Efiopiya: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k clean up, replaced: km2 → km² using AWB |
CoderSIBot (munozara | hissa) Qatorga koʻchirish toʻgʻrilandi |
||
Qator 6:
== Davlat tuzumi ==
E. — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1995 yil 22 avg .da qabul qilingan. Davlat boshligʻi — prezident (2001 yildan Girma VoldeGiorgis), u parlament tomonidan 6 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Xalq vakillari kengashi (parlamentning quyi palatasi), ijrochi hokimiyatni Bosh vazir va hukumat amalga oshiradi. Parlament — Federal majlis 2 palata: Federatsiya kengashi (yuqori palata) va Xalq vakillari kengashi (quyi palata)dan iborat.▼
▲da qabul qilingan. Davlat boshligʻi — prezident (2001 yildan Girma VoldeGiorgis), u parlament tomonidan 6 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Xalq vakillari kengashi (parlamentning quyi palatasi), ijrochi hokimiyatni Bosh vazir va hukumat amalga oshiradi. Parlament — Federal majlis 2 palata: Federatsiya kengashi (yuqori palata) va Xalq vakillari kengashi (quyi palata)dan iborat.
== Tabiati ==
E. hududining aksari qismi subekvatorial mintaqada boʻlib, katta qismini Efiopiya togʻligi (bal. 2000–3000 m) egallaydi (eng baland joyi 4623 m, RasDashen togʻi). Mamlakat jan.sharqidagi chuqur graben EfiopiyaSomali platosi (bal. 1500 m gacha)ni togʻlikdan ajratib turadi. Shim.sharqda Afar botigʻi (botiqdagi Assal koʻlining sathi dengiz sathidan 116 m past) bor. E.da oltin, platina, mis, nikel, marganets rudalari, tabiiy gaz, kaliy guzi va boshqalar bor. Iqlimi shim. va sharqida tropik choʻl va chala choʻl iqlim, qolgan qismida subekvatorial iqlim. Oʻrtacha oylik t-ra 13° — 19° (AddisAbeba). Oʻrtacha yillik yogʻin 150—160 dan 1500–1800 mm gacha (ayrim joylarda 50 mm dan kam). Asosiy daryolari: Koʻk Nil, VebiShebeli. Bir qancha koʻl bor; eng yirigi — Tana koʻli. Tuproklari Efiopiya togʻligi yon bagʻirlarida qizil qoʻngʻir va togʻ toʻq qizil tuproq, moʻʼtadil mintaqada togʻ qoramtir tuproq, sovuq mintaqada ishqorsizlangan tuproq, qurgʻoqchil sharqiy va jan. chekkalarida qoʻngʻir va qizil qoʻngʻir, koʻpincha toshloq tuproqlar mavjud. E.ning shim., sharqiy va jan. qismi butazorli choʻl va chala choʻl, choʻlga aylangan savannalardan iborat. Daryo vodiylarida doim yashil oʻrmonlar bor. Efiopiya togʻligining gʻarbiy va jan. gʻarbiy yon bagʻirlari tropik oʻrmon. Hayvonot dunyosi xilmaxil: yirik sut emizuvchilar (kiyik, jirafa, buyvol, begemot, fil, zebra, togʻ echkisi) koʻp. Yirtqich hayvonlardan arslon, qoplon uchraydi; har xil maymunlar, qushlar yashaydi. Milliy bogʻlari: Avash, Gambela, Simen va boshqalar▼
▲sharqda Afar botigʻi (botiqdagi Assal koʻlining sathi dengiz sathidan 116 m past) bor. E.da oltin, platina, mis, nikel, marganets rudalari, tabiiy gaz, kaliy guzi va boshqalar bor. Iqlimi shim. va sharqida tropik choʻl va chala choʻl iqlim, qolgan qismida subekvatorial iqlim. Oʻrtacha oylik t-ra 13° — 19° (AddisAbeba). Oʻrtacha yillik yogʻin 150—160 dan 1500–1800 mm gacha (ayrim joylarda 50 mm dan kam). Asosiy daryolari: Koʻk Nil, VebiShebeli. Bir qancha koʻl bor; eng yirigi — Tana koʻli. Tuproklari Efiopiya togʻligi yon bagʻirlarida qizil qoʻngʻir va togʻ toʻq qizil tuproq, moʻʼtadil mintaqada togʻ qoramtir tuproq, sovuq mintaqada ishqorsizlangan tuproq, qurgʻoqchil sharqiy va jan. chekkalarida qoʻngʻir va qizil qoʻngʻir, koʻpincha toshloq tuproqlar mavjud. E.ning shim., sharqiy va jan. qismi butazorli choʻl va chala choʻl, choʻlga aylangan savannalardan iborat. Daryo vodiylarida doim yashil oʻrmonlar bor. Efiopiya togʻligining gʻarbiy va jan. gʻarbiy yon bagʻirlari tropik oʻrmon. Hayvonot dunyosi xilmaxil: yirik sut emizuvchilar (kiyik, jirafa, buyvol, begemot, fil, zebra, togʻ echkisi) koʻp. Yirtqich hayvonlardan arslon, qoplon uchraydi; har xil maymunlar, qushlar yashaydi. Milliy bogʻlari: Avash, Gambela, Simen va boshqalar
== Aholisi ==
E. aholisining 3/4qismini amxara va oromolar tashkil etadi; shuningdek tigrai, galla, tigre, sidimo va boshqalar xalqlar ham yashaydi. Rasmiy til — amxara tili. Dindorlarning aksariyati musulmonlar va xristianlar. Shahar aholisi 11,5%. Yirik shaharlari: AddisAbeba, Xarar (Xarer), Nazret (Adama).
