Qipchoqlar: Versiyalar orasidagi farq

'''Qipchoqlar''' — [[turkiy]] koʻchmanchi [[xalq]]. [[Qipchoqlar]] etnos sifatida [[VIII]]-asrda markaziy va sharqiy [[Qozogʻiston]]da tashkil topgan. Bu yerlarda koʻchmanchilik qilib yurgan qangʻar,kimoq,qirgʻiz xalqlari [[Oltoy]]dan kelgan sir-qipchoqlar tomonidan birlashtiriladi va ularga o'z otini berishadi.

Kavkazdagi ayrim xalqlar (noʻgʻoylar, qoʻmiqlar, qorachoylar va b.boshqalar) shakllanishida muhim rol oʻynagan. Q.ga xos etnik belgilar usmonli turklar, vengerlar va b.boshqa qator xalqlar tarkibida ham mavjud. q. [[mil]]. av. 3-a. — [[mil]]. 4-a.da Shim.-Gʻarbiy Oltoyda yashaganlar. Q.ning ilk ajdodlaridan bir qismi 6-a.da Gʻarbiy Oltoydan chiqib, hoz.hozirgi Moʻgʻuliston va Tuva yerlariga kelib oʻrnashadilar. 2-qismi esa Irtish daryosi yaqinidagi dashtlarga koʻchib oʻtib, kimaklarga tobe boʻlgan. 8—12-a.larga kelib Q. Dashti Qipchoq choʻllarida yashagan paytlarida ularning tarkibiga til jihatdan qarindosh boʻlgan koʻplab etnik guruhlar kelib qoʻshilgan. 8—9-a.larda Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonning siyosiy va etnik xaritasida jiddiy oʻzgarishlar yuz bergan. 10-a.ning oxiri — 11-a. boshlarida gʻarbiy qipchoqlar, kimaklar Markaziy va Gʻarbiy Qozogʻiston hududidagi boshqa qabilalarni hamda Uralboʻyi va Volganing oʻrta oqimidagi turkiylashgan ugor-fin qabilalarini ham oʻzlarining tarkibiga kiritganlar. Shunday qilib, gʻarbiy qipchoqlar 11-a.da Ural va Volganing oʻrta oqimida yashovchi yirik etnosiyosiy uyushmaga aylandi. 13 —14-a.larda Dashti Qipchoqdan koʻplab qipchoq qabila va urugʻlarining koʻchib ketishlariga qaramay qipchoqlarning asosiy qismi bu yerda qolib, Oltin Urda aholisining asosiy qismini tashkil qilgan. Ular madaniy taraqqiyoti darajasiga koʻra oʻzlarining hukmdorlari hisoblangan moʻgʻullardan yuqori darajada boʻlgan. Oltin Oʻrda xonlarining boshqaruv tizimida qipchoq-oʻguz lahjasiga asoslangan adabiy til yetakchi mavqeni egallar edi.

Q.ning Movarounnahr madaniy mintaqalariga yalpi koʻchib kelishi Shayboniyxon davrida 16-a.da va keyinchalik 17-a.da ashtarxoniylar davrida yuz bergan. Shuningdek, Q. 16-a.ning 2-yarmi — 18-a. ning boshlarida, jungʻarlarning Qozogʻistonning jan. hududlariga bostirib kirishi jarayonida ham Zarafshon vohasi va Fargʻona vodiysiga koʻchib kelganlar. Qoraqalpoqlar, qozoqlar bilan birga Q.ning Oʻrta Osiyo hududlariga kirib kelishi 2 yoʻnalishda boʻlib, ularning bir qismi Sirdaryoning yuqori oqimi boʻylab Toshkent vohasi va Mirzachoʻl zonalarida joylashgan. Q.ning ikkinchi qismi esa Oʻrta Zarafshon boʻylab ketgan. 18-a.ning 20—30-y.laridayillarida Q. Shim. Fargʻonaning togʻ oldi mintaqalariga kelib oʻrnashganlar. Faqatgina maʼlum miqdordagi Q.gina Toshkent vohasida qolgan. Bu davrda q. [[4 ta asosiy guruhga: qora qipchoq]], [[sariq qipchoq]], [[xitoy qipchoq va qulon qipchoqlarga boʻlingan]]. Ularning har biri, oʻz navbatida, mayda guruhlarga boʻlingan. Q.ning ayrim guruhlari 20-a.boshlarigacha oʻzlarining urugʻ-qabilaviy boʻlinishlarini saqlab qolganlar.

Statistik materiallardan Q.ning oʻzbek va qirgʻizlar bilan qoʻshilib ketishi 19-a. oxiri — 20-a. boshlarida ancha jadal kechganligi maʼlum. Mas, agar 19-a.ning 90-y.laridayillarida Fargʻona vodiysidagi Q. soni 70 ming nafarga, 1917 y.gayilga kelib, 44 ming nafarga teng boʻlsa, 1926 y.gayilga kelib esa ularning vodiydagi soni 33,6 ming nafarga tushib qolgan.

Qipchoqlar faqat ko'chmanchi bo'lishmagan balki, o'troq aholi ham bo'lishgan. Ular egalik qilgan yerlarda bir qancha yirik kentlar bo'lgan: [[Sigʻnoq]], [[Jent]], [[Barchinlikent]], [[Qangʻlikent]] , [[Saksin]], [[Sharuxan]].