Vikipediya

Texas: Versiyalar orasidagi farq

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Ximik1991 (munozara | hissa)
4 085 edits
Tahrir izohi yoʻq
k imlo, replaced: havfli → xavfli using AWB
Qator 34:
| Shtat_daraxti = Pecan
| Shtat_daraxti_binom = Carya illinoinensis
}}'''Texas''' - ({{lang-en|Texas}}; {{talaffuz|Teksas}}) [[AQSh]] shtatlaridan biri boʻlib, [[Aholi soniga koʻra AQSh shtat va hududlari roʻyxati|aholi]] va [[Maydoniga koʻra AQSh shtat va hududlari roʻyxati|maydon]] jihatdan ikkinchi oʻrinda, [[Kontinental AQSh|qitʼa shtatlari]] orasida esa birinchi oʻrinda turadi. Nomi [[kaddo tili]]dagi „Tejas“ soʻzidan olingan boʻlib, „''doʻstlar''“ yoki „''ittifoqdoshlar''“ degan maʼnoni anglatadi.<ref>[http://www.tshaonline.org/handbook/online/articles/TT/pft4.html Texas, origin of name] ''Handbook of Texas Online''</ref> Geografik jihatdan mamlakat janubi-markazida joylashgan boʻlib, janubdan [[Meksika]]ning [[Chihuahua (shtat)|Chihuahua]], [[Coahuila]], [[Nuevo León]] va [[Tamaulipas]] shtatlari, gʻarbdan AQShning [[New Mexico]], shimoldan [[Oklahoma]], shimoli-sharqdan [[Arkansas]] va sharqdan [[Louisiana]] shtatlari bilan chegaradosh. Texas maydoni 696 200 &nbsp;km<sup>2</sup> (268 820 kvadrat milya) boʻlib, unda 26,1 million aholi istiqomat qiladi.<ref>{{cite web| title = U.S. Census Bureau Announces 2010 Census Population Counts – Apportionment Counts Delivered to President | work = Press Release| publisher = U.S. Census Bureau | date = December 21, 2010 | url = http://2010.census.gov/news/releases/operations/cb10-cn93.html | accessdate =February 7, 2011}}</ref>
 
Texas Amerikaning qishloq xoʻjalik, chorvachilik, taʼlim, neft va kimyo sanoati, iqtisodiy markazlaridan biri sanaladi. Shtat poytaxti — [[Austin (Texas)|Ostin]], maʼmuriy boʻlinuvi — [[Okrug (AQSh)|okruglar]] (254). Shtatning pochta qisqartmasi — TX.
Qator 44:
 
== Geografiyasi ==
Hududiy va geologik oʻzgachaliklariga qarab Texasda mamlakatning janubidagi va gʻarbiy-janubidagi [[yer]]larga oʻxshash har turli [[Landshaft|landshaftlarlandshaft]]lar uchraydi.<ref>Sansom, Andrew: ''[http://books.google.com/books?id=LEHH7ovVVDgC Water in Texas: An Introduction]'', University of Texas Press, 2008, pg. 25</ref> Texas koʻpincha janubi-gʻarbiy qumli choʻllar bilan bogʻlangan boʻlib, shtat umumiy hududining 10% dan kamroq qismini qumliklar egallaydi.<ref>Dingus, Anne: ''The dictionary of Texas misinformation'', Gulf Publishing Company, 1987</ref> Shtat boʻylab sharqdan gʻarbga tomon sayohat qilinsa, sohildagi botqoqlar va qayragʻochli oʻrmonlardan, tekisliklardan, choʻqqilardan va oxirida [[Big Bend]] choʻllari va togʻlaridan tashkil topgan landshaftlarni uchratish mumkin.
 
[[File:Guadalupe Mountains and El Capitan 2006.jpg|200px|right|thumb|Gvadalupe togʻlari]]
Texas 268 820 mil<sup>2</sup> (696 200 &nbsp;km<sup>2</sup>) hududi bilan AQShdagi [[Alaska]]dan soʻng ikkinchi oʻrinni egallaydi. U hududi boʻyicha [[Fransiya]]dan 10% kattaroq boʻlsa, [[Germaniya]] yoki [[Yaponiya]] kabi mamlakatlardan esa, ikki barobar katta. Agar Texas mamlakat boʻlganida, [[Chili]] va [[Zambiya]]dan keyin 40-oʻrinda turar edi.
 
[[File:Texas Hill Country 187N-2.JPG|200px|left|thumb|Hill oʻlkasi]]
Qator 60:
 
== Iqlimi ==
Texas katta hudud boʻlganligi va koʻp zonalarning chorrahasida joylashganligi uchun iqlimi subtropik. Mamlakatning [[Panxendl]] qismida Shimoliy Texasga qaraganda qish oylari sovuqroq boʻladi, boʻgʻoz yoqalarida esa qish oylari iliq boʻladi. Shtat gʻarbiy qismi El Pasoda yillik yogʻingarchilikning miqdori 8 dyuymni (200 &nbsp;mm) tashkil qilsa, shimoli-sharqiy qismi sanalmish Xyustonda esa yillik yogʻingarchilikning miqdori 54 dyuymni (1400 &nbsp;mm) tashkil qiladi. Shimoli-markaziy hududi [[Dallas|Dallasda]]da yillik yogʻingarchilikning miqdori — 37 dyuym (940 &nbsp;mm).
 
Qor yiliga Texasning gʻarbiy tomonidagi Panxendl va togʻli hududlarda koʻp yogʻsa, Shimoliy Texasda yiliga bir necha marta, Markaziy va Sharqiy Texasda esa bir necha yilda bir marotaba yogʻadi. Ayrim sharoitlardan tashqari San-Antonioning janubida va qirgʻoqlarda qor siyrak yogʻadi. [[2004-yil]]i Yangi yil arafasida boʻron boʻlganda Kingsvillning janubiga qor yoqqanda, dekabrning oʻrtacha harorati — 65&nbsp;° C ni tashkil qildi.<ref>{{cite web|url=http://www.wunderground.com/history/airport/KNQI/2008/12/24/DailyHistory.html?req_city=NA&req_state=NA&req_statename=NA |title=History : Weather Underground |publisher=Wunderground.com |date=2008-12-24 |accessdate=2010-04-11}}</ref>
Maksimal harorat yoz oylarida oʻrtacha hisob bilan Gʻarbiy Texas togʻlarida 80 &nbsp;°F(26 &nbsp;°C) boʻlsa, Rio Grand dala-dashtidagi Galveston orolida 100 &nbsp;°F (38 &nbsp;°C) gacha koʻtariladi. Biroq Texasning koʻpchilik hududlarida doimiy yozgi yuqori harorat 90 &nbsp;°F (32 &nbsp;°C) diapazonida boʻladi. Tunda yozgi harorat 50 &nbsp;°F (14 &nbsp;°C)-dan (Gʻarbiy Texas togʻlarida)<ref name="weather2">{{cite web | title = Monthly Averages for Marfa, Texas | publisher = The Weather Channel | url =http://www.weather.com/outlook/recreation/outdoors/wxclimatology/monthly/graph/USTX0830?from=search | accessdate = 2008-10-15}}</ref> 80&nbsp;°F(26 &nbsp;°C)-gacha (Galvestonda)<ref name="weather3">{{cite web | title = Monthly Averages for Galveston, Texas | publisher = The Weather Channel | url = http://www.weather.com/outlook/recreation/outdoors/wxclimatology/monthly/graph/USTX0499?from=search | accessdate = 2008-10-15}}</ref> boʻladi.
 
Yashin Texasda onda-sonda boʻlib turadi, ayniqsa, sharqiy va shimoliy qismida. Shtatning shimoliy tumanlarini [[Tornado]] yuvib ketadi. AQShdagi Tornadolarning asosiy qismi shu Texas hududida boʻlib, u yiliga oʻrta hisob bilan 139 marta sodir boʻladi. Ular koʻpincha Texasning shimoliy qismida va Panxendlda koʻproq vujudga keladi.<ref name="Annual average number of tornadoes">[http://www.ncdc.noaa.gov/img/climate/research/tornado/small/avgt5304.gif NOOA.gov] National Climatic Data Center. Retrieved on October 24, 2006.</ref> Tornado asosan shtatda aprel, may va iyun oylarida sodir boʻladi.<ref name="TexasWeather">{{Handbook of Texas|id=WW/yzw1|name=Weather}} Accessed 2008-07-22</ref>
Qator 74:
 
== Tarixi ==
„Texasdagi olti bayroq“ nomi shtat hududida hukmronlik qilgan xalqlarni bildiradi. [[Ispaniya]] Texas hududida hukmronlik qilgan ilk [[Yevropa]] davlatidir. [[Fransiya]] Texasda qisqa muddat mustamlaka siyosatini olib boradi. Meksika esa bu oʻlkani [[1836-yil]]gacha, yani Texas Respublika sifatida mustaqillik olgunicha oʻz nazoratida ushlaydi. [[1845-yil]]i shtat AQShga 28-shtat sifatida qoʻshiladi. Mamlakat [[Anneksiya|anneksiyasianneksiya]]si [[1846-yil]]i [[Meksika-Amerika urushi|Meksika-Amerika urushining]]ning boshlanishiga sababchi boʻldi. [[1861-yil]]i Texas AQSh tarkibidan chiqib, Amerikadagi [[Ozodlik urush]] vaqtida [[Amerika shtatlari Konfederatsiyasi|Amerika shtatlari Konfederatsiyasiga]]ga kirishini maʼlum qildi. Urushdan soʻng Ittifoq tashkil topguniga qadar, shtat uzoq vaqt iqtisodiy inqirozni boshidan kechirdi.
 
Fuqarolar urushidan soʻng Texasda rivojlangan yagona sanoat — mol chorvachiligi edi. Shtat koʻp yillar davomida chorvachilikning markazi boʻlganligi uchun, Texasni koʻpincha [[kovboy]] bilan bogʻlashadi.
Qator 89:
|url=http://www.tshaonline.org/handbook/online/articles/TT/pft4.html
|accessdate=2007–07–24}}</ref><ref>Richardson, p 1</ref><ref name="etymology">{{cite web |url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Texas |title=Texas |accessdate=2007-02-25 |publisher=Online Etymology Dictionary}}</ref><ref name="WChafe">Wallace Chafe, p.c.</ref>
Amerikalik qabilalar yangidan koʻchib keluvchilarga doʻst sifatida aloqada boʻlib, harbiylarga esa, shtatga kelgan Yevropalik tadqiqotchilar bilan koʻchib keluvchilar qismatiga qarshi boʻldi.<ref>Richardson, p 10</ref> Tinch qabilalar yangidan kelganlarga mahalliy madaniyatni, ovqat tayyorlashni va ovchilikni oʻrgatdi. Harbiy qabilalar esa, oʻzlarining hujumlari va qarama-qarshiliklari bilan Yevropaliklarning hayotini oʻta mushkul va oʻta havflixavfli holga tushirdi.<ref>Rupert N. Richardson, Adrian Anderson, Cary D. Wintz & Ernest Wallace, ''Texas: the Lone Star State'', 9th edition, New Jersey: Prentice Hall, 0131835505, pp.10-16</ref>
 
