Moldova: Versiyalar orasidagi farq

'''Moldaviya'''<ref>Атлас мира. ред. Поздняк Г. В.; Омск: Роскартография, ФГУП «ОКФ», 2007 ISBN 5-9523-0164-9</ref> ({{lang2|mo|ro|Moldova}}), Moldova Respublikasi <ref>[http://document.kremlin.ru/doc.asp?ID=041080 Указ Президента России], 27 июля 2007</ref><ref>Статья 1 [http://www.president.md/const.php?page=8100&lang=rus Конституции Республики Молдова]</ref> ({{lang2|mo|ro|Republica Moldova}}) — [[Yevropa]]ning janubi-sharqiy qismidagi davlat. [[Ukraina]] va [[Ruminiya]] bilan chegaradosh. Maydoni 33 846 &nbsp;km². Aholisi 3,557,600 kishi (2014). [[Aholi boʻyicha davlatlar roʻyxati|Jahonda aholisi boʻyicha 118 oʻrinni]] va hududi boʻyicha 135-oʻrinni egallaydi.

M. — respublika. 1994 y. 29 iyulda kabul etilgan konstitutsiya amal qiladi. Davlat boshligʻi — parlament tomonidan saylanadigan prezident (2000 y.danyildan V. Voronin). Qonun chiqaruvchi oliy organi — bir palatali parlament (Majlis), ijrochi organi — hukumat (Vazirlar kengashi).

M. Sharqiy Yevropa tekisligining jan.-gʻarbiy qismida joylashgan. Yer yuzasi oʻrqirli tekislik, dare vodiylari va jarliklar bor. Markaziy qismida Kodru qirlari joylashgan. Eng baland joyi 429,5 m. Dnestrning oʻng sohilini Dnestr boʻyi qirlari (bal. 250—300250–300 m, eng baland joyi 347 m) egallagan. Shim. Moldaviya tekisligi (250—300250–300 m), Jan. Moldaviya tekisligi bor. Ohaktosh, gips, shisha qumi, shagʻal, shuningdek, neft va gaz konlari topilgan.

Iqlimi — moʻʼtadil kontinental. Qishi qisqa, iliq, qor kam yogʻadi, yozi uzoq va iliq. Iyulning oʻrtacha t-rasitemperaturasi — shim.da 19,5° va jan.da 22°; eng yuqori t-ratemperatura 41°; yanvarning oʻrtacha t-rasitemperaturasi shim.da — 5° va jan.da — 3°; eng past t-ratemperatura —36°. Yiliga shim.da 560 &nbsp;mm, jan.gʻarbda 370 &nbsp;mm, qirlarda 500—560 500–560&nbsp;mm, tekisliklarda 400—450 400–450&nbsp;mm yogʻin yogʻadi. Daryolari Qora dengizga quyiladi. Eng katta daryolari — Dnestr (irmoklari — Reut, Bik, Botna), Prut (irmoklari — Chugur, Kamenka, Larga, Lapushna, Sarata). Tuproqlari — asosan, qoratuproq (75%), qoʻngʻir va kulrang oʻrmon tuprogʻi (10%); dare qayirlarida — allyuvialoʻtloqi tuproqlar. Hududining aksariyati dasht va oʻrmon dasht mintaqasida joylashgan boʻlib, koʻp qismi haydalib, ekin ekiladi. Mamlakat maydonining 9% ni egallagan oʻrmonlarda dub, shumtol, grab, qora qayin, joʻka oʻsadi. Chalov, betaga kabi dasht oʻsimliklari kamayib ketgan. Hayvonlardan oʻrmonda yelik, toʻngʻiz, boʻri, tulki, boʻrsiq, olmaxon, oqsichqon yashaydi. Qushlarning 260 ga yaqin turi (soʻfitoʻrgʻay, mayna, qorashaqshaq, qarchigʻay, boyqush, bedana va b.boshqalar) uchraydi. "Kodru", "Gredina Turchaske", "Yagorlik", "Playul Faguluy", "Prudil de Jos" kabi qoʻriqxonalar tashkil etilgan.

Hozirgi M. hududidagi Brinzeni, Rashkov, Chutuleshti va b.boshqa joylardan topilgan koʻxna manzilgohlarning dalolat berishicha, bu yerda aholi paleolit davridayoq oʻtroklashgan. Neolit davrining manzilgohlaridan Bug-Dnestr madaniyati yodgorliklari topilgan (mil. av. 6—5 ming yilliklar). Bu davrda odamlar urugʻchilik jamiyatiga birlashib, ovchilik, dehqonchilik, baliqovlash bilan shugʻullangan. Mil. av. 4ming yillikda hukmronlik qilgan Tripoli madaniyati davrida koʻpgina manzilgoqlar (Varvarovka, Karaku-shan, Kuban) barpo etilgan, kulolchilik rivojlangan.

