Boliviya: Versiyalar orasidagi farq

'''Boliviya''' (Bolivia), Boliviya Respublikasi (República de Bolivia) -Jan. Amerikaning markaziy qismida joylashgan davlat. Mayd.Maydoni 1098581 km². Aholisi 7,5 mln. kishi (1996). Rasmiy poytaxti — Sukre, hukumati joylashgan amaldagi poytaxti — LaPas. Maʼmuriy jihatdan 9 departamentga, departamentlar 98 viloyatga boʻlinadi.

B. — unitar respublika. 1967 y.yil 2 fev.da qabul qilingan konstitutsiyaga koʻra davlat boshligi — prezident. U 5 y.yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyati — Milliy kongress boʻlib, u ikki palata: senat va deputatlar palatasidan iborat. Deputatlar va senatorlar umumiy toʻgʻri ovoz berish yoʻli bilan 4 y.yil muddatda saylanadi. Ijroiya hokimiyatini prezident va hukumat amalga oshiradi. Hukumatni prezident tayinlaydi va unga boshchilik qiladi.

B. ning gʻarbini And togʻlari va baland togʻli Puna platosi egallaydi. Punaning shim.gʻarbida lava platolari, jan.sharqida bal.balandligi 3800 m gacha boʻlgan togʻ havzalari bor; qoldiq koʻllar (Poopo) va shoʻrxoklar uchraydi. Titikaka koʻlining bir qismi ham B. hududida. Shim.sharkidagi tekisliklar Amazonka pasttekisligiga tomon astasekin pasaya boradi va bu yerda Beni va Mamore daryolari tizimiga kiradigan soyjilgʻalar oqib yotadi. B.da qalay, volfram, molibden, surma, mis, rux, qoʻrgʻoshin va kumush konlari bor.

B. gʻarbida yiliga 150 mm gacha, sharqida 500–600 mm, And togʻlari yon bagʻrida 2000 mm gacha yogʻin yogʻadi. Punada iyulning oʻrtacha temperaturasi 3—7°, yanv.niki 9—11°. Sharqiy tekisliklarda (shim. da) 4—5 oydan (jan.da) 9 oygacha qurgʻokchilik boʻladi. Iyulning oʻrtacha temperaturasi 17—22°, yanv.niki 24—28°. Iiliga shim. da 1300–1600 mm, jan.da 800 mm gacha yogʻin tushadi. B.da tezoqar, kichik togʻ daryolari ham bor. Mamlakat shim.dagi daryolar tropik yomgʻirlar davrida toshadi va 120 ming km² gacha mayd.nimaydonini suv bosadi. B. gʻarbida chala choʻl oʻsimliklari, sharqida baland togʻ tropik dasht oʻsimliklari oʻsadi. And togʻlarining sharqiy yon bagʻrida tropik oʻrmonlar, sharqiy tekisliklarda asosan savanna oʻsimliklari oʻsadi; shim.da gileya, jan. da siyrak tropik oʻrmonlar ham uchraydi. Hayvonlardan maymun, zirhaor, tapir, kemiruvchilar, qushlar, sudraluvchilar, hasharotlar va b.boshqa bor. Milliy bogʻlari: IsiboroSekurs, Uanchaka, PilonLaxas va b.boshqa