=== Mustamlaka siyosati ===
[[File:Six Flags over Texas.jpg|300px|left|thumb|Texas hududida hukmdorlik qilgan davlatlarning bayroqlari]]
Texasga bogʻliq eng birinchi tarixiy hujjat Meksika boʻgʻozi yoqasining xaritasi boʻlib, u xarita [[1519-yil]]i Ispaniya tadqiqotchisi [[Alonso Alvares de Pinada]] tomonidan ishlangan.<ref name="chipman243">Chipman (1992), p. 243.</ref><ref name="weber34">Weber (1992), p. 34.</ref> Toʻqqiz yildan soʻng kemada falokatga uchragan ispan tadqiqotchisi [[Alvar Nunes Kabesa de Vaka]] va uning sherigi shtatga ilk bor qadam ranjida qilgan yevropaliklardan boʻldi. Yevropa kuchlari [[1685-yil]]i shunchaki shtatga kelib qolmaganida Texasni egallamagan boʻlardi. [[Rene Robero Kavele de la Sale|Rene Robero Kavele de la Salening]]ning xato hisoblashining sababidan u mustamlakani Missisipi hududida emas, Matagorda boʻgʻozidagi [[Sent-Lyuis forti|Sent-Lyuis fortida]]da oʻrnatdi.<ref name="weber149">Weber (1992), p. 149.</ref> Mustamlaka siyosati qiyin sharoitdan va mahalliy aholining qoʻlidan oʻlgunicha toʻrt yil davom etdi.<ref name="chipman83">Chipman (1992), p. 83.</ref>
 
[[1690-yil]]i [[Fransiya]]ning Sharqiy Texasda bir nechta missiyalar bajarishi orqali raqobatga tushishi [[Ispaniya]]ga xatar soldi.<ref name=chipman89>Chipman (1992), p. 89.</ref> After Native American resistance, the Spanish missionaries returned to Mexico.<ref name="weber155">Weber (1992), p. 155.</ref> Amerikalik indeyslarning qarshiligidan soʻng, ispanliyaliklar [[Meksika]]ga qaytishga majbur boʻldi. Fransiya Luiziana shtatining koʻpchilik janubiy qismiga koʻchib kelganda, [[1716-yil]]i Ispaniya hukumati Sharqiy Texasda yangi missiyalar bajarishi bilan Fransiyaga javob qaytardi.<ref name=chipman111and2>Chipman (1992), pp. 111-112.</ref><ref name="weber160">Weber (1992), p. 160.</ref> Ikki yildan soʻng birinchi ispan fuqarosi koʻchishi natijasida San-Antonioga asos soldi.<ref name="weber163">Weber (1992), p. 163.</ref>
Qator 115:
[[File:SantaAnnaSurrender.jpg|left|thumb|Meksikalik general Santa Annaning San Xasinto jangida taslim boʻlishi]]
[[File:Wpdms republic of texas.svg|right|thumb|1836-1845 yillardagi Texas Respublikasi]]
[[1835-yil]]ning boshlarida hushyor Texasliklar [[Korrespondensiya va Havfsizlik Qoʻmitalari|Korrespondensiya va Havfsizlik Qoʻmitalarini]]ni tashkil qildi.<ref name=huson4>Huson (1974), p. 4.</ref> 1835-yilning soʻngidagi tartibsizliklar [[Gonsales]] atrofidagi urushda qurolli toʻqnashuvlarga olib keldi.<ref name="hardin12">Hardin (1994), p. 12.</ref> Bu Texas qoʻzgʻoloning boshlanishiga sabab boʻldi va keyingi ikki oyda Texasliklar hududida Meksika harbiylarining ustidan sharafli gʻalaba qozondi.<ref name=barr64>Barr (1990), p. 64.</ref> Texasliklar vaqtincha hukumatni tashkil qiladigan Kengashga delegatlarni sayladi.<ref name=winders72>Winders (2004), p. 72.</ref> Vaqtincha hukumat tez vaqtda ichida turli tortishuv va kurashuvlarning natijasida tarqalib ketdi. [[1836-yil]]ning boshlarida Texas boshqaruvsiz qoldi.<ref name=winders90and92>Winders (2004), pp. 90, 92.</ref><ref name=hardin109>Hardin (1994), p. 109.</ref>
 
[[File:Texas proposed boundaries.svg|right|thumb|1850-yil Texas shimoli-gʻarbiy chegarasining loyihasi]]
Meksika prezidenti [[Antonio Lopes de Santa-Anna]] qoʻzgʻolonni toʻxtatish uchun butun armiyani oyoqqa turgʻazdi.<ref name="hardin102">Hardin (1994), p. 102.</ref> Meksikalik ekspeditsiya boshida muvaffaqiyatli oʻtdi. General Xose de Yurrea Golida jangida Texasliklarning barcha qarshiliklarini yengdi.<ref name=Handbook>{{Cite book |last=Roell|first=Craig|title=Battle of Coleto|publisher=Handbook of Texas|url=http://www.tshaonline.org/handbook/online/articles/CC/qec1.html}}</ref> [[Santa Anna]] kuchi oʻn uch kunlik qamaldan soʻng [[Alamo atrofidagi urush|Alamo atrofidagi urushda]]da Texas askarlarini qirib tashladi. Magʻlubiyat haqida yangilik Texas shtatiga koʻchib keluvchilar orasida sarosimaga sabab boʻldi.<ref name=todish68/> 1836-yilda boʻlgan Kengashda saylangan delegatlar jadal 2-martda ''Texas Respublikasi boʻlish haqida Mustaqillik Deklaratsiyasi''ga imzo chekildi. Vaqtincha chenovniklar saylangandan soʻng, Kengashni tarqatib yubordi.<ref name=roberts144>Roberts and Olson (2001), p. 144.</ref> Yangi Hukumat Meksika armiyasidan qochib kelgen Texaslik koʻchib keluvchilarga ''Raneuey Skreyp'' (''Tizginsiz Sizat'') degan joyda qoʻshiladi.<ref name=todish68>Todish ''et al.'' (1998), p. 68.</ref> Birnecha haftalik chekinishdan soʻng ''Sem Xyuston'' boshchiligidagi Texas Armiyasi hujum qilib, [[San-Xasingo atrofidagi urush|San-Xasingo atrofidagi urushda]]da Santa Anna kuchlarini magʻlub etdi.<ref name=todish69>Todish ''et al.'' (1998), p. 69.</ref> Santa Anna asirga olinib, urush nihoyasiga yetgani haqida [[Velasko shartnomasi|Velasko shartnomasiga]]ga qoʻl qoʻyishga majbur boʻldi.<ref name=todish70>Todish ''et al.'' (1998), p. 70.</ref>
 
Texas mustaqilligini olgan paytda, yangi Respublikadagi ikki fraksiya orasidagi sisosiy kurashlar kuchayib ketdi. B. Mirabo Lamar boshchiligidagi Milliy fraksiya Texas mustaqilligining davom etishini, mahalliy amerikaliklarni quvib chiqishni va Respublikani [[Tinch okeani]]gacha kengaytishni qoʻllab quvvatladi. Sem Xyuston boshqargan ularning raqiblari Texasni AQSh-ga anneksiya qilishga va mahalliy amerikaliklar bilan barqarorlikni amalga chiqarishni istadi. Fraksiyalar orasidagi qarshiliklar [[Texas Arxiv urushi]] degan nom bilan tushintiriladi.<ref name="archivewar">{{cite web | title = The Archives War | work = Texas Treasures- The Republic| publisher = The Texas State Library and Archives Commission | date = 2005-11-02 | url = http://www.tsl.state.tx.us/treasures/republic/archwar/archwar.html | accessdate = 2009-01-03}}</ref> Meksika [[1842-yil]]i Texasga ikkita kichik ekspeditsiya yubordi. San-Antonio shahri ikki marotaba qamalga olinib, Texasliklar [[Douson qirgʻin urushi|Douson qirgʻin urushida]]da gʻalaba qozondi. Shunday muvaffaqiyatlarga qaramay Meksika Texasdagi oʻz kuchini koʻrsata olmadi, Respublika esa oʻz faoliyatini davom ettiraverdi.<ref name="Calvert">{{Cite document |surname1=Calvert |given1=R. |surname2=De Léon |given2=A. |surname3=Cantrell |given3=G. |title=The History of Texas |publisher=Harlan Davidson |place=Wheeling, Illinois |year=2002 |postscript=<!--None-->}}</ref> Respublikaning oʻzini himoya qila olmasligi, AQSh-ga Texasni bosib olish imkoniyatini yaratdi.
 
=== Davlat tuzumi ===
[[1837-yil]]ning boshida Respublika AQSh bilan anneksiya oʻrnatishga muloqatga kelish uchun birnecha marotaba harakat qildi.<ref>Richard Bruce Winders, [http://books.google.com/books?id=mcc9EciebFYC&printsec=frontcover ''Crisis in the Southwest: The United States, Mexico, and the Struggle over Texas''] (Lanham: Rowman & Littlefield, 2002), p. 41.</ref> Respublikadagi Milliy fraksiya oppozitsionerlari bilan AQSh-dagi abolitsionis oppozitsionerlar Texasni ittifoqqa kirishga majbur qildi. [[1844-yil]] saylovda Jeyms K. Polk gʻalabaga erishgan paytda, Texas Ittifoqqa qoʻshildi.<ref>Buescher, John. [http://www.teachinghistory.org/history-content/ask-a-historian/23927 „Senatorial Division“], [http://www.teachinghistory.org Teachinghistory.org], accessed August 21, 2011.</ref>[[1845-yil]] 29-dekabr Kongress Texasni AQSh-ga tarkibiy qismi shtat sifatida qabul qildi.<ref name="TAnnexation">{{Handbook of Texas|id=AA/mga2|name=Annexation}}</ref>
 
Texas AQSh tarkibiga kirgandan soʻng, Meksika AQSh bilan diplomatik aloqalar oʻrnatdi. AQSh Texasning chegarasi Rio Grandga choʻzilishini talab qilsa, [[Meksika]] oʻz navbatida [[Nueses (daryo)|Nueses daryosigacha]] choʻzilishini aytdi. Oldingi Texas Respublikasi oʻz chegarasini kengaytirishni jonlantirmasa ham, AQSh-ning bunday qilishga harbiy kuchi ham, siyosiy koʻz-qarashlari ham yetarli edi. [[1846-yil]]i 13-yanvarda, prezident [[Polk]] Rio Grandning janubiy qismiga general [[Zachari Teylor|Zachari Teylorni]]ni tayinladi. Birnecha oylardan soʻng, Meksika askarlari Tornton qamali deb nomlanuvchi bahsli yerdagi AQShning otli askarlariga qarshi bet olib, Meksikan-Amerikan urushining boshlanishiga sabab boʻldi. Ilk janglar Texas hududida boʻlib oʻtdi: ular [[Texas forti qamali]], [[Palo Alto urushi]] va [[Resaka de la Palma urushi]].
 
