykaltarosh J. Bernard, rassomlardan J. Pensell, J. Sloan va J. Bellouz kabilar ijod qildilar. AQSH tasviriy san`atidasanʼatida rassom R. Kent alohida o`rinoʻrin tutadi. R. Kent shim. manzaralari va kitob suratkashligining mohir ustasi sifatida jahonga tanilgan. Portretchi I. Olinskiy, amerika xalqi turmushini haqqoniy tasvirlovchi aka-uka R. va M. Soyerlar, haykaltarosh M. Filde kabilar ham mashhur.

AQSH musiqiy madaniyati Yevropa va Afrikadan olingan musiqiy shakllar, janrlar va uslublar hamda Amerika qit`asidaqitʼasida qadimdan mavjud bo`lganboʻlgan musiqiy an`analaranʼanalar omuxtasi tarzida tarkib topdi. Indeyslarning musiqa madaniyati bir ovozli va pasayib boruvchi ohangli qo`shiqqoʻshiq hamda raqslardan iborat bo`lganboʻlgan. Amerikaning dastlabki yarim professional musiqachilari  — U. Billings, E. Lou, J. Morgan (18-a. oxiri); ular ijodida dastlabki kelgindilarning diniy qo`shiqlariqoʻshiqlari amerikacha musiqaga xos yangi shaklga kirdi. 19-a.ning 2-yarmidan boshlab AQShga Yevropa mamlakatlaridan musiqachilar, kompozitorlar kelib, Amerika musiqa madaniyati rivojiga hissa qo`shdilarqoʻshdilar. Ular simfonik orkestrlar, musiqa o`quvoʻquv yurtlari va jamiyatlari, teatrlar tashkil etishdi. 1883 y. Nyu-Yorkda mashhur "Metropoliten„Metropoliten opera"opera“ teatri ochildi. Shotlandiyalik Edvard Mak Douell AQSH professional kompozitorlik maktabiga asos soldi. L. Armstrong , B. Gudmen, Dyuk Ellington kabi musiqachilar jaz san`atinisanʼatini rivojlantirdilar. Kompozitor va pianinochi Jorj Gershvinning 1935 y.dayilda sahnalashtirilgan "Porgi„Porgi va Bess"Bess“ operasi Amerikaning haqiqiy milliy operasi sifatida musiqa tarixiga kirdi. 20-a. 30-y.larida "Kompozitorlar„Kompozitorlar uyushmasi"uyushmasi“ va "Ishchi„Ishchi musiqachilar uyushmasi"uyushmasi“ atrofida to`plangantoʻplangan kompozitorlarning ijodiy faoliyati avj oldi. AQSH kompozitorlaridan  — L. Bernstayn, S Barber, J. K. Menotti, U. Shumen, dirijyorlardan  — Yu. Ormandi, L. Stokovskiy, pianinochi  — V. Klaybern, skripkachilardan  — I. Menuxin, Isaak Stern, mashhur negr qo`shiqchilari qoʻshiqchilari — Pol Robson va Marian Anderson, qo`shiqchiqoʻshiqchi kompozitor Pit Siger, musiqashunoslar  — O. Kinkeldi, P. Lang , N. Slominskiy va b.lar AQSH musiqa tarixida salmoqli o`rinoʻrin tutadi. Mamlakatda bir necha mashhur orkestrlar, opera teatrlari, yirik musiqa o`quvoʻquv yurtlari, maktablari bor. Mashhur skripkachi Isaak Stern, qo`shiqchiqoʻshiqchi kompozitor Pit Siger, Beni Gudmen rahbarligidagi orkestr va b. turli vaqtlarda O`zbekistondaOʻzbekistonda gastrodda bo`lganboʻlgan.