Tarixi. B. hududida qadimdan ibtidoiy jamoa tuzumi bosqichidagi indeys qabilalari yashab kelgan. 14-a.asr boshlarida B. hududi Ink davlati tarkibiga kirgan. 1532—38 y.yil larga kelib, ispanlar zabt etdi va mahalliy xalqdan bir necha oʻn ming kishi qirib tashlandi. B. 300 y.yil mobaynida Ispaniya imperiyasi tarkibida boʻlib (1542 y.danyildan B. hududi Peru, 1776 y.danyildan LaPlata vitseqirolligi tarkibiga kirgan), Yuqori Peru deb atalgan. 1809—25 y.laryillar mobaynida ispanlar istibdodiga qarshi milliy ozodlik urushlari boʻlib turdi. 1824 y.yil 9 dek.da Simon Bolivarning safdoshi general Sukre ispan qoʻshinlarini tormor keltirdi. 1825 y.yil 8 avg .da Yuqori Peru mustaqil deb eʼlon qilindi va Bolivar sharafiga B. deb ataddi. Bolivar mamlakat prezidenta qilib saylandi, lekin u mamlakatni idora qilishni Sukrega topshirdi. 1836—39 y.yil larda B. Peru bilan yagona konfederatsiya tashkil etdi. 1879—83 ylarda B. bilan Peruning Chiliga karshi, 1932—35 y.lardayillarda Paragvayga qarshi urushida B. oʻzining qalay va selitraga boy dastlabki hududining 2/3 qismini yoʻqotdi. 1-jahon urushida B. betaraflik siyosatini tutgan boʻlsada, mamlakat iqtisodiy resurslari Antanta davlatlari manfaatiga xizmat qildi. 1943 y.yil apr.da B. Germaniya, Italiya va Yaponiyaga urush eʼlon qildi, ammo urush harakatlarida qatnashgani yoʻq. 1952 y.dayilda B.da harbiy diktatura rejimiga qarshi qoʻzgʻolonda "Milliy inqilobiy harakat" partiyasi armiyani tormor keltirdi. Qalay sanoati davlat ixtiyoriga olindi va agrar islohotlar oʻtkazila boshladi. 1964 y.yil 4 noyab.da B. reaksionerlari mamlakatda harbiyfashistik diktatura oʻrnatdi. Agrar islohotlar toʻxtatildi, korxonalar amerikaliklarga qaytarib berila boshladi. 1967 y.dayilda mamlakatning koʻpgina joylarida partizanlar harakati boshlandi. Yirik kasaba uyushmasi — B. ishchilar markazi demokratik tuzumni qayta tiklash, mehnatkashlarning turmushini yaxshilash va q.qishloq x.xoʻjaligi da islohotlar oʻtkazish uchun kurashdi. 1970 y.yil 4 okt.da vatanparvar kuchlar rahbari general Xuan Xose Torres prezidentlik lavozimini egallab, mustaqil tashqi siyosat yurita boshladi. Biroq 1974 y.dayilda hokimiyatni qoʻlga olgan harbiy hukumat demokratik kuchlarni taʼqib qilish yoʻlini tutdi. 80-y. yil larda mamlakatning ichki siyosiy ahvoli beqaror boʻlib turdi. 1985 y.giyilgi saylovdan keyin B. prezidentlik boshqaruviga oʻtdi. 1997 y.yil 2 avg .da B. Milliy kongressi tomonidan saylangan prezident Ugo Banser Suares hukumati mamlakatni mustaqil idora qila boshladi. 1945 y.danyildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 6 avg . — Mustaqillik eʼlon qilingan kun (1825).

Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. Fuqarolar "Birdamlik" ittifoqi, partiya, 1989 y.dayilda tashkil etilgan; Soʻl millatparvar inqilobiy partiya, 1964 y.dayilda tuzilgan; Soʻl millatparvar inqilobiy harakat, 1979 y.dayilda rasmiylashgan; B. Kommunistik partiyasi, 1950 y.dayilda tuzilgan; Soʻl inqilobiy harakat, 1971 y.dayilda asos solingan; Millatparvar demokratik harakat, 1979 y.dayilda tuzilgan; Millatparvar inqilobiy harakat, 1942 y.dayilda asos solingan; Sotsialistik partiya1, 1971 y.dayilda asos solingan; Tupak Katari nomidagi ozodlik uchun inqilobiy harakat, 1978 y.yil tashkil etilgan; Xristiandemokratik partiya, 1954 y.yil asos solingan. B. ishchilar markazi kasaba uyushmasi, 1952 y.dayilda tuzilgan.

B. qalay qazib olish va eksport qilishda dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Surma, volfram, mis, rux, qoʻrgʻoshin va vismut rudalari, oltin, k’umush, oltingugurt ham qazib chiqariladi (asosiy konchilik markazlari — Oruro, Potosi, Tupisa, Korokoro va b.boshqalar). Asosiy neft konlari Chukisoka, Tarixa departamentlarida joylashgan. Elektr energetika, rangli metallurgiya, neft kimyosi, toʻqimachilik (ip va jun gazlama), oziq-ovqat korxonalari bor. Hunarmandchilik rivojlangan. 1,9 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi (asosan GESlarda).

Qishloq xoʻjaligi ningasosiy tarmogʻi — dehqonchilik. Asosiy oziq-ovqat ekinlari — kartoshka va makkajoʻxori. Bundan tashqari sholi, bugʻdoy, paxta, shakarqamish, kofe, banan, kakao va b.boshqa ham yetishtiriladi. Qoʻy, qoramol, lama, choʻchqa boqiladi. Oʻrmonlarda geveya sharbati, xin daraxtining poʻstlogʻi va koka barglari yigʻib olinadi.