Birnecha seriyali gʻalabalardan soʻng, [[Gvadalupe Xidalgo shartnomasi]] ikki yillik urushni nihoyasiga yetkazdi. Shartnoma boʻyicha AQSh Meksikaga 18,250,000 AQSh dollarini berib, shuning hisobiga Texasga muammosiz boshqarish huquqini qoʻlga kiritdi. Shu bilan birga [[1848-yil]]i hozirgi vaqtda koʻpchilik Amerikaning janubi-gʻarbiy qismi hisoblanuvchi Meksikan mulkini ham olib, Texas chegaralari Rio Grandda oʻrnatildi.<ref name="Mwar">{{Handbook of Texas|id=MM/qdm2|name=Mexican War}}</ref>
 
[[1850-yil]]gi shartnoma Texasni hozirgi holatiga keltirdi. Eski Respublikaning 1,000,000 $ qarzining oʻrniga Texas yerlarini federal davlatga berdі, bu yerlar keyinroq hozirgi vaqtdagi Yangi Meksikaning yarmini, Koloradoning uchdan bir qismini, va Oklaxomaning, Kanzasning, [[Vayoming|Vayomingning]]ning ayrim qismlarini tashkil qildi.<ref name="comp1850">{{Handbook of Texas|id=CC/nbc2|name=Compromise of 1850}}</ref> Urushdan soʻng Texasning pahtali yerlariga migrantlar suvday oqib kelishdi.<ref name="CCulture">{{Handbook of Texas|id=CC/afc3|name=Cotton Culture}}</ref>
 
=== Fuqarolar urushi va qayta qurish ===
[[File:Glory to the defeated - dignified resignation.jpg|left|thumb|Fuqarolar urushi haykali. Galveston. Texas]]
[[1860-yil]]gi saylovdan soʻng, Texasda qaytadan urush boshlandi. [[Abraham Lincol]] saylanishi beshta Quyi Janubiy shtatlar maʼqullagan Ittifoqdan chiqish haqida [[Janubiy Karolina Deklaratsiyasi|Janubiy Karolina Deklaratsiyasining]]ning vujudga kelishiga sababchi boʻldi. [[1861-yil]] 28-yanvarda Ostinda Ittifoqda chiqish haqida Shtat Konvensiyasi ochildi. 1-fevralda 166-8 ovoz hisobiga Konvensiya AQShdan chiqish haqidagi qarorni qabul qildi. 1861-yil 23-fevralda Texas ovoz beruvchilari bu qonunni rasmiylashtirdi. 1861-yil 23-martda [[Konfederatsik Shtatlar Konstitutsiyasi|Konfederatsik Shtatlar Konstitutsiyasini]]ni ratifikatsiyalab, Texas Konfederatsik Shtatlar tarkibiga kirdi.<ref name="facts"/><ref name="SecessionConvention">{{Handbook of Texas|id=SS/mjs1|name=Secession Convention}}</ref> Boshlanishida Ittifoqdan chiqishni barcha Texasliklar qoʻllamadi, biroq shunga qaramasdan Janubdagi sharoitni ular qoʻlladi. Texasning eng kuchli yunionisli [[Gubernator]] Sem Xyuston boʻldi. U sharoitda chigallashtirib olmasligi uchun prezident Linkolnning Ittifoq askarlarini xizmatda qoldirish haqidagi ikkita taflifini bekor qildi. Xyuston Konfederatsiyaga odillikni hush koʻrishini aytib qasam ichmagani uchun Gubernator lavozimidan olib tashlandi.<ref name="SamHoustonHB">{{Handbook of Texas | id=HH/fho73.html| name=Sam Houston}} Accessed January 14, 2009</ref>
 
Amerika Fuqarolar urushining yirik urush maydonlaridan olisda Texas Konfederatsiya uchun koʻplab fuqarolarini va qurol-yarogʻlarini qurbon qildi.<ref name="CivilwarHB">{{Handbook of Texas | id=CC/qdc2.html | name=Civil War}} Accessed January 14, 2009</ref> Ittifoq askarlari shtatning asosiy porti hisoblanuvchi Galvestonni bosib oldi. Texasning Meksika bilan chegarasii „Konfederatsiyaning sirli eshigi“ deb nomlandi, sababi savdo-sottiq Ittifoq blokadasini aylanib oʻtib chegarani boʻlib turar edi.<ref name="FederalWriter">{{cite book | last = Federal Writers' Project | title = Texas, A Guide to the Lone Star State: Brownsville | publisher = Native American Books Distributor | date = December, 1997 | page = 206 | url = http://books.google.com/?id=zUI26u0B_VEC&pg=PA206&lpg=PA206&dq=texas+back+door+confederacy | isbn = 0403021928}}</ref> Konfederatsiya Ittifoqning bu yoʻlni yopishni koʻzlagan barcha harakatlarini yoʻqqa chiqardi.<ref name="CivilwarHB"/> [[1863-yil]]ning oʻrtalarida Ittifoq Missisipi daryosining qoʻlga kiritgandan soʻng, Texasning resurs koni sifatida shtat darajasi pastlab [[Brounsvill]] yonida Texasda [[Palmito Ranch jangi|Palmito Ranch jangida]]da Konfederatsiya gʻalabasi bilan nihoyasiga yetdi.<ref name="BattlePR">{{Handbook of Texas|id=PP/qfp1|name=Battle of Palmito Ranch}}</ref>
 
Texas ikki oy boʻyi [[Shimoliy Virginiya]] armiyasining taslim boʻlishi bilan va boshqarishga qoʻlga olgan Ittifoq generali [[Gordon Granger]] oʻrtasida [[anarxiya|anarxiyada]]da qoldi. Qayta qurishning dastlabki oylarida kelishmovchiliklar boʻldi.<ref name="CW1">{{Handbook of Texas|id=CC/qdc2|name=Civil War}}</ref>. [[1866-yil]]i prezident [[Lindon Jonson|Jonson]] Texasda shtatli davlat qayta saqlanib qolishini eʼlon qildi.<ref name="readmission">{{cite web |last=Johnson |first=Andrew |authorlink =Andrew Johnson |date=1866-08-20 |title=Proclamation Declaring the Insurrection at an End |series =American Historical Documents |publisher=[[President of the United States]] |url=http://www.bartleby.com/43/42.html |accessdate=2008-04-28}}</ref> Qayta qurish talablariga qaramay [[1870-yil]]i Kongress Texasni Ittifoqqa qaytadan qabul qildi. Qishloq xoʻjaligi va mehnat qiyinchilklari bilan shtat kurashadigan jamoat oʻzgarishlar davom etaverdi.<ref name="restoration">{{Handbook of Texas|id=RR/mzr1|name=Restoration}}</ref>
 
=== 20 asrdan hozirgi kungacha boʻlgan vaqt ===
[[File:Lucas gusher.jpg|right|thumb|Spindltop]]
[[1901-yil]] 10-yanvar, Texasda dastlabki yirik [[neft]] boyligi [[Spindltop]] [[Bomont|Bomontning]]ning janubida topildi. Qolganlari Sharqiy Texas, Gʻarbiy Texas va Meksika boʻgʻozi atrofidan topildi. Oxirida Texasda '''"Oyl Bum"''' ishlab chiqarildi.<ref name="Spindletop">{{Handbook of Texas|id=SS/dos3|name=Spindletop Oilfield}}</ref> [[1972-yil]] neft sanoati oʻz choʻqqisiga yetib, uning kunlik oʻrtacha hisobi 3,000,000 barrelni tashkil qildi.<ref name="Oil_Gas">{{Handbook of Texas|id=OO/doogz|name=Oil and Gas Industry}}</ref>
 
[[Buyuk Depressiya]] va [[Dalt Boul Fuqarolar urushi|Dalt Boul Fuqarolar urushigacha]]gacha jadal rivojlangan shtat iqtisodiga katta zarar yetdi. Dast Boul yillarida Texasning daxshatli zarar yetgan yerlaridan migrantlar qochib ketdi. Ayniqsa shu paytda Texasdagi Buyuk koʻchish vaqtida qora tanlilar shtatni tashlab, ish topish maqsadida Shimoliy Amerika va [[Kaliforniya|Kaliforniyaga]]ga ketishdi.
 
[[File:WomanFactory1940s.jpg|left|thumb|[[1942-yil]]i Texasdagi zavod ishchisi]]
Qator 149:
 
[[1960-yil]]lari Texas oliy bilim tizimini zamon talablariga mos ravishda rivojlantirdi. Shtat oliy bilim uchun turli loyihalar ishlab, uning asosiy daromadi neftdan tushdi va shtatdagi institutlarni aʼlo darajada boshqarish uchun shtatning markaziy boshqarish boʻlimi barpo etildi. Shunday oʻzgarishlar Texas universitetlarining davlat tadqiqot resurslarini qoʻlga kiritishiga yaxshi samara berdi.<ref name="Blanton">{{cite journal|last=Blanton|first=Carlos Kevin|title=The Campus and the Capitol: John B. Connally and the Struggle over Texas Higher Education Policy, 1950–1970|journal=Southwestern Historical Quarterly|year=2005|volume=108|number=4|pages=468&ndash;497|issn=0038–478X}}</ref>
[[1963-yil]] 22-noyabr, [[Dallas|Dallasda]]da Prezident [[John. F. Kennedy]]'ga suiqasd uyushtirildi.<ref>{{cite book|first=William L.|last=Rivers|first2=B.|last2=Greenberg|title=Kennedy Assassination and the American Public: Social Communication in Crisis|year=1977|page=187}}</ref>
 
== Davlat va siyosat ==
Qator 161:
[[File:Texas Capitol Flags.jpg|left|thumb|Shtat Kapitolindagi Texas va AQSh haqida]]
[[File:Texas capitol day.jpg|thumb|250px|right|Ostindagi Kapitoliya binosi]]
Ikki palatali Texas qonunchilik hukumati 150 aʼzosi bor [[Vakillar Palatasi|Vakillar Palatasidan]]dan va 31 aʼzosi bor [[Senat|Senatdan]]dan tashkil topgan. Palata [[spiker|spikeri]]i Vakillar palatasidan boshqarsa, Leytenant Gubernator Senatni boshqaradi.<ref name="Legislature Members">{{cite web|year=2005|title=Membership|work=Texas Politics |publisher=University of Texas|url=http://texaspolitics.laits.utexas.edu/2_2_4.html |accessdate=2008-06-17}}</ref> Qonunchilik hukumatida ikki yilda bir marotaba sessiya chiqiriladi, biroq shtat Gubernatori maxsus sessiyalarni hohlagan vaqtida chaqirish hududiga ega.<ref name="Special Sessions">{{cite web|year=2005|title=Special Sessions|work=Texas Politics |publisher=University of Texas|url=http://texaspolitics.laits.utexas.edu/2_2_2.html |accessdate=2008-06-17}}</ref> Shtatning bir moliya yili kalendarda oʻtgan yilning 1-sentyabridan shu yilning 31-avgustigacha choʻziladi. Shuningdek, [[2012-yil]]ning moliya yili [[2011-yil]]ning 1-sentyabridan 2012-yilning 31-avgustigacha choʻziladi.
 
Texasning sud tizimi AQSh-dagi eng qiyin kompleks boʻlib, u koʻpgina boʻlimlardan va aralash huquq himoyachilar tizimidan tashkil topgan. Texasda ikkita sudga mahkamasiga murojaat qilishga boʻladi: ular fuqaro aktilar uchun Oliy sud va Jinoiy ishlar boʻyicha Texas sudi. Shahar sud mahkamalarini boshqa saylovchilar ham boshqa sohalardagi sud protseslariga sudyalar saylab, ularni Gubernator boʻsh lavozimlarga tayinlaydi.<ref name="Judiciary">{{Handbook of Texas|id=JJ/msf1|name=Judiciary}}</ref> [[2009-yil]] oktyabrda Texas davlatning 442 ijro etishida lider boʻldi.
Qator 221:
Texasda koʻpchiligi umummilliy 254 grafliklar bor. Har bir graflik toʻrtta saylangan komissarlardan iborat, komissarlar sud sistemasi bilan ishlaydi va graflik sudyasi graflik hududidan saylanadi. Graflik hukumati ojiz shahar kengashi kabi ish yuritadi, sababi graflik sudyasida veto mansab yoʻq, biroq boshqa komissarlar bilan birga ovoz bera oladi.
 