Mil. av. 1ming yillikdan mil. 1ming yillikkacha M. qududida daklarning qabilaviy birlashmalari va davlatlari mavjud boʻlgan. Mil. 2-a. boshlarida rimliklar Dakiyani bosib oldi va uni asta-sekin Rimning viloyatiga aylantirdi. Lotin tili yoyilib, u sharkiy roman, shuningdek, moldavan tillariga asos boʻldi. 2—4-a.larda bu yerda sarmatlar, skiflar, hunnlar, gotlar yashaganligi taxmin qilinadi. 10—12-a. boshlarida M. ning bir qismi Qad. Rus davlati taʼsir doirasiga, soʻng Galitsiya va Galitsiyavolin knyazligi tarkibiga kirgan. Lekin 12-a.da koʻchmanchi bijanaq va qipchoklarning hujumidan keyin slavyanlar deyarli barham topdi. 13—14-a.larda M. hududi moʻgʻullar qoʻl ostiga oʻtdi. Bosqinchilar vengerlar tomonidan haydab yuborilgandan keyin M. yerlari Vengriya qaramogʻiga oʻtdi, 1359 y. ozodlik kurashi natijasida mustaqil M. knyazligi (poytaxti Yassi sh.) voʻjudga keldi. 14-a. 2-yarmida Karpat bilan Dnestr oraligʻidagi yerlar unga qarashli boʻldi. Shu davrda valaxlar va sharqiy slavyanlar bilan aloqa rivojlanib, natijada moldavan elati shakllandi. 16—18-a.larda M. Usmoniylar imperiyasi xukmronligida boʻldi va 300 y. mobaynida oʻlpon toʻlab turdi. Avvaliga Tira, Benderi, Kiliya, 18-a.da Xotin M.dan ajratib olindi va ularga turk garnizonlari joylashtirildi. Chet el bosqinchilariga qarshi milliy ozodlik kurashi turli shakllarda olib borildi. 18-a. 2-yarmi va 19-a. boshlaridagi Rossiya-Turkiya urushlari natijasida M. ozod etildi. Ammo Yevropa davlatlarining oʻzaro raqobati tufayli M. yana Turkiyaga qaytarib berildi. 1775 y. M. knyazligining shim. qismi Avstriyaga, 1791 y. Yassi sulh shartnomasiga binoan, Dnestrning soʻl sohili Rossiyaga, yana bir qismi keyinchalik Rech Pospolitaga qoʻshib olindi. 1812 y. Buharest sulh shartnomasiga koʻra, M. knyazligining Prut va Dnestr oraligʻidagi yerlari Rossiyaga oʻtdi va Bessarabiya viloyati nomini oldi. Kishinyov sh. uning maʼmuriy markazi boʻlib qoldi. Bessarabiya Rossiyaning agrar oʻlkasi sifatida rivojlana boshladi. 1917 y. Rossiyadagi Fev. inqilobidan keyin bu yerda ham qoʻsh hokimiyatchilik vujudga keldi. 1917 y. noyabrdek.da ayrim shahar va qishloklarda hokimiyat shoʻrolar qoʻliga oʻtdi. Vakolatli hokimiyat organi — "Sfatul Seriy" ("Oʻlka kengashi") 1917 y. 2 dek. da M.ni Demokratik respublika deb eʼlon qildi. 1918 y. 24 yanvarda oʻzining Rossiyadan mustaqil ekanini bildirdi. 1918 y. 27 martda M. Demokratik Respublikam (Bessarabiya)ni Ruminiyaga qoʻshishga qaror qildi. 1918—19 y.lardayillarda M. soʻl sohil tumanlarida Avstriya-Germaniya, Antanta qoʻshinlari hukmronlik qildi. 1920 y. fevralda bu yerda shoʻro hokimiyati oʻrnatildi. 1924 y. 12 okt.da Ukraina tarkibida M. muxtor shoʻro respublikasi tuzildi. 1939 y.gi Ribbentrop-Molotov paktining qoʻshimcha maxfiy bayonnomasi asosida Sovet Itti-foqi 1940 y. 26 va 27 iyunda Ruminiyadan Bessarabiya va Shim. Bukovinani darhol SSSR ga topshirishni talab qildi. 1940 y. 2 avg .da M. Shoʻro Respublikasi tuzildi. 2-jahon urushi yillarida M. jang maydoniga aylandi va 1944 y. avg .da bosqinchilardan ozod qilindi. Shundan keyin M.ning salkam yarim asrlik tarixi SSSR bilan bogʻliq boʻldi. 1987—89 y.lardagiyillardagi qayta qurish davrida milliy tiklanish qarakati boshlandi. 1990 y. 23 iyunda M. Respublikasi suvereniteta eʼlon qilindi. 1991 y. 27 avg .da M. Respublikasining mustaqilligi toʻgʻrisida Deklaratsiya qabul etildi. Biroq mustaqillikning dastlabki yillarida ayirmachilik harakati yuzaga kelib, bu narsa mamlakatda ichki qurolli mojaroga sabab boʻldi. Keyingi paytda nizoni bartaraf etish uchun muzokara olib borilayotir. M. — 1992 y.danyildan BMT aʼzosi, shuningdek, MDX tarkibiga kiradi. OʻzR suverenitetini 1994 y. 23 avg .da tan olgan va shu kuniyoq diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami — 27 avg . — Mustaqillik kuni (1991).