Shim. Amerika hududida teatr san`atisanʼati bo`lganligiboʻlganligi haqidagi dastlabki ma`lumotmaʼlumot 17-a.ga oid. O`shaOʻsha paytlarda ingliz missionerlari xristianlikni targ`ibtargʻib qilish uchun diniy pyesalarni sahnalashtirar edilar. 18-a.da asosan Angliyadan kelgan teatr guruhlari spektakllar qo`yishardiqoʻyishardi. 1716 y.dayilda Uilyamsburgda (Virginiya shtati) birinchi teatr binosi qurildi. Angliyadan kelgan L. Xallem teatri shu binoda faoliyatini boshladi. U Shekspirning "Venetsiyalik„Venetsiyalik savdogar"savdogar“ pyesasini sahnaga qo`ydiqoʻydi. AQSH professional teatri shu tariqa boshlandi. Uning repertuar asosini ingliz dramaturgiyasi tashkil qilgan edi. 18-a. oxiridan boshlab Amerika dramaturglarining (ko`pinchakoʻpincha U. Danlep) asarlari qo`yiladiganqoʻyiladigan bo`ldiboʻldi. 18-a. oxiri  — 19-a. boshlarida yirik shaharlarda teatrlar tashkil qilindi: "Park"„Park“, "Chetem"„Chetem“, "Baueri"„Baueri“ (Nyu-York), "Chestnat„Chestnat Strit"Strit“ (Filadelfiya), "Tremont"„Tremont“ (Boston) va b. 19-a. ikkinchi yarmida ko`chmakoʻchma guruhlar hisobiga teatrlar soni ortdi. Bu teatrlarda ma`lummaʼlum bir pyesani qo`yishqoʻyish uchun guruh yig`ishyigʻish, spektaklni foyda bermay qolguncha ko`rsatibkoʻrsatib, so`ngsoʻng guruhni tarkatib yuborish va b. pyesa hamda guruh izlash, ularda yetakchi o`rinnioʻrinni egallagan "yulduzlar"dan„yulduzlar“dan foydalanish odat tusiga kirgan edi. Bu hol Nyu-Yorkning Brodvey kuchasida joylashgan teatrlarda ham ro`yroʻy berdi. 30-y.larda ishchi teatrlari maydonga keldi. 1927 y.dayilda J. Louson va M. Gold "Yangi„Yangi dramaturglar teatri"teatri“ tashkil qilib, "Xoboken„Xoboken Blyuz"Blyuz“ (M. Gold) va "Internatsional"„Internatsional“ (J. Louson) kabi asarlarni sahnalashtirdi. Shu yillarda "Reper„Reper-tuarli fuqaro teatri"teatri“ va 158 federal teatr ochildi. Ammo iqtisodiy tanazzul natijasida ilg`orilgʻor teatrlar birin-ketin yopilib, yana Brodvey teatrlari hukmron bo`libboʻlib qoldi. 2-jahon urushidan keyin "Brodveydan„Brodveydan tashqari"tashqari“ teatrlar maydonga keldi: "Kriket"„Kriket“, "Grinuich„Grinuich-Myuz"Myuz“, "Living"„Living“, "Sheridan„Sheridan Skver pleyxaus"pleyxaus“ va b. 1957 y.dayilda NyuYorkda "Brodveydan„Brodveydan tashqari"tashqari“ teatrlar uyushmasi tashkil etildi. 1964 y.dayilda NyuYorkda "Linkoln„Linkoln san`atsanʼat markazi doimiy teatri"teatri“ ochildi. 70-y.larda Texas, Kaliforniya, Florida, Rod-Aylend va b. shtatlarda mintaqa teatrlari tashkil topdi. Tennessi, Viskonsin, Oklaxoma, Minnesota shtatlarida bolalar teatrlari ishlaydi. 50— 80-y.lardagi AQShning yetakchi dramaturglari  — A. Miller, T. Uilyame, E. Olbi, J. Gelber, L. Xensberi, J. Boldun, D. Reyb va b; tanikli rej.lar  — J. Papp, E. Kazan, J. Bek, J. Chaykin, P. Shuman, D. Makbet, E. Sherin, D. O’NilOʻNil, J. Uord; aktyorlar  — R. Stayger, L. Kobb, J. Fonda, J. Xarris, M. Stepplton, S. Puatye, D. Din, D. Jons va b. Turli millatlarning ishchi tashkilotlari huzurida havaskorlik to`garaklaritoʻgaraklari mavjud. Teatr kadrlari untlarning maxsus f-tlarida, xususiy drama studiyalarida tayyorlanadi.