Shunda ham Texas xizmatlarni boʻlishish uchun mahalliy shartnomalarga kelishishga shaharlarga va grafliklarga ruxsat beradi. Grafliklar ichki qonunlar bilan shikoyat qila olmaydi, ularning barcha qonunlari qatiyan shtatda tayyorlanadi. Shtatda grafliklarga birlashgan yoki boʻlingan hududlar, rayonlar yoʻq. Graflik boʻlingan yerlarga cheklangan xizmatlar koʻrsatiladi. [[Munitsipalitet|Munitsipalitetlar]]lar umumiy qonunga yoki ichki qonunga amal qilishiga qarab klassifikatsiyalanadi.<ref name="homerule">McDonald, John V., „An Analysis of Texas' Municipal Home Rule Charters Since 1994“ (2000). Applied Research Projects. Paper 124. [http://ecommons.txstate.edu/arp/124/ Txstate.edu]</ref> Munitsipalitet ichki qonunini shaharning 5000 dan ziyod aholisi qonunga kelishgan sharoitdagina qabul qilinadi. Munitsipalitetlar partiyalardan tashqari boʻlib,<ref name="reqvote">{{cite web |title=Run for Party Nomination to Public Office |work=Texas Politics |publisher=University of Texas |url=http://texaspolitics.laits.utexas.edu/4_6_2.html|accessdate=2008-10-12}}</ref> saylovlar [[maktab]] boshchiligi uchun va kollej hududlari jamoatchiliklari uchun bagʻishlanadi.
 
== Iqtisodi ==
Qator 227:
 
[[File:NASA Neutral Buoyancy Laboratory Astronaut Training.jpg|left|thumb|Astronavt Texasdagi ''Djonson Kosmos Markazi''da tayyorlanmoqda]]
2010-yil Texas [[Yalpi ichki maxsulot|yalpi ichki mahsuloti]] 1,207 trillion AQSh dollarini tashkil qilib, AQSh-da ikkinchi yuqori koʻrsatgichga esa boʻldi.<ref>{{cite web|title=GDP by State|url=http://greyhill.com/gdp-by-state|publisher=Greyhill Advisors|accessdate=7 September 2011}}</ref> Bu koʻrsatgich jahon iqtisodida 11 va 12-oʻrinlarda [[Hindiston]] va [[Kanada]] kabi davlatlarning YaIM bilan teng. Texas iqtisodi jahon boʻyicha boʻlinishlar orasida [[Angliya|Angliyadan]]dan ([[Birlashgan Qirollik]]ning boʻlinishi), Kaliforniyadan va [[Tokio|Tokiodan]]dan keyin 4-oʻrinda turadi. Texas koʻp xalqi, moʻl tabiiy boyligi, gullangan shaharlari va yuqori bilimi bilan lider markazlarining yordami bilan yuqori va kuchli iqtisodga erishdi. Shtat hududidan neft topilgandan keyin, Texasda neft qazib olish koʻpaydi. Soʻnggi paytlarda shahar markazlari koʻpayib, [[2005-yil]]da aholining 2/3 qismi shu yerlarda turdi. The stateʼs economic growth has led to urban sprawl and its associated symptoms.<ref name="economy1">{{cite web |title=Economic Geography |work=Texas Politics |publisher=University of Texas| url=http://texaspolitics.laits.utexas.edu/9_3_2.html|accessdate=2008-10-13}}</ref>
 
2011 jili shіldede shtat jұmissizdiq kөrsetkіshі 8,4 % shiqti.<ref>{{cite web|title=Local Area Unemployment Statistics|url=http://www.bls.gov/web/laus/laumstch.htm|publisher=Bureau of Labor Statistics|accessdate=7 September 2011}}</ref>
Qator 250:
Texas 5 milliard (790 000 000 metr kub) barrel [[neft]] zaxirasiga ega boʻlib, bu neft AQSh yalpi neft zaxirasining toʻrtdan bir qismini tashkil qiladi.<ref name="Petrol"/> Shtatning tozalash zavodlari kunligiga 4.6 million barrel (730 000 metr kub) neft qazib chiqaradi.<ref name="Petrol"/> Xyuston hududidagi Beytoun tozalsh zavodi AQSh-dagi eng katta tozalash zavod boʻlib hisoblanadi.<ref name="Petrol"/> Texas sunʼiy gaz ishlab chiqarishdan oldingi qatorlarida boʻlib, mamlakat sunʼiy gazining toʻrtdan bir qismini tashkil qiladi.<ref name="Petrol"/> Birnecha neft kompaniyalari Texas hududida joylashgan: ular Konoko-Filips, Ekson-Mobil, Xalliburton, Valero va Marafon Oyl kompaniyalari.
 
Shtat yangilangan energiya koʻzi boʻyicha lider boʻlib, u mamlakatdagi eng koʻp parrak energiyasini ishlab chiqaradi.<ref name="Petrol"/><ref name="wind2">{{cite web |last=Souder |first=Elizabeth |title=Texas leads nation in wind power capacity |work=Dallas Morning News |year=2007 |date =01/08 |url=http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/dn/latestnews/stories/011808dnbuswindpower.30c78959.html}}</ref> [[Roskou|Roskoudagi]]dagi, Texas shtatida, [[Roskou shamol elektrostansiyasi]] 781.5 megavatt kuchi bilan [[2009-yil]]i oktyabrda jahondagi eng katta elektrostansiya boʻlib topildi.<ref name="RoscoeWind">{{cite news|last=O'Grady|first=Eileen|title=E.ON completes world's largest wind farm in Texas|url=http://www.reuters.com/article/idUSN3023624320091001|accessdate=26 August 2010|newspaper=Reuters|date=2009-10-01}}</ref> Energiya Axborot Hokimchiligi eʼlon qilishicha, shtatning yitik qishloq xoʻjaligi bilan oʻrmon sanoati Texasga oʻtinlarni foydalanish uchun yirik hajmdagi biomassa berishi mumkin. Shtatda yanada mamlakat rivojlanishi uchun quyosh nuri energiyasidan foydalanish imkoniyati bor.
 
=== Texnologiya ===
Qator 341:
[[2009-yil]]i shtat aholisi 24 782 406 kishini tashkil qilib, oʻtgan yil bilan taqqoslaganda 1,97 % oʻsgan boʻlsa, [[2000-yil]]dan buyon 16,1 % oʻsdi.<ref>{{cite web|url=http://www.census.gov/popest/states/states.html|title=Population Estimates|date=December 23, 2009|work=Population Estimates Program|publisher=U.S. Census Bureau|accessdate=2009-12-30}}</ref> Soʻnggi sanoqdan buyon shtat aholisinig tabiiy oʻsish koʻrsatkich 1,389,275 kishiga yetgan boʻlsa, ularning 801,576 nafari immigratsiya bilan AQSh-ning sirtidan kelsa, 451,910 nafari esa migratsiya bilan mamlakatning boshqa hududlaridan kelgan. [[2004-yil]]da shtatda 3,5 million chet elda tavallud topgan rezidentlar boʻlib, ularning 1,2 millioni taxmin qilganday qonunsiz chet elliklar boʻldi. 2000-2006 yillar oraligʻida Texasda mamlakatdagi eng koʻp chet eldan koʻchib kelish, yani immigratsiya yuz berdi. [[2010-yil]]i qonunsiz chet elliklarning soni jami aholining 6,0 % qismini tashkil qildi. Bu koʻrsatgich mamlakatdagi shtatlar orasidagi beshinchi koʻrsatgich boʻlib hisoblanadi.<ref>{{Cite news | first=Peter | last=Slevin | title=New Arizona law puts police in 'tenuous' spot | url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/04/29/AR2010042904970.html?sid=ST2010042905051| work= | publisher=Washington Post | location=Washington, DC | pages= A4 | date=30 April 2010 | id= | accessdate=}}</ref><!---as often happens, the box score figures listed in Wikipedia article are from print edition and did not appear in the online article---><ref>behind Nevada, Arizona, California, and New Jersey</ref>
 
Texas aholisining zichligi 1 &nbsp;km<sup>2</sup>ga 34,8 kishidan toʻgʻri kelib, AQSh zichligidan (31 kishi/km<sup>2</sup>) oz miqdorda koʻproq. Aksincha, Texas yer maydoni boʻyicha [[Fransiya]] bilan teng boʻlsa ham, [[Yevropa]] mamlakati aholisi zichligi 116 kishi/km<sup>2</sup>.
 
Texasliklarning uchdan ikki qismi Houston kabi katta shaharlarda istiqomat qilishadi. Dallas-Fort Worth Texastning katta shaharlaridan hisoblanadi. Xyuston esa Texasdagi eng katta shaharlarning biri boʻlib, AQShda toʻrtinchi oʻrinni egallasa ham, Dallas-Fort Uert undan ancha kattaroq.
Qator 351:
* Qora tanlilar yoki Afro-amerikaliklar: 11,8%
* [[Mahalliy amerikaliklar]]: 0,7%
* [[Osiyoliklar]]: 3,8% <small>(1,0 % [[hindlar]], 0,8% [[Vyetnam|vyetnamliklarvyetnam]]liklar, 0,6% [[xitoylar]], 0.4% [[Filippin|filippinliklarfilippin]]liklar, 0,3% [[koreyslar]], 0,2% [[Pokiston|pokistonliklarpokiston]]liklar, 0,07% [[Yaponlar]], 0,05% [[Lotin Amerikasi|lotin amerikaliklar]], 0,05% [[Kambodja|kambodjaliklarkambodja]]liklar)</small>
* Tinch okeandagi orolliklar: 0,1% <small>(0,02% [[Guam|guamliklarguam]]liklar, 0,01% [[samoaliklar]], 0,01% [[Tonga|tongaliklartonga]]liklar, 0,01% [[Gavayi|gavayiliklargavayi]]liklar)</small>
* Boshqa irqlar: 10,5%
* Aralash irqlar: 2,7%
* Ispanlar yoki Lotin Amerikaliklar: 37,6% <small>(31.6% [[Meksika|meksikaliklarmeksika]]liklar, 0,5% [[Puerto-Riko|puerto-rikoliklar]], 0,2% [[Kuba|kubaliklarkuba]]liklar</small>
 
Texasda oq Amerikaliklar irqiy ozchilikni tashkil qiladi. Biroq ispanlik emas oq tanlilar aholining taxminan 48 % qismini tashkil qiladi, shuning uchun Texas ozchilik va koʻpchilik shtat boʻlib hisoblanadi. 17 020 000 Texasliklar oq tanlilar boʻlib, taxminan 11,4 million aholi Ispanlik emas oq tanlilar. [[Olmonlar|Germaniyalik]], [[Irlandiya|Irlandiyalik]]lik va [[Angliya|Angliyalik]]lik Amerikanlar Texasdagii eng koʻp tarqagan Yevropalik qadimgi guruhlar. Germaniyalik Amerikanlar aholining 11,3 % tashkil qilib, ularning soni 2,7 milliondan ziyod. Irlandiyalik Amerikanlar aholining 8,2 % tashkil qilib, ularning soni 1,9 million. Texasda taxminan 600,000 Fransiyalik Amerikanlar va 472,000 [[Italiya|Italiyalik]]lik Amerikanlar bor. Bu etnik guruhlar oʻz navbatida aholining 2,5 % va 2,0 % tashkil qiladi. [[1980-yil]]dagi AQSh-dagi sanoq boʻyicha Texas hududidagi eng koʻp tarqagan qadimgi xalqlar 3,083,323 kishidan iborat inglizlar ekan, ular shu vaqtda shtat aholisining 27 % qismini tashkil qilgan.<ref>http://www.census.gov/population/www/censusdata/files/pc80-s1-10/tab03.pdf</ref> Dastlar ularning ota-bobolari oʻn uch mustamlakaga kirgan va keyinroq ularni Amerikanliklar deb nomlab ketadi, aslida ular inglizlarning naslidan boʻlgan.
 
