|
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Uygʻur tili''', yangi uygʻur tili — turkiy tillardan biri. Asosan, XXRning SintszyanUygʻur muxtor rayoniaa, shuningdek, Uzbekistan, Qozogʻiston, Qirgʻiziston respublikalarida, Afgoniston, RF va b.boshqa mamlakatlarda tarqalgan. Soʻzlashuvchilarning umumiy soni 7,7 mln. (jumladan XXR da 7,5 mln.) kishidan ortiq. "Uygʻur", "U.t.Uygʻur tili" atamalari 1921 y.dayilda yagona etnolingvistik jamoa uchun SE. Maloye tomonidan taklif etilgan (avvalgi nomlari: Gʻarbiy Xitoy tatar tili, Xitoy musulmonlari tili, Gʻarbiy Xitoyning turkiy laxjalari, Sharqiy Turkiston tili va b.boshqalar) U.t.Uygʻur tili kad. uygur tilining davomchisi hisoblanmaydi.
U.t.Uygʻur tili 3 lahjaga boʻlinadi: markaziy (ili, turfon, qashqar, koʻmul, urumchi, karashar, koʻchor, qoʻrlin oqsu, yorkand shevalaridan iborat) — hoz.hozirgi adabiy U.t.Uygʻur tili ga asos boʻlgan; sharqiy (lobnor) va jan. (xoʻtan). Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonda yashovchi uygʻurlarning 2 lahjasi boʻlib, ularning nomlanishida (iliyettisuv, qashqarfargʻona) uygʻurlarning Gʻarbiy Xitoydan Yettisuv va Fargʻonaga koʻchib oʻtganliklari aks etgan.
Boshqa turkiy tillardan farqli ravishda U.t.daUygʻur tilida unlilar va undoshlarning regressiv assimilyatsiyasi (bashbeshi (boshboshi), tagtaqqa] mavjud; singarmonizm izchil emas: unlilarning lab va tanglay garmoniyasi buzilish hollari uchraydi; unlilar reduksiyasi (sinilsiqlim), undoshlarning tushib qolishi (odekordek, kesenchukelsan,chu), baʼzan oʻzak va qoʻshimcha oʻrtasida tovush orttirilishi (su—suyi (suv —suvi), toxu — toxurim (tovuq — tovugʻim) kuzatiladi.
Uygʻurlar 8-a. gacha qad. uygʻur yozuvidan, IIa. gacha sugʻd alifbosiga asoslangan yozuvdan, 11-a.dan eʼtiboran arab grafikasi asosidagi yozuvdan foydalanadilar. Sobiq SSSR qududida yashagai uygʻurlar 1930 y. gacha arab, 1930—46 y.lardayillarda lotin grafikasi asosidagi yozuvdan; 1946 y.danyildan esa rus grafikasi asosidagi yozuvdan unga uygʻur fonemalarini ifodalovchi qoʻshimcha harflar qoʻshgan holda foydalanadilar. XXR dagi uygʻurlar hoz.hozirgi gacha arab grafikasi asosidagi yozuvdan foydalanadilar (1960—65 y.lardayillarda lotin grafikasi asosidagi yozuv ishlab chiqilib, 1965—80 y.lardayillarda har ikkala alifbo parallel qoʻllangan, 1982 y.danyildan yana arab grafikasining oʻzi qolgan).
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
|
