|
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Xiva''' — [[Xorazm viloyati]]dagi [[shahar]]. [[Xiva tumani]] markazi. [[Oʻzbekiston]]ning shim.gʻarbida, viloyatning [[janub|jan.]]da, [[Amudaryo]]ning chap [[sohil]]ida, [[daryo]]dan 40 km jan.da, 91 m [[mutlaq balandlik|balandlik]]da joylashgan. Shahar yonidan Polvonyop (qad. Xeykaniq) [[kanal (suv yoʻli)|kanal]]i oʻtgan. Yaqin [[temir yoʻl stansiyasi|t.y. stansiyasi]] — [[Urganch]] (30 km). [[Maydon|Mayd.]]i 0,08 ming km². [[Aholi]]si 51,2 ming kishi (2004).
X. — Oʻzbekistonning qad. shaharlaridan biri. Arxeologik maʼlumotlarga koʻra, shahar [[mil. av. V asr|mil. av. 5-a.]]da barpo etilgan. Uning [[nom]]i shaharning qad. qismida joylashgan Xivaq (Xeyvaq) qudugi bilan bogʻliq. Baʼzi tadqiqotchilar shahar nomini [[xorazmiy tili]]ga yaqin boʻlgan qad. [[osetin tili]]dagi "Xiauv" — [[qalʼa]] soʻzidan, boshqalari bu atamani [[antik davr]]dan X. hududidan okib oʻtgan Xeykaniq (hoz.hozirgi Polvonyop) kanalining oʻzgartirilgan (Xeykaniq—Xeyvaniq—Xeyvaq—Xeva— Xiva) nomidan kelib chiqqan deydilar. [[Xorazm]]lik tarixchisolnomachi Xudoyberdi Qoʻshmuhammad oʻzining 1831 y.dayilda yozgan "Dili Gʻaroyib" asarida Xorazmning qad. shaharlarini nommanom sanar ekan, "Bu mamlakatning yana bir qalʼasi — Qalʼai Ramldir. Bu qalʼaga Som ibn Nuh asos solgan boʻlib, u hozirgi Xivaq nomi ila mashhurdir" deydi.
Xalq [[rivoyat]]larida ham shaharning bunyod etilishi [[Nuh]] zamonlariga bo rib taqaladi. Bunda Nuhning oʻgʻli Som boʻlajak shahar yoniga kelib quduq qazdirgan va shu bilan X.ga asos solgan. Haqiqatan ham X.ning Ichan qalʼasida qad. Xeyvaq (Xivak) qudugʻi saqlanib qolgan.
X. oʻzining tarixiy oʻtmishi, [[meʼmor]]iy tuzilishi, [[obida]]larining yaxlit saqlanganligi jihatidan mazkur qad. shaharlar orasida alohida oʻrin tutadi. Yer kurrasida mashhur boʻlgan [[Afina (shahar)|Afina]], [[Rim]], [[Qohira]] sh.lariga tengdosh boʻlgan bu shaharning Ichan qalʼa qismi (1990) [[Jahon merosi]] roʻyxatiga kiritilgan 100shahar boʻlib, dunyoga [[al-Xorazmiy|alXorazmiy]], Najmiddin Kubro, Shihabuddin Xivaqiy, [[Pahlavon Mahmud]], Muhammad Rahimxon ([[Feruz]]), [[Munis Xorazmiy|Munis]] va [[Ogahiy]] kabi buyuk zotlarni yetkazib bergan azim zamin hisoblanadi.