Qora tanli Amerikanliklar Texasda ozchilikni tashkil qiladi. Ispaniyalik va Ispaniyalik emas qora tanlilar aholining 11,5 % tashkil qilib, Mahalliy Ispaniyalik emas qora talilar oddiy xalqning 11,3 % tashkil qiladi. Ispaniyalik va Ispaniyalik emas qora tanlilar soni taxminan 2,7 million.
Qator 363:
Mahalliy Amerikanliklar ham Texasda ozchilikni tashkil qilib, ular shtat aholisining bor-yoʻgʻi 0,5 % va ularning soni 118,000 kishi. Ispaniyalik emas mahalliy Amerikaliklar 0,3 % tashkil qilib, ularning soni 75,000 kishi. Cheroki hindulari 0,1 % tashkil qilib, ularning soni 19,400 kishi. Aksincha, 583 kishi [[Chippeva]] sifatida aniqlangan.
 
Osiyolik Amerikanlar ham Texasda ozchilik guruhni tashkil etadi. [[Osiyo|Osiyodan]]dan chiqqan Amerikanlar aholining 3,4 % tashkil qilsa, Ispaniyalik emaslar 3,3 % tashkil qiladi. Ularning jami soni 808,000 kishidan ziyod. Ispanlik emas Osiyoliklar soni 795,000 kishidan ziyod. 200,000 ziyod [[Hindiston|Hindistonliklar]]liklar Texasni vatani deb hisoblaydilar. Texasni shuningdek 187,000 [[Vyetnam|Vyetnamliklar]]liklar,136,000 [[Xitoy|Xitoyliklar]]liklar, 92,000 [[Filippin|Filippinliklar]]liklar, 62,000 [[Koreya|Koreyaliklar]]liklar va 18,000 [[Yaponiya|Yaponiyalik]]lik Amerikaliklar istiqomat qilishmoqda. Shuningdek 111,000 ziyod kishi Osiyoliklar: [[Kambodja]], [[Tailand]] va [[Xmong]].
 
[[Tinch okeani|Tinch okeanidan]]dan chiqqan Amerikanlar ham Texasda ozchilikni tashkil qiladi. Savolnoma boʻyicha, faqat 18,000 kishi Tinch okeani orollaridan va 16,400 Ispanlik emas ekan. Shuningdek, 5,400 nafari [[Gavayi|Gavayiliklar]]liklar, 5,300 [[Gvamaniya|Gvamaniyaliklar]]liklar va 6,400 xalq boshqalardan iborat. [[Samao]] Amerikanlari juda kam boʻlib, ularning soni 941 kishi.
 
Ispanlar va lotinlar Texasda Ispaniyalik emas Yevropalik Amerikanlardan soʻng soni boʻyicha ikkinchi oʻrinda. 8,5 milliondan ziyod aholi ispan va lotin etnik birlashmasiga kiradi. Bu guruh Texas aholisining 36 % tashkil qiladi. Meksikanlarning soni 7.3 milliondan ziyod boʻlib, shtat aholisining 30.7 % tashkil qiladi. 104,000 ziyod Puerto-Rikoliqlar shtat hududida istiqomat qilishadi. Taxminan 38,000 Kubaliklar shu shtatda istiqomat qilishadi. 1.1 milliondan ziyod kishi (aholi sonining 4.7 % tashkil qiladi) [[Kosta-Rika]]liklar, Venesuelaliklar va Argentinaliklar.<ref>{{cite web|author= |url=http://factfinder.census.gov/servlet/ADPTable?_bm=y&-geo_id=04000US48&-qr_name=ACS_2008_3YR_G00_DP3YR5&-ds_name=ACS_2008_3YR_G00_&-_lang=en&-redoLog=false&-_sse=on |title=Texas – ACS Demographic and Housing Estimates: 2006–2008 |publisher=Factfinder.census.gov |date= |accessdate=2011-01-10}}</ref><ref>{{cite web|author=|url=http://factfinder.census.gov/servlet/ADPTable?_bm=y&-geo_id=04000US48&-qr_name=ACS_2008_3YR_G00_DP3YR2&-ds_name=&-_lang=en&-redoLog=false |title=Texas – Selected Social Characteristics in the United States: 2006–2008 |publisher=Factfinder.census.gov |date= |accessdate=2011-01-10}}</ref>
Qator 437:
== Shaharlar va shaharchalar ==
{{see also|Turkum:Texas shaharlari}}
Shtatda aholisi milliondan ziyod uchta shahar bor ular: Xyuston, San-Antonio va Dallas. Shu uchta shahar AQSh-ning eng koʻp aholisi bor oʻn shaharlar safidan joy olgan.<ref name=PopEstBigCities>{{cite web |url=http://www.census.gov/popest/cities/tables/SUB-EST2006–01.csv |title=Table 1: Annual Estimates of the Population for Incorporated Places Over 100,000, Ranked by July 1, 2006 Population: April 1, 2000 to July 1, 2006 |format=[[comma-separated values|CSV]] |work=2005 Population Estimates |publisher=[[United States Census Bureau]], Population Division |date=2008-06-10 |accessdate=2008-06-10}} {{Dead link|date=September 2010|bot=H3llBot}}</ref> [[2000-yil]]i Texasning olti shahrining aholi soni 500,000 kishidan ziyod boʻldi. Ostin, Fort-Uert va El Paso AQSh-ning eng aholisi koʻp 25 shahrining safidan oldi. Texasda aholi soni milliondan ziyod toʻrtta metropolitan hudud bor ular: [[Dallas-Fort Uert-Arlington]], [[Xyuston-Shuger Lend-Beytoun]], [[San Antonio-Nyu Bronfels]] va [[Ostin-Raund Rok-San Makros]]. Dallas Fort-Uert va Xyuston metropolitan hududlarining aholisining soni 6,3 million va 5,7 million turgʻunni tashkil qiladi. Uchta shtataro katta yoʻllar bor: I-35 gʻarbga (Dallas — Fort-Uertdan San-Antoniogacha, oʻrtasida Ostinga), I-45 sharqqa (Dallasdan Xyustongacha), va I-10 janubga (San-Antoniodan Xyustongacha) bular Texas Urban Uchburchagi hududi deb ataladi. Bu hudud 160,000 &nbsp;km<sup>2</sup> boʻlib, koʻplab katta shaharlar va metropolitan hududlar tarkibiga kirib, bu yerda 17,000 million kishi istiqomat qilib, u Texas jami aholi sonining 75 % tashkil qiladi.<ref name="urbantriangle">{{cite web | last = Neuman | first = Michael | title = The Texas Urban Triangle: Framework for Future Growth | publisher = Southwest Region University Transportation Center (SWUTC) | url = http://swutc.tamu.edu/projectdescriptions/167166.htm | accessdate = 2008-10-14}}</ref> Dallas va Xyustonlar jahon shaharlarining ichida ikkincha shahar boʻlib tanilgan.<ref name="worldcities">{{cite web| title = GaWC – The World According to GaWC 2008| work = Globalization and World Cities Research Network| accessdate = 2009-03-01| url = http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2008t.html}}</ref> Bu shaharlar shtat ichida tarqalgan. Texasda shtatlarning ichida eng koʻp graflik 254 graflik mavjud.<ref>{{cite web|url=http://www.spiritus-temporis.com/counties-of-the-united-states/number-of-counties-per-state.html |title=Counties of the U.S |publisher=Spiritus-temporis.com |date= |accessdate=2011-01-10}}</ref>
 
Shaharlardan tashqari qishloq joylardagi hududlar koloniyalarda ayrim hollarda infratuzilmalar yetishmaydi, shuning uchun gadolik mavjud.<ref name="Colonias">{{cite web| url= http://www.sos.state.tx.us/border/colonias/faqs.shtml| title= Colonias FAQ's (Frequently Asked Questions)| accessdate = 2008-10-12| author = Federal Reserve Bank of Dallas Office of Community Affairs| publisher= Texas Secretary of State}}</ref> [[2007-yil]]i Texasda kam deganda 2,294 koloniya boʻlib, shtatning Meksika bilan chegarasidagi 1,248 mil (2,008 &nbsp;km) yerida joylashgan.<ref name="Colonias"/> Texasta shamamen 400,000 adam koloniyalarda jasaydi.
 
<center>
Qator 454:
== Madaniyat ==
[[File:Mission San Antonio aka Alamo.jpg|right|thumb|Alamo Texasning mashhur simvollarining biri]]
Tarixda Texasning barcha madaniyati janubiy, gʻarbiy va janubi-gʻarbiy tomonlarning taʼsiridan shtatlar orasida bir-biriga koʻchib yurish oʻzgarishga uchragan. Eng mashhur taomi ertalabki nonushtadagi [[purrito]] uchta narsa bilan oʻralgan undan tayyorlangan [[chalpak|chalpakdan]]dan, [[bekon]] va qovurilgan [[tuxum|tuxumdan]]dan iborat. Texas dasturli madaniyati 18-19 asrlarda har turli immigrantlarning koʻchib kelishi sababidan aralash madaniyatlarning oʻchogʻiga aylandi
 
=== Hunar ===
[[File:Big Tex.JPG|left|thumb|Big Teks [[1952-yil]]dan boshlab barcha Texas shtati yarmarkalarida qatnashib keladi]]
Xyuston — AQSh-dagi harqachon kasbiy rezidentli kompaniyalar bilan hunarning barcha turlarida boʻluvchi beshta shaharning bittasi. Hunar joylari: [[Xyuston Grand Opera]], [[Xyuston simfonik orkestrі]],[[Xyuston Baleti]] va [[Alley teatr]].<ref name="houstontheater">{{cite web |title=About Houston Theater District |publisher=[[Houston Theater District]] |url=http://www.houstontheaterdistrict.org/en/cms/?68 |accessdate=2008-04-28 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20080229033851/http://www.houstontheaterdistrict.org/en/cms/?68 |archivedate = February 29, 2008}}</ref> Xyuston teatri Xyuston markazining yuragida joylashgan 17 blokli hudud boʻlib, 12 948 oʻrin jonli ijro etishga va 1 480 kino oʻrinlarga bagʻishlanib, bu yer mamlakatda teatr oʻrinlari boʻyicha ikkinchi oʻrinni egallaydi.<ref name="houstontheater">{{cite web |title=About Houston Theater District |publisher=[[Houston Theater District]] |url=http://www.houstontheaterdistrict.org/en/cms/?68 |accessdate=2008-04-28 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20080229033851/http://www.houstontheaterdistrict.org/en/cms/?68 |archivedate = February 29, 2008}}</ref>
 
