Saxa: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k imlo, replaced: taxm. → taxminan using AWB |
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: T.y. → Transport yoʻli, q.x. → qishloq xoʻjaligi (2), t-ra → temperatura (2), hoz. → hozirgi, Mayd. → Maydoni, y.da → yilda (2), va b.) → va boshqalar) (2), va b. → va using AWB |
||
Qator 1:
'''Saxa''' (Yoqutiston), Saxa Respublikasi — Rossiya Federatsiyasi tarkibidagi respublika. Sharqiy Sibirning shim.da, hududining 1/3 qismidan koʻprogʻi Shim. qutb doirasida joylashgan. Novaya Sibir o.larini oʻz ichiga oladi.
Davlat tuzumi. S. — respublika. Respublika rahbari va ijroiya hokimiyat boshligʻi — prezident. Hokimiyatning oliy ijroiya organi — rais boshchiligidagi hukumat. Qonun chiqaruvchi organ — ikki palata (respublika palatasi va vakillar palatasi)dan iborat Davlat majlisi (Il Tumen).
Tabiati. S. hududining 2/3 qismidan koʻprogʻini togʻ va yassitogʻliklar egallagan. Eng yirik togʻlari: Yuqori Yana, Cherskiy (Pobeda togʻi 3147 m — S. dagi eng baland nukta), ular orasida YanaOymyakon togʻligi bor. Jan.da Aldan togʻligi, gʻarbida Oʻrta Sibir yassitogʻligi, shim. va markazida YanaIndigirka, Kolima va Markaziy Yakutiya (Vilyuy) pasttekisliklari joylashgan. Foydali qazilmalardan oltin, olmos, temir rudasi, island shpati, yonuvchi gaz, neft konlari bor. Iklimi keskin kontinental; kishi sovuq, 8 oy davom etadi. Yanv.ning oʻrtacha
S. hududining yarmidan kupi Lena daryosi va uning irmoqdari — Aldan, Vilyuy, Olyokma havzasida. Shim.da Anabar, Olenek, Yana, Indigirka, Alazeya, Kolima daryolari oqadi. Daryolardan kema qatnovida, yogʻoch oqizishda, gidroenergiya olishda foydalaniladi. S.ning koʻp qismi abadiy muzloq yerlardan iborat. Togʻli (muzlab yotgan) joylarda tayga tuproklari va togʻ tundra tuproklari uchraydi. Markaziy S.da chimli oʻrmon, qumoq, allyuvialoʻtloqi tuproqlar, qolgan joylarda togʻoʻrmon va tundragleyli tuproklar tarqalgan. Hududning 9/10 qismi oʻrmon (aksari tilogʻoch) bilan qoplangan. Qutb tulkisi, olmaxon, oq quyon, tulki, sobol kabi moʻynali hayvonlar ovlanadi, suvlarida baliq koʻp. S. hududida Olyokma tabiiy qoʻriqhonasi, Mom, Siine, UstVilyuy, Lena tabiiy bogʻlari bor.
Aholisi. Saxa (33,4%), rus (50,3%), ukrain (7%), tatar (1,6%), even, evenk, yukagir, chukcha va
Tarixi. S.da yuqori paleolit davridan odam yashaydi. Mil. dastlabki asrlarda S. hududiga evenklarning ajdodlari koʻchib kelgan. 10—15-a.larda Baykal atrofidan kelgan turkiy kabilalar bilan tub aholining aralashuvidan saxa xalqi tarkib topgan. 17-a.ning 30y.larida S. Rossiyaga qoʻshib olindi. 1632 y. ruslar Yakutsk qalʼasini qurib, oʻlkani boshqarish markaziga aylantirdi. 19-a. 40ylarida Olyokma va Vitim daryolari boʻyida oltin konlari topildi. 19—20-a.larda podsho xukumati S.ni siyosiy mahbuslar surgun qilinadigan joyga aylantirdi. 1922
Xoʻjaligi. Konchilik va i.ch. sanoati iqtisodiyotning asosini tashkil etadi. Umumrossiya va jahon bozoriga noyob xom ashyo — mamont suyagi va bugʻu shoxi yetkazib beradi. 1990—2000
Sanoatning asosiy tarmoklari: rangli metallurgiya (sanoat i.ch. umumiy hajmining 77,4%), yoqilgʻi (10,3%), elektr energetika (7,4%), oziq-ovqat (2,2%), oʻrmon, yogochsozlik va sellyulozaqogʻoz (0,7%), binokorlik materiallari sanoati (0,6%), mashinasozlik va metall ishlash (0,4%), yengil sanoat (0,2%). Energetika mahalliy kumir, tabiiy gaz, gidroenergiya zaxiralari va keltirilgan neft asosida ishlaydi (Vilyuy GES, Yakutiya, Neryungri va Chulman GRESlari). Konchilik sanoatida olmos, oltin, qalay, surma, simob, volfram, koʻmir qazib olinadi. Jatay shaharchasida kemasozlik va kema taʼmirlash zavodi, Lena va Olyokma tumanlarida oʻrmon sanoati rivojlangan.