Mil. av. 5-a. oxirigacha X. Xorazm tarkibida [[Axomaniylar davlati]] tasarrufida, soʻngra mustaqil [[Xorazm]] davlati tarkibida boʻlgan. Ilk [[oʻrta asr]]lardaX. orqali [[Sharq]]ni [[Gʻarb]] bilan bogʻlovchi [[Buyuk ipak yoʻli]] oʻtgan. [[IV asr|4-a.]] boshlaridan X. — Xorazm bilan birga [[Sosoniylar davlati]] tarkibiga kirgan. Budavrda u qalʼa [[devor]]i bilan oʻrab olingan. [[712]] y. X.ni [[arablar]] istilo qilgan. Arab sayyoxdari [[Istaxriy]] va Mukaddasiy [[qoʻlyozma]]larida keltirilishicha, X. [[X asr|10-a.]]da [[Xorazm vohasi]]da eng yirik shaharlardan biri boʻlgan. 1221 y.danyildan [[moʻgʻullar davlati|moʻgʻullar imperiyasi]], [[1389]] y.danyildan [[temuriylar davlati]] tarkibida, [[XVI asr|16-a.]] boshlaridan [[1920]] y. 2 fev.gacha [[Xiva xonligi]] [[poytaxt]]i boʻlgan. Xonlik [[1873]] y. rus [[qoʻshin]]lari tomonidan zabt qilinib, [[Gandimiyon shartnomasi]]ta koʻra, [[Rossiya imperiyasi]] protektoratiga aylantirilgan. 1920—[[1924|24]] y.lardayillarda X. [[Xorazm Xalq Sovet Respublikasi]] poytaxti boʻlib turgan.
X.ni arxeologik jihatdan oʻrganish qisman [[Tolstov Sergey Pavlovich|S.P.Tolstov]], [[Gʻulomov Yahyo Gʻulomovich|Ya.Gʻ.Gʻulomov]], A.I.Terenojkin va b.boshqa tomonidan 20-a. oʻrtalarigacha olib borilgan. 1984—1993 y.lardayillarda arxeologik kazishma ishlari [[reja]]li [[ravish]]da keng miqyosda olib borildi. Qazishmalar [[Oʻzbekiston Fanlar Akademiyasi|Oʻzbekiston FA]] Qoraqalpogʻiston boʻlimi arxeologlari va xorazmlik arxeologlar hamkorligida amalga oshiridsi. Shahar xududida 6 ta stratigrafik qazilma va 7 [[shurf]] belgilandi. X.ning qad. qismi — Ichan qalʼada 1200 m² boʻlgan maydon qazib oʻrganildi. Arxeologik ashyolarning 7 m gacha chuqurlikdan topilganligi, shaharning paydo boʻlish davri qad. ekanligidan dalolat beradi. Shahar tarixiy taraqqiyotining birinchi davrida Ichan qalʼa oʻrnida odamlar yashay boshlagan. Arxeologik materiallarning shahodaticha, bu davr mil. av. 5-a.ga toʻgʻri keladi. [[Kulolchilik]] [[charx]]ida tayyorlangan [[sopol]] buyumlar majmuasi, shuningdek, [[paxsa]] devor [[qoldiq|qoldik]]lari shu davrga mansubdir. Mil. av. 5-a. oxirida Xorazm [[Eron]]ning siyosiy tazyiqidan xalos boʻlgach, X.da shahar sistemasining asosiy elementlari shakllana boshladi.
[[Mil. av. IV asr|Mil. av. 4]]—[[mil. av. III asr|3-a.]]larda qalʼa atrofi 2 qavatli qalin devor bilan oʻrab olindi. Devor oldin paxsa, uning ustiga xom [[gʻisht]] terilib, bunyod etilgan. Gʻishtlarning aksariyatiga tamga bosilgan. Devor orasida (ichida) eni 2 m li yoʻlak boʻlgan. Devor boʻylab, har 22– 27 m masofada [[minora]]lar tiklangan. Devordagi minoralar [[toʻgʻri burchak]]li boʻlgan. Qalʼa devorining butun tizimi asosiy devordan 4,4—8,5 m masofadagi qoʻshimcha toʻsiq — devor bilan oʻrab chiqilgan.
Arxeologik tadqiqotlarning koʻrsatishicha, mil. 4—5-a.larda shaharni yana qum bosgan. 6—8-a.larda X. qayta tiklana boshladi. X. xududida [[zamindor]]larning dastlabki [[koʻshk]]lari paydo boʻla boshladi. Ichan qalʼada shunday koʻshklardan 2 tasi topilgan.
