Chuvashiya: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
CoderSIBot (munozara | hissa) Qatorga koʻchirish toʻgʻrilandi |
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: Hoz. → Hozirgi, sh.da → shahrida (7), Mayd. → Maydoni using AWB |
||
Qator 1:
'''Chuvashiya''', Chuvashiya Respublikasi (Chavash Respublikasi) — Rossiya Federatsiyasi tarkibidagi respublika. Sharqiy Yevropa tekisligining sharqida, Volga daryosining oʻrta oqimida joylashgan.
Davlat tuzumi. Ch. — respublika. Respublika rahbari va ijroiya xrkimiyat boshligʻi — prezident. Oliy ijrochi hokimiyat organi — Vazirlar Mahkamasi. Oliy qonun chiqaruvchi hokimiyat organi — Davlat kengashi.
Qator 9:
Tarixi. Ch. hududida neolit davri oxirida finugor qabilalari yashagan. 10-a.da Oʻrta Volga boʻyida dastlabki davlat — VolgaKama Bulgʻoriyasi tashkil topdi. Bu davlat 1243 i. Oltin Oʻrda tarkibiga qoʻshib olindi. Ch.ning shim. qismiga kelib oʻrnashgan bulgʻorlar bilan finugor aholisining aralashuvi natijasida 15-a.ga kelib chuvash xalqi shakllandi. 15-a. boshida Oltin Oʻrda parchalanib ketdi, chuvashlar boshqa xalklar bilan birga 15-a. 1yarmida vujudga kelgan Kozon xonligi tarkibida boʻldi. 1551 y. chuvashlar Rossiya tarkibiga kirdilar. 1920 y. iyunda RSFSR tarkibida Ch. muxtor viloyati tashkil etildi. 1925 y. 21 aprelda Chuvashiya ASSRga aylantirildi. 1990 y. sent. da respublika davlat suvereniteti toʻgʻrisida deklaratsiya qabul qilindi va hozirgi nomini oldi.
Xoʻjaligi. Yalpi mahsulot tarkibida sanoat ulushi 31,5%, q.x. 18,5%, qurilish 7%, transport 1,7%, savdo 10,9%ni tashkil etadi. Asosiy sanoat tarmoklari: mashinasozlik va metallsozlik (elektronika jihozlari, toʻquv stanoklari, elektr yuklagichlar, traktor va b. ishlab chiqarish), kimyo (zaharli ximikatlar, lok, buyok, i.ch.), yengil (jumladan, toʻqimachilik), neft kimyosi, oʻrmon, kora metallurgiya, yogʻochsozlik va sellyulozaqogʻoz, oziq-ovqat sanoati. Qurilish materiallari ishlab chiqariladi. Shumerlya
Kx. goʻshtsut chorvachiligi va gʻalla yetishtirishga ixtisoslashtirilgan. Dehkrnchilikda bugʻdoy, javdar, suli, zigʻir, qand lavlagi, kartoshka va sabzavot yetishtiriladi. Bogʻdorchilik bilan ham shugʻullaniladi. Krramol, choʻchqa, qoʻy boqiladi; parrandachilik rivojlangan.
Qator 19:
Adabiyoti 19-a.ning 2yarmida vujudga kelgan. Ungacha boy folklor (epik qissa, tarixiy va maishiy qoʻshiqlar, ertak, afsonalar) mavjud boʻlgan. 19a. oʻrtalaridan birinchi chuvash tarixchi yozuvchisi, folklorchi va etnograf S.Mixaylov ijod qila boshlagan. 19-a.ning 70-y.larida maʼrifatparvar N.Ya.Yakovlev (1848—1930; 1872 y. "Chuvashlar uchun alifbe" yaratgan)ning xalq ijodi asosida yaratgan asarlari chuvash milliy adabiyotining shakllanishida muhim rol oʻynadi. Uning dastlabki arboblari M.Fyodorov, I.Yurkin. 20-a.ning boshlari va fuqarolar urushi davrida satirik va dramaturg M.Akimov, demokrat shoir K.Ivanov, dramaturg va kompozitor F.Pavlov, shoirlar N.Shubossinni, N.Shelebi, T.Timki, M.Sespel samarali ijod qildilar. 20—30-y.larda S.Fomin, S.Elger, I.MaksimovKoshkinskiy, M.Trubina, P.Osipov, P.Xuzangay, L.Agakov, Ya.Uxs ay, N.Ilbekov va b.ning asarlari yuzaga keldi. 2-jahon urushi yillari chuvash yozuvchilari tomonidan vatanparvarlik ruhidagi asarlar yaratildi (M.Uypning "Soldatning onasi" dostoni, 1943; L.Agakovning "Partizan Murat" qissasi, 1943). Urushdan keyingi va 50— 70-y.larda chuvash adabiyotida xalqning jang maydonidagi va tinch qurilish davridagi mehnat qahramonligi oʻz ifodasini topdi (P.Xuzangayning "Ulkan qalb" dostoni, N.Terentyevning "Toʻlqinlar qirgʻoqqa uriladi" pyesasi, A.Artelyev, S.Aslan, K.Turxan, A.Yemelyanov, G.Krasnov va b.ning nasriy asarlari, Yu.Semyonov, A.Galkin, G.Yefimov va b.ning sheʼrlari). 1934 y. Chuvashiya yozuvchilar uyushmasi tashkil etilgan.