AQShda kino san`atisanʼati rivojlana boshlashi arafasida, 1893 y.dayilda T. A. Edison "kinetoskop"ni„kinetoskop“ni ixtiro qildi. Mamlakatda uch yildan keyin kino i.ch. boshlandi. 1908 y.danyildan Gollivud (LosAnjeles yaqinida) AQSH kinematografiyasi markazi bo`libboʻlib qoldi. Iste`dodliIsteʼdodli rej. D. U. Griffit yaratgan "Millatning„Millatning tug`ilishi"tugʻilishi“ (1915), "Chidab„Chidab bo`lmaslik"boʻlmaslik“ (1916), "Sindirilgan„Sindirilgan novdalar"novdalar“ (1919) kabi tarixiy filmlar mustaqil san`atsanʼat sifatida kinoga asos soldi. L. Gish, R. Bartelmes, M. Pikford, K. Marsh, T. Ins, S.de Mill va b. kino san`atisanʼati namoyandalari kinematografiya tarixida o`chmasoʻchmas iz qol-dirdi. 20-y.larda "Shimoldan„Shimoldan kelgan Nanuk"Nanuk“ (rej. R. Flaerti, 1922), "Janubiy„Janubiy dengizlarning Moanasi"Moanasi“ (rej. R. Flaerti, 1926), "Ochko`zlik"„Ochkoʻzlik“ (rej. E. Shtrogeym, 1924), "Ulug`„Ulugʻ namoyish"namoyish“ (rej. K. Vidor, 1925) kabi filmlar yaratildi. Ovozsiz kino san`atidasanʼatida Ch. Chaplin, G. Lloyd, B. Kiton, R. Arbekl, Ch. Konklin kabi kino qiziqchilari yetishib chiqdi. 20-y.larda kino i.ch. "Metro„Metro-Goldvin-Mayer"Mayer“, "Kolumbiya"„Kolumbiya“, "Paramaunt"„Paramaunt“, "Uorner„Uorner Brazers"Brazers“ degan asosiy kinokompaniyalar ixtiyorida bo`ldiboʻldi. "Rizqi„Rizqi-ro`zimiz"roʻzimiz“ (rej. K. Vidor, 1934), "Men„Men surgundan qochganman"qochganman“ (rej. Le Roy, 1932), "G`azab"„Gʻazab“ (rej. F. Lang , 1935), "Jin„Jin ko`cha"koʻcha“ (1937) 30-y.larning eng yaxshi filmlaridandir. 2-jahon urushi yillarida "Yettinchi„Yettinchi xoch"xoch“ (rej. F. Sinneman, 1943), "Shimol„Shimol yulduzi"yulduzi“ (rej. L. Maylstoun, 1943), "Moskvaga„Moskvaga safar"safar“ (rej. J. Uorner, 1943) kabi filmlar paydo bo`ldiboʻldi. 50-y.larda Gollivud ko`pkoʻp seri yal i filmlar chiqara boshladi: "Ben„Ben-Gur"Gur“, "Spartak"„Spartak“, "Kleopatra"„Kleopatra“ va b. "Nyu„Nyu-York maktabi"maktabi“ deb atalgan ilg`orilgʻor maktab ki-nematografchilari "Bauerida"„Bauerida“ (1956), "Qayt„Qayt, Afrika"Afrika“ (1959), "O`qraygan„Oʻqraygan ko`z"koʻz“, "Soyalar"„Soyalar“, "Aloqdchi"„Aloqdchi“ kabi filmlarni yaratdilar. 60-y.lardagi AQSH kinofilmlarining eng yaxshilari qatoriga "Bonni„Bonni va Klayd"Klayd“ (A. Peni, 1966), "Favqulodda„Favqulodda hodisa"hodisa“ (S. Lyumet, 1967), "Janubning„Janubning diqqinafas tunida"tunida“ (M. Nikole, 1967), "Bitiruvchi"„Bitiruvchi“ (1968) kabilar kiradi. 70—80-y.

larda ko`ngilocharkoʻngilochar va sarguzasht filmlar, "dahshat"„dahshat“ va "falokat"„falokat“ filmlari chiqarishga kirishib ketildi. AQSH kinoaktyorlari  — B. Lankaster, S. Tresi, M. Brando, G. va D. Fondalar, D. Xofman. AQShda kino san`atisanʼati o`quvoʻquv va i.t. muassasalari, jumladan, Kino san`atisanʼati akademiyasi (1927 y.dayilda asos solingan) bor, u har yili mamlakat va chet ellarda yaratilgan eng yaxshi filmlarga "Oskar"„Oskar“ mukofotini beradi.