Shahar [[Xorazmshohlar davlati|Xorazmshoxdar]] davri ([[XII asr|12]]—[[XIII asr|13-a.]] boshi) ravnaq topib, hududi kengaydi. 1220—21 y.lardayillarda X. [[Chingizxon]] [[qoʻshin]]lari tomonidan vayron etildi. Keyinroq qayta tiklana boshladi. [[Hunarmandchilik]] (kulolchilik, [[koshinkorlik]] va b.boshqalar) rivojlandi.
Keyingi davrda ayniqsa, 16—[[XIX asr|19-a.]]
[[File:Costumes of Uzbek men.jpg|thumb|left|200px|Xiva [[oʻzbeklar]]i, 1913-yil.]]
1874 y.dayilda shahar maʼmuriy jihatdan Qumyosqa, Kaptarxona, Oʻr, Koʻhnabozor, [[Kaltaminor]], Amin chorsu, Mevaston, Qoraaʼlam va Yangi qalʼa [[mavze]]lariga boʻlingan. [[Xiva xonligi|X. xon]]ning "mulki xolisasi" hisoblanib shaxsan uning oʻzi tomonidan boshqarilgan. 19-a. oxiri — 20-a. boshlarida X.da 64 [[Madrasa]], 79 masjid boʻlgan. 1924 y. shaharda olingan [[aholi roʻyxatlari|aholi roʻyxati]]da 4029 xonadonda 18145 kishi qayd qilingan.
X.ning ilk tarhi [[1740]] y.dayilda chizilgan. Shahar tarhi uzunasiga 1 ming m, eniga 400 m boʻlib, 40 ga maydonni egallagan. Uning butun tevarak atrofi suvli xandaq bilan oʻrab olingan. Shaharga sharq tomondan maxsus koʻprik orqali kirish mumkin boʻlgan. Koʻprik kechalari koʻtarib qoʻyilgan. Koʻprik yonidagi darvozadan boshlangan katta koʻcha toʻppatoʻgʻri [[Ark]] darvozasiga borib taqalgan. Ark shaharning gʻarbiy qismida joylashgan. Shaharning asosiy koʻchasi uni 2 qism ([[shimol|shim.]] va jan.) ga ajratgan. Arkda xon [[saroy (qasr)|saroy]]i, [[haram]]xona, aslahaxona boʻlib, ular maxsus qalʼa devori bilan oʻralgan. Lekin, oʻsha davrdagi baʼzi inshootlar chizmaga kirmay qolgan. Shaharning yana bir tarhi Rossiyadan maxfiy topshiriq bilan kelgan topograf G.N.Zelenin tomonidan 1839 y.dayilda chizilgan. Zeleninning maʼlumotlariga koʻra, shaharda oʻsha davrda 17 ta masjid, 22 ta mahalla va 260 savdo rastasi boʻlgan. Shaharning juda aniq va mukammal boʻlgan soʻnggi tarhi [[1873]] y.gi rus istilosidan soʻng rus topograflari tomonidan tuzilgan va oʻsha yiliyoq "1873 yilgi Xiva yurishlari" maqolasiga ilova tarzida bosilgan.
Meʼmoriy [[ansambl]]ining yaxlitligi jihatidan shahar [[Oʻrta Osiyo]]da yagona hisoblanadi. 1967 y.dayilda Oʻrta Osiyoda ilk bor X.ning Ichan qalʼa ([[shahriston]]) qismi tarixiymeʼmoriy yodgorliklar qoʻriqxonasi deb eʼlon qilindi. X.ning jahon madaniyati taraqqiyotida tutgan oʻrni [[UNESCO|YUNESKO]] Bosh konferensiyasining (1995 y. okt.—noyab.) 28sessiyasida alohida qayd qilindi. Oʻzbekiston Respublikasi [[Vazirlar Mahkamasi]]ning 1996 y. 3 yanv.dagi qarori bilan X.ning 2500 yilligi 1997 y.dayilda jahon miqyosida keng nishonlandi.