[[1892-yil]]da poydevori qurilgan Fort-Uertdagi [[Texas Hozirgi Koʻrkamhunar muzeyi]] shtatdagi eng qadimgi koʻrkamhunar muzeyi boʻlib hisoblanadi. Fort-Uertda yana bir Kimbell koʻrkamhunar muzeyi, Amon Karter muzeyi, Milliy molchi ayol muzeyi va [[Shan Zali]], [[Uill Rodjers Memoriel markazi]] va markazda Asosiy Boshqaruvchi Zali bor. Dallas shahri markazidagi hunar markazida quyidagiday hunar oʻrinlari bor: [[Dallas Koʻrkamhunar muzeyi]], [[Morton X. Meyerson Simfonik muzeyi]], [[Margo va Bill Vinspir Opera teatri]], Osiyo hunarining Trammell & Margaret Krou kolleksiyasi va Neysher musin markazi.<ref name="Dallasarts">{{cite web |title=Dallas Arts District |publisher=Dallas Convention & Visitors Bureau |accessdate=2008-05-29 |url=http://www.visitdallas.com/visitors/listing-details?id=492}}</ref>
Qator 468:
 
== Ta'lim'' ==
[[File:TravisStateOfficeBuilding.JPG|right|thumb|Texas bilim agentligining [[Ostin|Ostindagi]]dagi asosiy idoralari]]
Texas Respublikasi ikkinchi prezidenti Mirabo B. Lamar Texas bilimining otasi hisoblanadi. Uning boshqaruv yillarida shtat har bir [[graflik|graflikka]]ka maktablar barpo etilishi uchun uch ligadan yer berildi. Yana qoʻshimcha 50 liga yer ikkita universitetni qoʻllash uchun qoʻyildi, keyinchalik bu yerlar Mahalliy universitetda zaxirasining asosiga aylandi.<ref name="PUF">{{cite web|url=http://www.tshaonline.org/handbook/online/articles/PP/khp2.html|title=Permanent University Fund |accessdate= January 13, 2008|first=Vivian Elizabeth|last= Smyrl|publisher=TSHA Online}}</ref> Lamarning xizmati jami Texas boʻyicha davlat maktablari tizimining asosini solish edi.<ref name=hen37>Hendrickson (1995), p. 37.</ref> AQSh bilim sohasida Amerika qonun almashish Kengashining hisobot berish blankasida Texas shtati 29-oʻrinda turgan. Texas studentlari oʻrtacha hisob bilan [[matematika]] fanidan yuqori oʻrinlarni egallagan, biroq [[adabiyot]]dan (oʻqishdan) past natija koʻrsatgan. 2006-2007 yillar orasida, Texas har bir oʻquvchi uchun $7,275 sarfladi, ammo mamlakatdagi $9,389 koʻrsatgichga qaraganda past. Oʻquvchi va ustoz aloqasi 14.9 % tashkil qilib, davlat koʻrsatkichidan (15.3 %) pastroq. Texas ustozlarga 41 744$ toʻlagan boʻlsa, bu koʻrsatkich davlatnikidan 46 593 $ past. Shtat bilim zaxirasining 88 % pulini toʻlasa, federalli shtat esa qolgan 12 % toʻlaydi.<ref name="reportcard">{{cite web| title = Texas| work = Report Card on American Education: A State By State Analysis 15th Edition| publisher = American Legislative Exchange Council| year = 2008| url = http://www.alec.org/am/pdf/states/texas08.pdf|accessdate=2010-08-26| format = PDF}} {{Dead link|date=September 2010|bot=H3llBot}}</ref>
 
Texas bilim agentligi shtatdagi davlat bilim tarmogʻini tekshiradi. Texasda Stafford munitsipal maktab rayonidan boʻlak mingdan ziyod maktab rayonlari munitsipal rayonlardan mustaqil boʻlib, shahar chegaralaridan kesib oʻtadi.<ref name="Stafford">{{cite press release|title=Comptroller Strayhorn to Review Stafford Municipal School District|publisher=Texas Comptroller Carole Keeton Strayhorn|date=2003-09-16|url=http://www.cpa.state.tx.us/news/30916stafford.html|accessdate=2008-06-28}}</ref> Maktab rayonlari oʻzlarining fuqarolariga soliq solish huquqiga ega va oʻz mulkiga oʻzi egalik etadigan suverene hudud sifatida bekitadi.
Qator 480:
 
[[File:TAMUcampus.jpg|left|thumb|Texas A&M universiteti]]
Texasda 6 ta davlat maktablari va 4 ta xususiy maktablar faoliyat yuritadi.<ref name="UniSystems">{{cite web | last = Heath | first = Ben | publisher = Daily Texan | date = 2003-07-07 | url = http://www.utsystem.edu/news/clips/dailyclips/2003/0706-0712/UTSystem-DT-BillRequires-070703.pdf | format = PDF | accessdate =2007-10-12|title=Bill requires review of university systems|archiveurl=http://web.archive.org/web/20090205011655/http://www.utsystem.edu/news/clips/dailyclips/2003/0706-0712/UTSystem-DT-BillRequires-070703.pdf|archivedate=2009-02-05}}</ref><ref name="unisystems2">{{cite web | title = Senate Subcommittee on Higher Education Testimony Regarding the Benefits of a Stand Alone Institution | publisher = Sam Houston State University | date = 2008-06-25 | url =http://www.senate.state.tx.us/75r/Senate/commit/c535/20080625/062508_SFA_Testimony_Dr_Pattillo.pdf | format = PDF | accessdate =2008-10-12}}</ref> Mahalliy universitet zaxirasining yerida topilgan konlar shtatning [[Texas universitteti]] va Texas [[A&M]] kabi eng katta universitetlar tarmogʻini moliyalashtirishga katta hissasini qoʻshdi. [[PUF]] [[2005-yil]] kuzda 15$ milliard sarflab, [[Garvard universiteti|Garvard]] moliyalashtirishidan keyin ikkinchi oʻrinni egallaydi. Boshqa toʻrtta universitet tarmoqlari ular: [[Xyuston universiteti]], [[Shimoliy Texas universitetі]], [[Texas shtati]] va [[Texas texnik universiteti]] boʻlib hisoblanadi.
 
[[File:Ezekiel W. Cullen Building (Alternate).JPG|right|thumb|Xyuston universiteti]]
Texasda xalq tan olgan davlat lider 3 tadqiqot universiteti bor: ular Ostindagi Texas universiteti, Texas A&M universiteti va Xyuston universiteti. Ostindagi Texas universiteti va Texas A&M universitetlari shtatdagi eng oldi universitetlar boʻlib hisoblanadi. Ikkovi ham Texas Konstitutsiyasida bekitilib, Mahalliy universitet zaxirasida oʻz ulushini saqlaydi. Texas shtatdagi oldingi safdagi universitetlarning sonini koʻpaytirish uchun yettita oʻquv yurtini „koʻrinib kelayapgan tadqiqot universitetlari“ deb belgiladi. Texasning 82-Qonun chiqaruvchi jamoatining xulosasi boʻyicha ularning birinchi koʻzga koʻrinadigan ikkovi ular: Xyuston universiteti va Texas Texnologiya universiteti.<ref>{{cite web |title=Tier-One Prize Money Tentatively Passes House |accessdate=2011-04-27 |url=http://www.texastribune.org/texas-education/higher-education/tier-one-prize-money-tentatively-passes-house-/}}</ref>
 
[[File:Lovett_HallLovett Hall.jpg|left|thumb|Rays universiteti]]
Texas gumanitar universitetlardan boshlab xalq tan olgan lider universitetlargacha xususiy oʻquv yurtlarining vatani hisoblanadi. [[U.S. News & World Report]] xulosasi boʻyicha [[Rays universiteti]] mamlakatdagi bilim saviyasi va tadqiqot ishlari boʻyicha oliy oʻrindagi oʻquv yurti boʻlib, u yetakchi universitetlar orasida 17-oʻrinni egallab turibdi.<ref>{{cite web | title = Rice University, Best Colleges 2009 | work = – US News and World Report | accessdate = 2009-03-27 | url = http://colleges.usnews.rankingsandreviews.com/college/items/3604}}</ref> Avvalgi Respublika eʼlon qilgan xususiy universitetlar ular: [[Beylor universiteti]], [[Mariya Xardin-Beylor universiteti]] va [[Janubi-gʻarbiy universiteti]].<ref name="privateuni">{{cite web |title=About Baylor |publisher=Baylor University |accessdate=2008-05-21 |url=http://www.baylor.edu/about/}}</ref><ref name="southwestern">{{cite web |title=Southwestern History |publisher=Southwestern University |accessdate=2008-10-12 |url=http://www.southwestern.edu/about/about-history.html |archiveurl = http://web.archive.org/web/20071024123018/http://www.southwestern.edu/about/about-history.html |archivedate = October 24, 2007}}</ref>
 
Qator 503:
 
== Tibbiyot ==
Doʻstlashdik fondi Texas tibbiyot sohasini davlatdagi uchinchi eng yomoni deb baholaydi.<ref name="insurancenet">{{cite web |last=Perotin |first=Maria M. |title=Texas is Near Bottom of Healthcare Rankings |work =[[Fort Worth Star-Telegram]] |date=2007-06-13 |url=http://www.insurancenewsnet.com/article.asp?a=top_lh&id=80824 |accessdate=2008-04-22}}</ref> Texas tibbiyot xizmatiga qoʻl yetkazish, tibbiy xizmatning sifati va kasalxonalarga sarflagan mablagʻ boʻyicha quyi oʻrinlarning birini egallagan. Shtatning quyi reytingni koʻrsatishining sababi siyosat, aʼlo darajada gadolik va eng asosiysi qonunsiz [[Immigrant|immigrantlarimmigrant]]lar sonining oʻsishi boʻlib hisoblanadi. „Shtatning 25,1 % aholisi tibbiy kafolatsiz qolib, mamlakatdagi eng yuqori koʻrsatkich boʻlib hisoblanadi“ degan xulosasiga javob sifatida Texas shtati [[2006-yil]] may oyida '''Code Red''' dasturini ishlab chiqdi.<ref name="codered">{{cite web |title=Code Red: The Critical Condition of Health in Texas |url=http://www.coderedtexas.org/ |accessdate=2008-04-28}}</ref> Texasda shuningdek shifokorlar xatolari uchun sud protsesslari uchun iqtisodiy emas eng asosiy harajatlar bor boʻlib, ular 250,000 AQSh dollari sifatida baholanib, bu mablagʻ oʻz xizmatini suistemol qilishni toʻxtatish va tibbiyot sohasidagi oʻsib borayapgan mablagʻlarni nazorat qilish maqsadida sarflanadi.<ref name="tort">{{cite book |last=Odom |first=Lamar |last2 =Garcia |first2 =Anthony |last3 =Milburn |first3 =Pamela |year=2005 |title=The Ethicality of Capping Non-Economic Damages to Control Rising Healthcare Costs: Panacea or False and Misleading Practice? |edition =1 |volume=3 |publisher=The Internet Journal of Healthcare Administration |issn=1366-0756|url=http://www.ispub.com/ostia/index.php?xmlFilePath=journals/ijhca/vol3n1/capping.xml|doi=10.1108/13660750510611170|accessdate=2008-04-28}}</ref>
 