== O`zbekiston—AmerikaOʻzbekiston—Amerika munosabatlari ==

O`zROʻzR bilan AQSH o`rtasidagioʻrtasidagi ikki tomonlama siyosiy va iqtisodiy munosabatlar bir nechta hukumatlararo shartnoma va bitim asosida tartibga solib turiladi. Hamjihatlik haqidagi memorandum, Investitsiyalarni rag`batlantirishragʻbatlantirish va o`zarooʻzaro himoya qilish haqidagi shartnoma, Savdo bitami, Maslahatlashuvlar o`tkazishoʻtkazish to`g`risidagitoʻgʻrisidagi qo`shmaqoʻshma bayonot, Konsullik munosabatlariga oid qo`shmaqoʻshma axborot asosiy hujjatlardir.

O`zROʻzR prezidenti I. A. Karimovning 1996 y. iyunida AQShga qilgan tashrifi ikki mamlakat o`rtasidagioʻrtasidagi munosabatlarni yanada rivojlantirishga ko`maklashgankoʻmaklashgan muhim voqea bo`ldiboʻldi. Tashrif chog`idachogʻida ikki tomonlama huj-jatlar majmui imzolandi. Buxoro viloyatidagi gaz konlarini o`zlashtirishoʻzlashtirish loyihasini mablag`mablagʻ bilan ta`minlashtaʼminlash, surkov materiallari ishlab chiqaruvchi qo`shmaqoʻshma korxona barpo etish, q.x. korxonalariga lizing xizmati ko`rsatuvchikoʻrsatuvchi qo`shmaqoʻshma korxona tashkil qilish to`g`risidagitoʻgʻrisidagi bayonnomalar, O`zROʻzR Tashqi iqtisodiy faoliyat (TIF) Milliy banki bilan AQSH Savdo va taraqkiyot agentligi o`rtasidaoʻrtasida Toshkent aviatsiya i.ch. birlashmasida birgalikda aviatexnika i.ch. loyihasining texnik-iqtisodiy asoslamasini tayyorlash uchun Amerika tomonidan grant ajratish to`g`risidagitoʻgʻrisidagi bitim, O`zbekistonOʻzbekiston TIF Milliy banki bilan "Bank„Bank of Amerika"Amerika“ o`rtasidaoʻrtasida hamkorlik to`g`risidagitoʻgʻrisidagi memorandum, O`zROʻzR Davlat geol. va mineral resurelar qo`mitasiqoʻmitasi bilan "Nyumont„Nyumont-Mayning"Mayning“ kompaniyasi o`rtasidaoʻrtasida hamjihatlik to`g`risidagitoʻgʻrisidagi memorandum, O`zROʻzR Davlat geol. va mineral resurelar qo`mitasiqoʻmitasi bilan "Nyumont„Nyumont-Mayning"Mayning“ va "Mitsui"„Mitsui“ korporatsiyalari o`rtasidaoʻrtasida "Qizilolmasoy"„Qizilolmasoy“ va "Ko`chbuloq"„Koʻchbuloq“ ruda konlarini birgalikda o`zlashtirishoʻzlashtirish to`g`risidagitoʻgʻrisidagi bitim shular jumlasidandir.

1999 y.dayilda O`zbekistonOʻzbekiston bilan AQSH o`rtasidagioʻrtasidagi tovar aylanmasi 282 mln. AQSH dollarini tashkil etdi. O`zbekistonOʻzbekiston AQShdan bug`doybugʻdoy, xalq iste`molisteʼmol mollari, asbob-uskunalar sotib oladi. Eksport asosan paxta tolasidan iborat. AQShdagi turli firma va kompaniyalarning O`zbekistonOʻzbekiston bilan muvaffaqiyatli hamkorligi, delegatsiyalar almashu-vi ikki davlat o`rtasidagioʻrtasidagi munosabatlarni mustahkamlashga imkon beradi.

O`zbekistondaOʻzbekistonda bir qancha O`zbekistonAmerikaOʻzbekistonAmerika qo`shmaqoʻshma loyihalarini amalga oshirishga kirishildi. Ular orasida eng yiriklari "Nyumont„Nyumont-Mayning"Mayning“ kompaniyasi tomonidan Zarafshon sh.da oltin ruda konidan foydalanish, "Interneshnl„Interneshnl Telset, Ink."“ kompaniyasi tomonidan Toshkent sh.da kabel televideniyesi tarmogini yaratish va boshqarish loyihalaridir.