== Tarixi ==
E. hududidan topilgan arxeologik topilmalar yoshi taxm. 2 mln. yilga yaqin. Mil. av. asrlarda E. hududida somxom va boshqalar til guruhlariga mansub xalqlar yashagan. Mil. boshlarida Shim. E. hududida Aksum podsholigi mavjud boʻlgan. 5—6-asrlarda xristianlikning monofislik yoʻnalishi mamlakatdagi hukmron dinga aylandi. 7-asrda arablarning Shim. va Sharqiy Afrikaga bostirib kirishi va Arab xalifaligining paydo boʻlishi natijasida Aksum podsholigi inqirozga uchradi. 13-asrdan bu hududda E. podsholigi mavjud boʻlgan. 18-asr oxiri — 19-asr 1-yarmida oʻzaro urushlar natijasida bir qancha knyazliklarga boʻlinib ketdi. 19-asrning 50-y.lari Kuaralik Kasa mamlakatni birlashtirishda muhim rol oʻynadi [1855 yiloʻzini Teodros (Fyodor) II nomi bilan imperator deb eʼlon qilgan]. 1867 yil Buyuk Britaniya E.ga qarshi urush boshladi. Urushda E. armiyasi yengildi (1868), lekin ingizlar xalq ommasining qattiq qarshiligiga uchrab, mamlakatdan chiqib ketishga majbur boʻldi. 19-asrning 70—80-y.lari E. Misr va Sudan bilan urush olib bordi. Urushlar natijasida E.ning kuchsizlanganidan foydalangan Italiya 1882 yil Assab, 1885 yil Massaua portlarini bosib oldi. 1889 yilgi bitim boʻyicha E. Italiya protektoratiga aylandi. 1890 yil boshida Italiya Qizil dengiz boʻylaridagi oʻzi egallagan yerlarni Eritreya mustamlakasiga birlashtirdi. 1895 yil italyan qoʻshinlari E.ga yana hujum qildilar. 1896 yilI martdagi jangda E. qoʻshinlari italyanlarni tormor keltirdi. 1896 yil 26 oktyabrda tuzilgan sulh shartnomasiga koʻra, Italiya E.ning toʻla mustaqilligini tan oldi. Imperator MenelikII davri (1889—1912)da mamlakatni markazlashtirish nihoyasiga yetdi va bir qator qoʻshni viloyatlar E.ga qoʻshib olindi. Uning oʻlimi (1913)dan soʻng hokimiyat uchun kurash avj oldi. 1930 yil Xayle Selassiye I E. imperatori boʻldi. U bir qancha islohotlarni amalga oshirdi (1931 yil mamlakatning birinchi konstitutsiyasini qabul qildi). 1935—36 yildagi ItaliyaE. urushi natijasida Italiya E.ni egalladi va uni "Italiya Sharqiy Afrikasi" mustamlakasi tarkibiga kiritdi. 1941 yil yanvar da inglizefiop qoʻshinlari Sudan hududidan E.ga kirib, italyan qoʻshinlariga qarshi hujum boshladilar va 1941 yil oxirida E.ni italyan qoʻshinlaridan ozod qildilar (harbiy harakatlarda qatnashgan ingliz qoʻshinlari mamlakatdan 1954 yil chiqib ketdilar). 1942 yil mamlakatda qulchilikni taqiqlash va qullarni ozod qilish toʻgʻrisida farmon eʼlon qilindi. 1952 yil BTM Bosh Assambleyasining qaroriga muvofiq Italiyaning sobiq mustamlakasi — Eritreya federativ asosda E.ga qoʻshildi. 1962 yil Eritreyaning federativ maqomi imperatorlik hukumatining tazyiqi bilan bekor qilindi va u E. bilan toʻliq birlashdi. 20-asr 60— 70-y.larida turli ijtimoiy qatlamlarning faolligi kuchaydi. Agrar islohotlar haqidagi masalani hal etishning choʻzilishi, 1973 yildagi qurgʻoqchilik va yuz minglab kishilarning ochlikdan halok boʻlishi, narxnavoning oshib, yuqori amaldorlar oʻrtasida poraxoʻrlikning avj olishi 1974 yil boshiga kelib monarxiya tuzumining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tangligini kuchaytirdi. 1974 yil fevral
da ish tashlash va namoyishlar boshlandi. U mehnatkashlarning monarxiyaga qarshi inqilobiga aylanib ketdi va 1974 yil 12 sentyabrda Xayle Selassiye I agʻdarib tashlandi. 1975 yil martda mamlakat respublika deb eʼlon qilindi va Sotsialistik E. deb ataddi, 1987 yil sentyabrdan E. Xalq Demokratik Respublikasi, 1991 yil iyundan E., 1995 yilavg . dan E. Federativ Demokratik Respublikasi deb nomlandi. 1993 yil mayda mustaqillik uchun olib borgan 30 yillik kurashdan soʻng Eritreya E.dan ajralib chiqdi va oʻz mustaqilligini eʼlon qildi. E. — 1945 yildan BTM aʼzosi. OʻzR suverenitetini 1992 yil 2 yanvarda tan olgan va 1996 yil 15 iyulda diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami — 28 may — Tinchlik va demokratiya oʻrnatilgan kun (1991 yil 28 mayda E. xalqlari inqilobiy demokratik fronti hokimiyat tepasiga kelgan).
| |||