Shaharda "XivaKarpet" [[qoʻshma korxona]]si, sopol buyumlar, [[paxta tozalash sanoati|paxta tozalash]], [[gʻisht]] [[zavod]]lari, [[tikuvchilik sanoati|tikuvchilik]], "Xiva gidami" [[aksiyadorlik jamiyati]] va b.boshqa [[gilam]] toʻqish korxonalari, [[non]] kti, [[dehqon bozori]], madaniy, savdo va [[maishiy xizmat]] koʻrsatish shoxobchalari faoliyat koʻrsatadi. [[Urganch davlat universiteti|Urganch universiteti]]ning agromenejment [[fakultet|ft]]i, Oʻzbekiston FAning [[Xorazm Maʼmun Akademiyasi|Xorazm Maʼmun akademiyasi]] boʻlimi, Qoraqum i.t. stansiyasi, ped., tibbiyot, turizm [[kasb-hunar kolleji|kasb-hunar kollejlari]], kasbhunar [[litsey]]i, [[gimnaziya]], 15 [[umumiy taʼlim]] [[maktab]]i, [[mehribonlik uyi]], 2 [[maxsus internat maktablar|maxsus internat]], viloyat [[qoʻgʻirchoq teatri]], [[sanʼat]] maktabi, 2 [[kutubxona]] va uning tarmoqdari, madaniyat va istirohat [[bogʻ]]i mavjud. AlXorazmiy, Feruz yodgorliklari, birinchi oʻzbek [[kinooperator]]i [[Xudoybergan Devonov]] muzeyi, markaziy stadion, sport majmuasi, tennis korti, [[sport zali|sport zallari]] va b.boshqa [[sport inshootlari]] bor.
Tuman markaziy [[kasalxona]]si, [[poliklinika]], [[tugʻruqxona]], [[bola]]lar kasalxonasi, [[tish]] davolash markazi, markaziy [[dorixona]], xususiy dorixonalar va b.boshqa [[tibbiyot|tibbiy]] muassasalar mavjud.
Tarixiy-meʼmoriy [[obida]]lardan [[Said Aloviddin Maqbarasi|Sayd Aloviddin maqbarasi]], [[Pahlavon Mahmud majmuasi|Pahlavon Maxmud majmuasi]], [[Juma masjid (Xiva)|Juma masjid]], [[Koʻhna Ark]], Oqshayx bobo koʻshki, [[Toshhovli]], [[Nurullaboy saroyi]], [[Muhammad Aminxon madrasasi]], [[Muhammad Rahimxon madrasasi]], [[Islomxoʻja madrasasi va minorasi]], [[Olloqulixon madrasasi]], [[Qutlugʻmurod inoq madrasasi]], [[Olloqulixon karvonsaroyi va timi]], [[Anushaxon hammomi|Anushaxon xammomi]], [[Oq masjid (meʼmoriy yodgorlik)|Oq masjid]], [[Polvon darvoza]], [[Ota darvoza]], [[Bogʻcha darvoza]], [[Toshdarvoza|Tosh darvoza]], Hazorasp darvoza, Kush darvoza va b.boshqa saqlanib qolgan.
Shaharda "Xiva—Sharq gavhari" jurnali (2001 y.danyildan), "Xiva tongi" tuman gaz. nashr etiladi. Shahar jahon turizmi markazlaridan birga aylangan. X.ga har yili 200 mingdan ziyod sayyoh, shu jumladan, 7 mingga yaqin xorijlik sayyoh va mehmonlar tashrif buyuradi. Shaharda "Oʻzbekturizm" milliy kompaniyasiga qarashli va bir necha xususiy [[mehmonxona]]lar ishlab turibdi.
X.dan Urganch sh.gashahriga [[trolleybus]] katnovi yoʻlga qoʻyilgan (1997). X.—[[Toshkent]], X.—[[Buxoro]], X.—[[Navoiy]]—[[Samarkand]]—Toshkent yoʻnalishida, shuningdek, Urganch, [[Qoʻshkoʻpir]], [[Yangiariq]], [[Bogʻot]], [[Hazorasp]] va viloyatdagi boshqa shahar va yirik aholi punktlariga avtobuslar va marshrutli taksilar qatnaydi.
== Adabiyot ==
|