Trust for Americaʼs Health tibbiyot tashkilotining xulosasi boʻyicha Texas oʻspirinlar semizligi boʻyicha 15-oʻrinda turadi va shtatning 27.2 % aholisi shu kasallikka duchor boʻlgan.<ref name="healthyamericans">{{cite web| title = Texas| work = State Data| publisher = Trust for America's Health| year = 2008| url= http://healthyamericans.org/states/states.php?measure=highschooloverweight&sort=data| accessdate = 2008-10-14}}</ref> [[2008-yil]]i Menʼs Health jurnali xulosasi boʻyicha Texasning toʻrtta shahrini AQSh-ning semizlik boʻyicha yuqori 25 shahrining safida koʻrsatdi, yani Xyuston 6-oʻrinda, Dallas 7-oʻrinda, El-Paso 8-oʻrinda va Arlington 14-oʻrindagi reytingda koʻrsatildi.<ref name="obese2">
Qator 513:
 
Xyustondagi Texas tibbiyot markazi oʻzining 47 institut-aʼzosi bilan tadqiqot va institutlarni jamlash boʻyicha jahondagi yuqori natijaga ega.<ref name="TexasMC">
{{cite web | title = About the Texas Medical Center | publisher = The Texas Medical Center | accessdate = 2009-04-11 | url = http://www.texmedctr.tmc.edu/root/en/GetToKnow/AboutTMC/About+the+TMC.htm}}</ref> Texas tibbiyot markazi jahonda eng koʻp yurak [[transplatatsiya|transplatatsiyalarini]]larini bajaradi.<ref name="HeartTransplants">{{cite web |title=Background Statistics > People and Politics (most recent) by state |publisher=State Master |date =2008-05-08 |url=http://www.statemaster.com/graph/bac_bac-background-people-and-politics |accessdate=2008-05-08}}</ref>
Xyustondagi Texas Andersen rak markazi universiteti rak kasaliga duchor boʻlgan patsientlarga gʻamxoʻrlik koʻrsatish, tadqiqot, bilim berish va profilaktika ishlari boʻyicha yuqori darajadagi akademik instituti boʻlib hisoblanadi.<ref name="MDAnderson">{{cite web |title=About MD Anderson |publisher=[[The University of Texas M. D. Anderson Cancer Center]] |url=http://www.mdanderson.org/about_mda/ |accessdate=2008-04-28}}</ref>
 
AQSh-dagi klinika tibbiyot tadqiqoti boʻyicha San-Antoniodagi Janubiy Texas tibbiy markazi 6-oʻrinni egalladi.<ref name="UTSAFactsheet">{{cite journal |date=2007-04-03 |title=Health Science Center ranks sixth in clinical medicine |edition =7 |volume=XL |publisher=University of Texas Health Science Center |url=http://www.uthscsa.edu/hscnews/singleformat.asp?newID=2353 |accessdate=2008-04-28}}</ref> San-Antoniodagi Texas tibbiyot va taʼlim markazi universiteti ham yuqori darajadagi tadqiqot va taʼlim instituti hisoblanadi.<ref name="DentalSchool">{{cite web |title=International report gives Dental School high marks |publisher=HSC NEWS |accessdate=2008-05-15 |url=http://www.uthscsa.edu/hscnews/singleformat.asp?newID=1742}}</ref><ref name="Tmedicialcenter2">{{cite web |title=Medical center's research ranks high |publisher=San Antonio Express-News |accessdate=2008-05-15 |url=http://www.mysanantonio.com/news/MYSA040407_medical_center_EN_2dc65c3e_html751.html}}{{dead link|date=January 2011}}</ref>
 
Amerika yurak assotsiatsiyasi va Texas janubi-gʻarbiy tibbiyot markazi universiteti ikkovi ham Dallasni vatani deb biladi. Janubi-gʻarbiy tibbiyot markazi jahondagi yuqori darajali akademik tibbiyot markazlari orasida yuqori pagʻonani egallaydi.<ref name="UTSWAboutUs">{{cite web |title=About UT Southwestern |publisher=University of Texas Southwestern Medical Center |url=http://www8.utsouthwestern.edu/home/about/index.html |accessdate=2008-04-28}}</ref> Institutning tibbiy maktabi jahonda tibbiyot sohasida koʻplab [[Nobel mukofoti|Nobel mukofotini]]ni olgan.<ref name="UTSWAboutUs"/><ref name="UTSWFactsheet">{{cite web |title=UT Southwestern Fact Sheet |publisher=University of Texas Southwestern Medical Center |year =2008 |url=http://www8.utsouthwestern.edu/vgn/images/portal/cit_56417/43/32/2800592006_Fact_Sheet.pdf |format=PDF |accessdate=2008-04-28|archiveurl=http://web.archive.org/web/20060707171035/http://www8.utsouthwestern.edu/vgn/images/portal/cit_56417/43/32/2800592006_Fact_Sheet.pdf|archivedate=2006-07-07}}</ref>
 
== Atrof muhit ==
Qator 525:
== Transport ==
[[File:METRORail 5.jpg|right|thumb|[[Metro]] yoʻl]]
Texasdagi katta koʻlamdagi va baland-past landshaft yerlari sababidan Texasliklar koʻplab qiyinchiliklarni boshdan kechirdi. Texas AQSh-dagi eng uzun tosh yoʻli va temir yoʻli, shu bilan birga koʻplab Aeroportlar qurilishini moliyalashtirdi.<ref name="AdvaTransport">{{cite web |title=Texas-Transportation |publisher=Advamag, Inc. |year =2007 |url=http://www.city-data.com/states/Texas-Transportation.html |accessdate=2006-05-04}}</ref> Texas Avtomabil Boshqarmasi nazoratchi organ sifatida koʻp tarmoqli tosh yoʻllarini qoʻllaydi, [[Aviatsiya|aviatsiyaniaviatsiya]]ni<ref name="texdotaviation">{{cite web |title=Aviation Division |publisher=Texas Department of Transportation |url=http://www.txdot.gov/business/aviation/default.htm |accessdate=2009-07-22}}</ref> va ijtimoiy avtomabil tarmogʻini tartibga soladi.<ref name="texdottransport">{{cite web |title=Transportation Division |publisher=Texas Department of Transportation |url=http://www.dot.state.tx.us/services/public_transportation/default.htm |accessdate=2008-04-29}}</ref> [[Shimoliy Amerika]] quruqligi markazida joylashganligi uchun, shtat avtomabil qloqalari sohasida eng asosiy markaz boʻlib hisoblanadi. Texasda mamlakatdagi eng yuqori 33 ta oʻzgacha iqtisodiy hudud bor.<ref name="FTZ1">{{cite web | publication-date = August 2007 |title=Texas and General Foreign Trade Zones Information |publisher=Office of the Governor of Texas |url=http://www.texasone.us/site/DocServer/Texas_FTZs_Document_2007.pdf?docID=2221 |accessdate=2008-06-21}} {{Dead link|date=June 2010| bot=DASHBot}}</ref> [[2004-yil]]i Texas YeEA orqali umumiy soni $298 milliardga teng mahsulot olib oʻtdi.<ref name="FTZ1"/>
 
=== Tosh yoʻllar ===
[[File:High Five.jpg|right|thumb|Dallasdagi High Five Interchange]]
[[1948-yil]]i Xyustonda Galf avtoyoʻli ochilishi bilan Texasliklar koʻp avtoyoʻllarini sayohat qildi.<ref name="txfwy">
{{cite web | title = Interstate 45 South, the Gulf Freeway | publisher = TexasFreeway.com | date=2001-05-28 | url = http://www.texasfreeway.com/Houston/photos/45s/i45s.shtml | accessdate = 2008-10-15}}</ref> [[2005-yil]]dan Texasda 79,535 mil (127,999 &nbsp;km) uzunlikdagi tosh yoʻllar kesishdi.<ref name="highwaymiles">{{cite web |title=LoneStarRoads – Highways of Texas |publisher=AARoads |date=2008-02-09 |url=http://www.aaroads.com/texas/ |doi= |accessdate=2008-04-20}}</ref> Tosh yoʻllarini kengaytirishni moliyalashtirish uchun Texas shtatida 17 pullik yoʻllar va qoʻshimcha pullik yoʻllar mavjud.<ref name="tollways2">{{cite web |title=Global List of Toll Facilities – United States |publisher=International Bridge, Tunnel and Turnpike Association |year =2005 |url=http://www.ibtta.org/Information/content.cfm?ItemNumber=2530 |accessdate=2008-04-20}}</ref> Gʻarbiy Texasdagi I-10and I-20 yirik tosh yoʻllarida yurish 80 mil soatiga (130 &nbsp;km/soat) tezlik bilan cheklanib, bu AQSh-dagi eng yuqori tezlik koʻrsatkichi.<ref name="speedlimit">{{cite news |title=Texas Raises Rural Speed Limits to 80 MPH{{ndash}} |publisher=FOXNews.com / Associated Press |date=2006-05-08 |url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,197072,00.html |accessdate=2008-05-12}}</ref>
 
[[2011-yil]] mart oyida Milliy Hokimchilik ijtimoiy konferensiyasi Amerikalik jamoatining Amerika shtatlari axlatlari protolining natijasi boʻyicha Texas shtati eng quyi oʻn shtatning safidan joy oldi.
Qator 536:
=== Havo yoʻllari ===
[[File:Boeing 757-223.jpg|left|thumb|Dallas-Fort-Uert aeroporti 757 Amerikan avialayneri]]
Texasda mamlakatdagi shtatlarning ichida eng koʻp aeroportlar bor. Texasda hududi va yoʻlovchilarga xizmat koʻrsatish boʻyicha eng katta Dallas-Fort-Uert aeroporti, u hududi boʻyicha AQSh-da ikkinchi oʻrinda boʻlib, 18 076 [[akr]] (73.15 &nbsp;km<sup>2</sup>) hududi bilan jahonda toʻrtinchi oʻrinni band etib turibdi.<ref name="DFWAir">{{cite web |url=http://www.dfwairport.com/visitor/index.php?ctnid=24254 |title=Facts about DFW |accessdate=2008-10-14 |work=Dallas/Fort Worth International Airport}}</ref> Yoʻl yurish boʻyicha Dallas-Fort-Uert aeroporti shtatdagi eng birinchi boʻsh emasi, AQSh-da toʻrtinchi<ref name="GreatPlacesAvi">{{cite web|title=10 Great Places for Aviation and Aerospace|author=Jennifer LeClaire|work=Southern Business and Development|url=http://www.sb-d.com/archivesite/www.sb-d.com/issues/spring2007/features/10GreatPlacesForAviationAndAerospace.html|accessdate=2008-04-28}}</ref> va jahonda esa oltinchi oʻrinni egallaydi.<ref name="DFWAir2">{{cite news|title=Dallas-Fort Worth International Airport |work=USAToday| url=http://destinations.usatoday.com/dallas/| accessdate=2008-04-28}}</ref> Amerika [[AMR Korporatsiyasi|AMR Korporatsiyasining]]ning [[American Eagle]] jahonda yoʻlovchilarni tashish boʻyicha 2-oʻrindagi avialayner (Delta Airs avialayneridan keyin) boʻlib, Dallas-Fort-Uertni eng katta va asosiy markaz sifatida foydalanadi.<ref name="AMR">{{cite web |title=American airlines information pictures and facts |publisher=aviationexplorer.com |date=2008-04-11 |url=http://www.aviationexplorer.com/american_airlines.htm |accessdate=2008-04-28}}</ref> [[Southwest Airlines avialayneri]] ham Dallasda joylashib, [[Dallas Love Field aeroporti]] orqali qoʻzgʻaladi.<ref name="SW1">{{cite web |url=http://www.southwest.com/about_swa/airborne.html |title=We Weren't Just Airborne Yesterday |date=2007-05-02|publisher=Southwest Airlines |accessdate=2007-06-09}}</ref> U AQSh ichida bir yilda eng koʻp yoʻlovchi tashiydigan vialayner boʻlib, jahonda eng koʻp yoʻlovchilarga xizmat koʻrsatadigan avialaynerlar safidan joy egallagan.<ref name="IATA">{{cite web |url=http://www.iata.org/pressroom/wats/wats_passengers_carried.htm |title=Scheduled Passengers Carried |author=International Air Transport Association |accessdate=2007-06-10|archiveurl = http://web.archive.org/web/20070928064050/http%3A//www.iata.org/pressroom/wats/wats_passengers_carried.htm |archivedate = September 28, 2007|deadurl=yes |authorlink= International Air Transport Association}}</ref>
 