Amerikaning firma va kompaniyalaridan "Barents„Barents grupp"grupp“ kimyo sanoati sohasida, "Kellog"„Kellog“ Ko`qdumaloqKoʻqdumaloq koni uchun kompressor st-yasi qurish, "AIG"„AIG“, "Emsi„Emsi-Ay"Ay“ turli sohalarda o`zbekistonlikoʻzbekistonlik sheriklari bilan muvaffaqiyatli hamkorlik qilmoqda.

"Zarafshon„Zarafshon-Nyumont"Nyumont“ O`zbekistonAmerikaOʻzbekistonAmerika qo`shmaqoʻshma korxonasi Qizilqum cho`lidachoʻlida qisqa muddatda zamonaviy korxona barpo etdi.

MDH mamlakatlaridagi katta loyihalarni ro`yobgaroʻyobga chiqaruvchi Amerika firmalarining tadqiqotlarini mablag`mablagʻ bilan ta`minlovchitaʼminlovchi AQShning yirik nohukumat tashkiloti  — Savdo va taraqqiyot agentligi oltin qazib chiqaruvchi modulli yangi zavod loyihasining texnik-iqtisodiy asoslamasini mablag`mablagʻ bilan ta`minlashtaʼminlash uchun Navoiy kon-metallurgiya k-tiga grant ajratishga qaror qildi.

O`zbekiston Oʻzbekiston — Amerika hamkorligiga xususiy biznes namoyandalari ham salmoqli hissa qo`shdiqoʻshdi. Jumladan 1997 y.dayilda Amerikaning "Keys„Keys interneyshnl"interneyshnl“ kompaniyasi yordamida Toshkent traktor zavodi qayta qurilib, shu firmaning zamonaviy traktorlarini i.ch. yo`lgayoʻlga qo`yildiqoʻyildi. "Boing"„Boing“ kompaniyasi esa o`zarooʻzaro manfaatli shartlar (lizing) asosida yo`lovchiyoʻlovchi tashiydigan samolyotlar yetkazib berdi. "Boing"„Boing“ qulayligi jihatidan ham, uchish xavfsizligi jihatidan ham Rossiyaning shu toifadagi samolyotlaridan katta farq qiladi.

Dunyodagi eng kuchli kompyuter kompaniyasi IBM esa O`zbekistonOʻzbekiston bank tizimini kompyuterlash sohasida katta amaliy yordam berdi. Amerikaning IREX, ACCELS, Soros jamg`armasijamgʻarmasi kabi muassasalari esa AQSH va Yevropaning ilmiy markazlarida O`zbekistonOʻzbekiston uchun mutaxassislar taiyerlashga oid dasturlarni amalga oshirmoqda.

O`tishOʻtish davrining qiyinchiliklarini bartaraf etishda AQSH hukumati va xayriya jamg`armalarijamgʻarmalari insonparvarlik yordami berib, O`zbekistongaOʻzbekistonga bolalar va davolash muassasalari uchun doridarmon, tibbiyot asbob-uskunalari, kiyimkechak, oziq-ovqat mahsulotlari yuborib turibdi. 1997 y. noyabrda AQSH prezidenti rafiqasi Xillari Klintonning O`zbekistongaOʻzbekistonga tashrifi ikki mamlakat o`rtasidagioʻrtasidagi samarali aloqalarni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo`ldiboʻldi.

1997 y. 9—11 iyunda O`zbekistonAmerikaOʻzbekistonAmerika qo`shmaqoʻshma komissiyasining tuzilishi AQSH bilan O`zbekistonOʻzbekiston o`rtasidagioʻrtasidagi munosabatlarning yanada mustahkamlanib va rivojlanib borayotganligini ko`rsatdikoʻrsatdi. Qo`shmaQoʻshma komissiya mintaqaviy siyosiy muammolarni o`zoʻz ichiga olgan o`zarooʻzaro manfaatli masalalar, O`zbekistonningOʻzbekistonning siyosiy va iqtisodiy islohotlardagi siljishi, harbiy sohada hamkorlik qilish hamda O`zbekistondaOʻzbekistonda xo-rijiy investitsiyalar uchun sharoitlarni muhokama etadi. 1998 y. 26—27 fevral Vashington sh.da qo`shmaqoʻshma komissiyaning birinchi, 1999 y. 24—25 may Toshkent sh.da ikkinchi majlisi bo`libboʻlib o`tdioʻtdi.

AQSh ma'muriymaʼmuriy jihatdan 50 shtatga va 1 federal okrugga bo;linadi.