M. — industrial-agrar mamlakat. Milliy daromad tarkibida sanoatning ulushi 38%, q.x.ningqishloq xoʻjaligining ulushi 42%, qurilish, transport va aloqaning ulushi 11%.

Sanoati’. Oziq-ovqat sanoatida mevasabzavot konservalari tayyorlash, vinochilik, qand-shakar, yogʻmoy i.ch. asosiy tarmoqlardir. Ogʻir sanoat maj-muasida mashinasozlik, elektron, kimyo, metallurgiya sanoati yetakchi oʻrinda. Yengil sanoat (tikuvchilik, toʻqimachilik va b.boshqalar) tarmoqlari x.am mavjud. Konserva sanoatida 20 dan ortiq korxona bor, ular meva va sabzavotdan 100 xildan koʻproq konserva tayyorlaydi. Qand-shakar sanoati mamlakatning shim.da joylashgan. Tamaki-fermentatsiya, parfyumeriya, farmatsevtika va qandolatchilik, shuningdek, goʻsht, moy-pishloq, un-yorma sanoati tarmoqlari ham rivojlangan. Mashinasozlik va metallsozlik korxonalari avtomatlashtirish vositalari, temirchilik-press mashinalari, oziqovqat sanoati uchun texnologiya uskunalari, elektr yuk ortkichlar, traktor, q.x.qishloq xoʻjaligi mashina-mexanizmlari, nasoslar, oʻzgaruvchan tok elektr dvigatellari, sovitkichlar, kir yuvish mashinalari, past voltli elektr apparatlari, kabel ishlab chiqaradi. Sunʼiy teri, rezinatexnika buyumlari, lok-boʻyoq, kimyo, biokimyo, binokorlik ashyolari, oʻrmon va yogochsozlik, poligrafiya korxonalari bor. Yiliga oʻrtacha 15,7mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi.

Mamlakat mustaqillikka erishgach, xoʻjalikda bozor iqtisodiyoti shakllarini joriy etishga kirishildi, jumladan, davlat korxonalari xususiylashtirila boshladi, xususiy, qoʻshma korxonalar barpo etildi. Q.x.daQishloq xoʻjaligida dehqon (fermer) xoʻjaliklari tuzish uchun yerlarni xususiy mulk qilib berishga kirishildi.

Trans porti. T.y.Transport yoʻli uzunligi —1,1 ming km, avtomobil yoʻllari — 10,2 ming km. Dnestrda kema qatnaydi. Kishinyovda xalqaro aeroport bor.

Matbuoti, radio-eshittirishi va telekursa guvi. M.da 2001 y. 1,7 ming nomdagi kitob va risola 0,8 mln. nusxada, gaz.lar 1,2 mln., jur. va b.boshqa davriy nashrlar 3,4 mln. nusxada nashr etildi. M.da nashr etiladigan asosiy gaz.lar: "Moldova suverane" ("Suveren Moldaviya"), "Nezavisimaya Moldova" ("Mustaqil Moldaviya"), "Sara" ("Vatan"). "Moldpress" axborot agentligi ishlaydi. 1930 y.danyildan radioeshittirish, 1958 y.danyildan telekoʻrsatuv olib boriladi.