Texasdagi ikkinchi avilayner Xyustondagi Djorj Bush Kontinentaro aeroporti ('''IAH''') boʻlib, Xyustondagi Continental Airlines aeroportini markazi sifatida foydalanadi. IAH AQSh-ning hohlagan aeroportidan Meksikaning barcha hududiga uchadi.<ref name="GBAir1">{{cite web|title=About George Bush Intercontinental Airport|publisher=Houston Airport System|url=http://www.houstonairportsystem.org/iahAbout|accessdate=2008-06-28}}</ref><ref name="GBAir2">{{cite press release|title=Houston Emerges As The Premier Gateway In The U.S. For Travelers To Mexico|publisher=Houston Airport System|date=2005-04-12|url=http://www.fly2houston.com/0/8178/0/1906D1940/|accessdate=2006-12-30}}</ref> Yiliga 4 milliondan ziyod yoʻlovchiga xizmat koʻrsatadigan eng katta toʻrtta aeroportlar: Ostin-Bergstrom Xalqaro aeroporti, Uilyam P. Xobbi aeroporti, San-Antonio Xalqaro aeroporti va Dallas Love Field aeroporti. Shtatdagi xalqaro aeroport boʻlib hisoblanuvchi eng kichik aeroport bu — Del Rio Xalqaro aeroporti.
Qator 542:
=== Portlar ===
[[File:Houston Ship Channel.jpg|right|thumb|Xyuston porti]]
Taxminan 1 150 nafar dengiz portlari 1 000 mildan (1 600 &nbsp;km) koʻproq kanallar bilan Texasni qoplab turadi.<ref name="ports1">{{cite web |title=About Texas Ports |publisher=Texas Ports Association |url=http://www.texasports.org/ |accessdate=2008-05-07}}</ref> Portlar taxminan bir million kishini qabul qiladi.<ref name="portbenefits">{{cite web |title=Benefits of Texas Ports |publisher=Texas Ports Association |url=http://www.texasports.org/benefits/ |accessdate=2008-05-07}}</ref> Texas portlari Atlantika boshqa qirgʻoqlari bilan Galf ichki yoqalik suv yoʻllari orqali bogʻlanadi. Xyuston porti AQSh-dagi chet elllik tonnaj boʻyicha eng qizgʻin port boʻlib, jami tonnaj boʻyicha ikkinchi va jahonda tonnaj boʻyicha oʻninchi oʻrinda turadi.<ref name="porthouston">{{cite web |date=2008-03-31 |title=General Information |publisher=The Port of Houston Authority |url=http://www.portofhouston.com/geninfo/overview1.html |accessdate=2008-05-07}}</ref> Texas [[Ship kanali]] hozirgi kunda 530 fut (160 m) kenglikni 45 fut (14 m) chuqurlikni va 50 mil (80 &nbsp;km) uzunlikni egallagan.<ref name="HGnav">"Welcome to the Houston-Galveston Navigation Channel Project Online Resource Center" (description), [[United States Army Corps of Engineers]], December 2005, [http://www.swg.usace.army.mil/items/hgnc/ United States Army Corps of Engineers]</ref>
 
=== Temir yoʻllar ===
[[Kanzas]] shtatida sutyaglarning uy-joylarini temir yoʻlga qurish va uning kuchini foydalanishi dasturning bir qismi boʻlib hisoblanadi. Texasdagi eng birinchi temir yoʻl [[1853-yil]] avgust oyida ochilgan [[Baffalo Beyou]], [[Brezos]] va [[Kolorado]] temir yoʻli.<ref>{{cite web|author=George C. Werner |url=http://www.tshaonline.org/handbook/online/articles/BB/eqb16.html |title=Handbook of Texas Online – Buffalo Bayou, Brazos and Colorado Railway |publisher=Tshaonline.org |date= |accessdate=2010-04-11}}</ref> Texasga shimoliy tomondan [[1872-yil]]i birinchi kelgan temir yoʻl Missuri-Kanzas-Texas boʻldi.<ref>{{cite web|author=Donovan L. Hofsommer |url=http://www.tshaonline.org/handbook/online/articles/MM/eqm8.html |title=Handbook of Texas Online – Missouri-Kansas-Texas railroad |publisher=Tshaonline.org |date= |accessdate=2010-04-11}}</ref> [[1911-yil]]gacha Texas mamlakatda temir yoʻl uzunligi boʻyicha oldingi qatorga chiqdi. [[1932-yil]]gacha Texas temir yoʻl uzunligi choʻqqisiga yetib, u 17 078 milni (27 484 &nbsp;km) tashkil qildi, biroq [[2000-yil]]gacha 14 006 milgacha (22 540 &nbsp;km) qisqardi. Texas temir yoʻl komissiyasi boshidan shtat temir yoʻlini tartibga solgan paytda, [[2005-yil]]da shtat shu xizmatga Texas Avtomabil boshqarmasini qaytadan tayinladi.<ref name="RRCMove">{{cite web |title=Former Rail Division|publisher=Texas Railroad Commission |date=2005-10-01 |url=http://www.rrc.state.tx.us/divisions/rail_moved/index.html?/rail.html |accessdate=2008-05-04|archiveurl = http://web.archive.org/web/20080506073304/http%3A//www.rrc.state.tx.us/divisions/rail_moved/index.html%3F/rail.html |archivedate = May 6, 2008|deadurl=yes}}</ref>
 
Dallas va Xyuston ikkovi tezyurar tramvay tarmogʻini shakllantirdi. [[Dallas Area Rapid Transit]] (DART) Janubi-Gʻarbiy AQSh-da eng birinchi boʻlib, shu tezyurar tramvay tarmogʻi ishga tushirildi.<ref name="DARTLightRail">{{cite news |last=Myerson |first=Allen R. |date =1996-06-14 |title=Dallas Opening Southwest's First Rail Transit |publisher=New York Times |url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D01EFD81739F937A25755C0A960958260 |accessdate=2008-05-11}} {{Dead link|date=June 2010| bot=DASHBot}}</ref> [[Trinity Railway Express]] (TRE) Fort-Uert va Dallasni bogʻlaydigan shahar cheti temir yoʻl xizmati boʻlib, uni Fort-Uert transport maʼmuriy boshqarmasi va DART amalga oshiradi.<ref name="TRE">{{cite web |title=Trinity Railroad Express |url=http://www.trinityrailwayexpress.org/ |accessdate=2008-06-11}}</ref> [[Metropolitan Transit Authority of Harris County]], Texas (METRO) Xyuston hududida tezyurar tramvay yoʻllarini nazorat qiladi.
Qator 558:
[[File:Ballpark in Arlington May 2009.jpg|left|thumb|Arlingtondagi stadionda Texas Rangers ochilish marosimi]]
[[File:Lone Star Showdown 2006 McGee on goal-line.jpg|right|thumb|[[2006-yil]]gi Lone Star Showdown futbol oʻyini]]
I-A diviziyasidagi savolnoma boʻyicha Oklaxoma universitetі va Texas universiteti oʻrtasida raqobat boʻladi, mamlakatda uchinchi oʻrin esa [[Red River Shutout]]ga nasib etadi.<ref name="RRShootout">{{cite news |url=http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/spt/colleges/redrivershootout/texas/stories/100705dnspofbwnewrivalrylede.1c8619ce.html |title=UT-OU : Best Rivalry? |work=Dallas Morning News |last=Davis |first=Brian |date=2005-10-07 |accessdate=2006-07-11}}</ref> [[Lone Star Showdown|Lone Star Showdown]]'da raqobatlashish Texasning ikkita universitetlari orasida oʻtadi: ular Texas A&M universiteti va Texas universitetlari.
 
[[Battle for the Iron Skillet]] kurashi yiliga ikki komanda TCU Horned Frogs va SMU Mustangs orasida boʻlib oʻtadi.
[[University Interscholastic League]] ([[UIL]]) koʻpincha boshlangʻich va oʻrta maktab orasida musobaqalar tashkillashtiridi.<ref name="UIL">{{cite web| title = University Interscholastic League| publisher = University of Texas| url = http://www.uil.utexas.edu/| accessdate = 2008-09-28}}</ref> UIL tashkillashtirgan sport musobaqalari u yengil atletika (eng mashhuri maktablar orasidagi amerika futboli musobaqalari), shuningdek fanlardan badiiy va akademik musobaqalar.
 
Texasliklar juda [[rodeo|rodeoni]]ni yaxshi koʻrishadi. Jahondagi eng birinchi rodeo Texasda [[Pecos (Texas)|Pecosda]] qabul qilingan.<ref>{{cite web|url=http://atlas.thc.state.tx.us/viewform.asp?atlas_num=5389005909&site_name=World's+First+Rodeo&class=5000 |title=View Atlas Data |publisher=Atlas.thc.state.tx.us |date= |accessdate=2010-04-11}}</ref> Yiliga oʻtadigan [[Livestock Show]] va [[Rodeo]] jahondagi eng katta rodeo shoui boʻlib hisoblanadi. Dallas yiliga [[Fair xiyoboni|Fair xiyobonida]]da Texasning shtat yarmarkasini oʻtkazadi.<ref name="statefair">{{cite web |title=Fair Park, Texas |publisher=City of Dallas |accessdate=2008-05-22 |url=http://www.dallascityhall.com/FairPark/art_architectural.html}}</ref>
 
2012-yildan beri Ostin [[Formula 1]] Jahon chempionatining<ref name="f1">{{cite web |title=Formula One returns to the United States |publisher=Formula 1 Administration Ltd |accessdate=2010-05-25 |url=http://www.formula1.com/news/headlines/2010/5/10824.html}}</ref> raundiga mezbonlik qiladi.
Qator 642:
 
{{AQSh maʼmuriy birligi}}
{{bu tanlangan maqola}}▼
 
[[Turkum:AQSh shtatlari]]
 
 
 
 
 
▲{{bu tanlangan maqola}}
"https://uz.wikipedia.org/wiki/Texas" dan olindi