Qishloq xoʻjaligi yalpi mahsulotining 27,8% dehqonchilikka, 72,2% chorvachilikka toʻgʻri keladi. S. hududining taxminan 900 ming gadan foydalaniladi. Bu yerlarning asosiy qismi pichanzor va yaylov, 1/10 qismi haydaladi. Chorvachiligida qoramol, ot, bugʻu boqiladi, moʻynabop darrandachilik va ovchilik (olmaxon, tulki, oq suvsar, ondatra, oq kuyon, sobol boqish va ovlash) rivojlangan; baliq ovlanadi. Dehqonchilikda gʻalla (bugʻdoy, arpa, suli), kartoshka, sabzavot ekiladi. Transport ning barchaturlari mavjud.
Tibbiy xizmati, maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. 1990y.lar oxirida S.da 5187 vrach aholiga tibbiy xizmat koʻrsatdi. S. sil kasalliklari i.t. instituti bor. 711 umumiy oʻrta taʼlim maktabida 198 ming , 20 oʻrta maxsus oʻquv yurtida 10,8 ming oʻquvchi, 2 oliy oʻquv yurti — S. davlat universiteti va
Adabiyoti saxa xalqining qaxramonlik eposi — olonxo (dostonlar turkumi), ertak va koʻshiklar, tarixiy rivoyatlardan boshlanadi. Ularda saxalarning 8—9-a.lardagi hayoti, boshqa turkiy xalqlar bilan qoʻshnichiligi, dushmanga qarshi kurashi aks etgan. Saxa yozma adabiyoti 20-a. boshlarida paydo boʻldi. A.Kulakovskiy, A.Sofronov, N.Neustroyev asarlarida saxa xalqining uqubatli hayoti, ogʻir mehnati tasvirlangan. 20y.larda dastlabki zamonaviy doston va qissalar bosilib chikdi, hikoyanavislik rivojlandi (P.Oyunskiy, N.Neustroyev, A.IvanovKyunde va
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Saxalarning qad. turar joylari toʻgʻri burchakli rejadagi yogʻoch oʻtovlar va "buorjiye" deb atalgan bostirmalardan iborat boʻlgan. Yozda sinchdan tiklanib, tomi qayin poʻstlogʻi bilan yopilgan "urasa" (chayla)da yashaganlar. 19-a.dan yogʻoch devorli uy (izba)lar urf boʻldi. 17-a.da tik qadalgan uchli xodalardan qalʼa (ostrog)lar kurildi. Keyinchalik ular oʻrnida Yakutsk, Vilyuysk, Olyokminsk, Verxoyansk, Srednekolimsk sh.lari paydo boʻlib, 18-a.da gʻishtli binolar kurila boshladi. 19—20-a.larda S. yer osti boyliklari oʻzlashtirilishi munosabati bilan Aldan, Lenek, Mirniy, Neryungri shlari qad. koʻtardi, ulardagi bino va inshootlar yirik blok, panel va pishik, gʻishtdan quriddi. 20-a.ning 2-yarmida Yakutskda Rus drama teatri (1957, meʼmori I. Bondarev), aerovokzal (1963, meʼmori N. Suxanov), universitet (1967, meʼmori I.Bondarev) va
S. xududida neolit, jez va ilk temir davrlariga oid sopol idishlar, bugʻu shoxidan yasalgan badiiy buyumlar, qoyalarga ishlangan ov manzaralari topilgan. Xalq ijodkorligining har xil turlari (yogʻoch oʻymakorligi, kashtachilik, zargarlik, mamont suyagi va morj tishidan badiiy buyum hamda haykalchalar, moʻynadan naqshli kiyim va gilam yasash kabilar) bilan qadimdan shugʻullanib kelingan. Keyingi davrda professional tasviriy sanʼat rivojlana boshladi. 20-a.ning 30y.larida rassomlardan N.Nosov, I.Popov, V.Kandinskiy, P. Romanov, haykaltarosh P. Dobrinin, 50—80y.larda rang-tasvirchilardan L.Kim, L.Gabishev, F.Pavlov, A.Osipov, grafiklardan V.Vasilyev, L.Neofitov, haykaltaroshlardan S.Yegorov, K.Pshennikov, K. Gerasimov, TAmmosov va
Musiqasi oʻziga xos yakkaxonlik, davra qoʻshiklaridan iborat. Olonxosut deb ataluvchi oqinlar murakkab olonxo dostonlarini zoʻr mahorat (goh ertaksimon choʻzib, goh jangovar jazava) bilan ijro etadilar. Ishqiy va raqsbop qoʻshiqlar esa shoʻxchan ohangda aytiladi. Davra boʻlib tushiladigan raqslar osuoxay deb ataladi. Cholgʻu asboblari: kiriimpa (saxacha gʻijjak), xomus (saxacha chang qoʻbiz), kyupsyur (baraban) va
== Manbalar ==
| |||