Dastlabki yozma yodgorliklar boy xalq ogʻzaki ijodi (ertak, qahramonlik eposlari, afsona, qoʻshiq, balladalar) asosida 9—10-a.larda yaratilgan. Cherkov-slavyan (oʻrta bolgar) tilidagi birinchi moldavan kitobi "Kazaniya" (Injilning izohi) 1643 y.dayilda nashr etildi. 17-a.da yilnomalar, 18-a.da D. Kantemir (1673— 1723) tomonidan badiiytarixiy asarlar yaratildi. 19-a.ning 2-yarmida Y. Kryange (1837—1889) va M. Eminesku (1850—1889) ijodi realistik nasr va sheʼriyat rivojida katta rol oʻynadi. 20-a. boshlarida A. Mateyevich, T. Roman oʻz sheʼrlari bilan adabiyotga kirib keldi. 2-jahon urushigacha ijod qilganlar orasida D. Milev, L. Barskiy, N. Markov, L. Kornyaku, M. Andriyesku va b.boshqa yozuvchilarni koʻrsatish mumkin. Urush davrida E. Bukov, B. Istru, A. Lupan, T. Menkj kabi adiblar bosqinchilarga qarshi kurashga bagʻishlangan asarlar yozishdi. 50-y.lardayillarda poeziya yetakchi janr boʻlgan boʻlsa (Ye. Bu-kovning "Andriyesh", "Mening mamlakatim", A. Lupanning "Yuzma-yuz", L. Delyanuning "Mangu yoshlik", F. Po-nomarning "Doʻstlik" dostonlari va sheʼriy toʻplamlari), keyingi yillarda salmokli nasriy asarlari yaratildi (Ye. Damian, V. Vasilake, R. Lungu, L. Damian, G. Viyeru, P. Botsu, E. Lotyanu va b.ningboshqalarning roman hamda qissalari). Andrey Lupan, Samson Shlyaxu, Yemelyan Bukov va b.boshqa larning ayrim asarlari, moldavan yozuvchilarining "Hajviy hikoyalar" toʻplami oʻzbek tilida nashr etilgan.

M. hududidan mil. av. 3—2-ming yilliklarga oid madaniyat yodgorliklari topilgan. 10— 11-a.larda yogʻoch, tosh va loydan imorat hamda inshootlar qurilgan shaharlar paydo boʻldi. 14-a. oʻrtalaridan meʼmorlik rivojlana boshladi, shahar atroflari tosh devor bilan oʻrab olindi. 16-a.dan minorali va ravokli qalʼalar qurildi. Saharna, Jabkadagi gʻormonastirlarning qoldiqlari saqlangan. 18-a.da shaharlar tez rivoj topdi, mahalliy meʼmorlar loyihasi asosida goʻzal va gʻaroyib ibodatxona binolari qurilishi avj oldi. Anʼanaviy shahar va qishloq uylari yogʻoch va toshdan, jamoat binolari zamonaviy konstruk-siyalardan barpo etila boshladi. 19-a. oxiri va 20-a. boshlarida M.ning Rossiyaga qoʻshib olingan qismida klassitsizm uslubi, Ruminiyaga karam qismida modern uslubi ustunlik qildi. 20-a. 2-yarmida qurilgan bino va in-shootlarda milliy meʼmorlik anʼanalaridan foydalanildi (Kishinyovning Mirva Velskiy koʻchasidagi turar joylar, "Inturist" mehmonxonasi va b.boshqalar).

M. hududida mil. av. 2—1ming yilliklarga mansub metall taqinchoklar, mil. 1ming yillikka doyr qurollar, sopol, jez, ku-mush, oltin idish va buyumlar topilgan. Ular zargarlik va metallni badiiy ishlash rivojlanganidan darak beradi. 13—14a.larda xalq amaliy sanʼatida Vizantiya va musulmon Sharqining taʼsiri kuchli boʻlgan. 14— 17-a.larda zardoʻzlik, 18—19-a.larda gilamchilik yuksaldi. 19-a.dan boshlab dunyoviy tasviriy sanʼat, ayniqsa, portret rassomligi rivoj topdi, rassomlik oʻquv yurtlari ochildi. 19-a. oxiri va 20-a. boshlarida hayotiy manzaralar, turli janrlardagi rasmlar, psixologik portretlar yaratildi (V. Okushko, Ye. Maleshevskaya va b.boshqalar). 20-a. 2-yarmida rangtasvirchilardan M. Gamburd, V. Russu-Chobanu, portretchilardan K. Kitayka, I. Bogdesko, G. Sainchuk, haykaltaroshlardan K. Kobize-va, B. Marchenko kabilar tasviriy sanʼat rivojiga hissa qoʻshdilar. Xalq sanʼatida tosh oʻymakorligi, gilam toʻqish, kashtadoʻzlik, kulollik, yogʻochsozlik ravnaq topdi.

{{OʻzMEstub}}