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Ch. hududidan paleolit davriga mansub qarorgoxlarning qoldiqlari, qoʻrgʻonlarning xarobalari, 10—11-a.larda Volga boʻyi bulgʻorlari yashagan joylar (Tigashevo qishlogʻidagi qalʼa, Bula, Sivil va Sura daryolari havzasidagi qishloq va b.) topilgan. Ch. Rus davlatiga qoʻshilgach (16-a. oʻrtalari), aholi punktlari (Alatir, Cheboksari, Yadrin) qurish boshlandi; ular astasekin shaharlarga aylantirildi. Shaharlarda turli xil inshootlar (jumladan, Cheboksaridagi Vvedenskiy sobori, 1657; 17—18-a.larda bunyod etilgan turar joy binolari) barpo etildi. 19-a.ning 2yarmidan qishloklarda rus xalq meʼmorligi taʼsiri koʻzga tashlanadi.
CH.da qadimdan xalq amaliybezak sanʼati (naqsh bilan bezab mato toʻqish, kashtadoʻzlik, yogʻoch oʻymakorligi, munchoqlardan buyum tayyorlash, kashta bilan bezab kiyim tikish) rivoj togan. 1920-y.lardan rassomlik (M.Spiridonov, N.Sverchkov, Yu.Zaysev), haykaltaroshlik (G.Spiridonov) paydo boʻla boshladi. Rassomlardan N.Ovchinnikov, N.Karacharskov, R.Fyodorov, P.Grigoryev, V.Turin, grafiklardan V.Ageyev, B.Yemelyanov, haykaltaroshlardan Yu.Ksenofontov mashhur. 1933 y.dan Ch. rassomlar uyushmasi mavjud. Musiqasi. Chuvash xalq qoʻshiqlari, asosan, bir ovozli va pentatonikaga asoslanadi. Musiqa asboblari: shaxlich (qamishnay), shapar va sarnay (volinkalar), kyosle (gusli), varxan va palnay (tilli), xankarma (buben); keyinchalik skripka va garmon ham urf boʻla boshladi. Ch.da professonal musiqa 1920-y.lardan vujudga keldi. F.Pavlov, S.Maksimov, V.Vorobyev, G.Liskov birinchi chuvash kompozitorlaridir. Vokal, vokalsimfonik, simfonik musiqa, sahna musiqa janrlarini rivojlantirishga F.Lukin, G.Xirbyu, G.Lebedov, A.Togayev, F.Vasilyev va b. salmoqli hissa qoʻshdilar. Ijrochilar oʻrtasida xonandalar I.Vasilyev, A.Toksina, A.Kazakova, T.Chumakova, M.Denisov, dirijyorlardan F.Lukin, G.Lebedev, A.Orlov-Shuzm mashhur. Ch.da Chuvash musiqali teatri (1959), filarmoniya (1936), ashula va raqs ansambli (1924), Chuvash radio va televideniyesi xori (1943) faoliyat koʻrsatadi. 1940 y. Chuvashiya kompozitorlar uyushmasi tuzilgan.
Teatri. Birinchi chuvash professional teatri 1918 y. Kozon
{{OʻzME}} <!-- Bot tomonidan yaratildi -->
| |||