Yirik ommaviy kundalik gaz.lari: "Diario" ("Gazeta", 1904 y.danyildan), "Deber" ("Burch", 1953 y.danyildan), "Oy ("Bugun", 1968 y.danyildan), "Ultima ora" ("Soʻnggi soat", 1929 y.danyildan), "Rason" ("Idrok", 1990 y.danyildan). Axensia de Notisias Fides—ANF axborot agentligi 1979 y.dayilda tashkil etilgan. Bosh aloqa boshqarmasi — hukumat radioeshittirish xizmati mavjud. Mamlakatda 158 radiost-ya boʻlib, ularning koʻpchiligi tijorat asosida ishlaydi. Telekoʻrsatuv 1969 y.danyildan olib boriladi, uning bir kanalini hukumat nazorat qiladi.

Adabiyoti asosan ispan tilida. B.da qad. indeys madaniyati namunalaridan "Olyantay" nomli boliviyaperu dramasi saqlangan. Mustamlaka davri (16—18-a.larasrlar) adabiyotida F. Guaman Pom, A. de Kalanchaning tarixiy xronikalari diqqatga sazovor. 18-a.asr oxiridan boshlab mustaqillik uchun kurash davrida vatanparvarlik publiiistikasi va sheʼriyati yaratildi. 19-a.asr B. adabiyotida romantizm hukmronlik qildi. Uning yirik namoyandalari: R. X. Bustamante, N. Galindo, M. X. Muxia, B. Lens va b.boshqa Bu davrda romantizm bilan bogʻliq holda indeyslar hayotiga qiziqish kuchaydi. N. Agirrening "Xuan de la Rosa", L. Ansoategi de Kamperoning "Ualparrimachlar", A. Argedasning "Bronza rangli irq" romanlari shu mavzuga bagʻishlandi. "Olov oqim" (1935, O. Serruto), "Iblis metall" (1946, A. Sespedes), "Ajal shaxtalari" (1962, F. Ramires Velarde) romanlarida konchilarning ogʻir hayoti, inqilobiy kayfiyatlari tasvirlandi. B.ning yirik yozuvchilaridan M. Mendosa Lopes, X. Felman Velarde asarlarida, mashhur yozuvchi X. Laraning "Surumi" (1945), "Yanakuna" (1952), "Qonimiz" (1959) romanlarida ijtimoiy tenglik uchun kurash masalalari oʻz ifodasini topdi.

5— 8-a.asr larda B. togʻli joylari meʼmorligida tiauanako madaniyati gullab yashnadi (katta yaxlit toshlardan yasalgan inshootlar, afsonalardagi qahramonlarni aks ettiruvchi tosh haykallar va b.boshqalar). 16—18-a.lardaasrlarda B.da Potosi, Sukre, LaPas, Kochabamba, Oruro kabi shaharlar qurildi. Bu shaharlarda mahalliy aholi ustalari ishtirokida ibodatxonalar, saroylar va b.boshqa binolar barpo etildi. Ularda indeyslarning qad. sanʼat va meʼmorligi bezaklaridan foydalanilgan. 19—20-a.asr larda B.da sanoat va jamoat binolari qurila boshladi. Bu binolar Yevropa va Amerika meʼmorligi uslubida, turar joy binolari qad. B. meʼmorligi uslubida kurilgan. 19-a.asr oxiri va 20-a.asr boshlarida rassomlardan A. Nogales, X. Garsia Mesa, S. Iturralde ijod qildilar. 20-a.asr boshlarida B. sanʼatida modernizm oqimi keng tarqaldi. 20-y.larga yillarga kelib, millim rassomlik maktabi tarkib topdi. Keyingi yillarda rassomlardan S. Gusman de Roxas, B. Berdesio, V. S. Romero, M. Exido, haykaltarosh M. Nunyes del Prado oʻz asarlarida xalq tarixi va hayotini, zamondoshlar obrazini, tabiat goʻzalligini aks ettirdilar. 20-a.asr oʻrtalaridan Koʻp qavatli temirbeton binolar qurila boshladi, shaharlar taʼmirlandi, sanoat korxonalari qurildi.

B.da indeyslar musiqasi — beguala, vidala, uanka kabi lirik qoʻshiqlar, uayno, uaynito, nombo kabi cholgʻu asboblari, qamish nay, doʻmbirani eslatuvchi putunka keng tarqalgan. Ispaniyadan oʻtgan olti torli gitara boliviyaliklarning sevimli sozi hisoblanadi. 19-a.asr oxiri va 20-a.asr boshlaridagi yirik kompozitorlar E. Kabo, T. Vargas, X. Maydanadir. LaPasda milliy konservatoriya va milliy simfonik orkestr bor.

16—17-a.lardaasrlarda missionerlar Potosidagi bayram va sayillarda teatrlashtirilgan tomoshalarni tashkil etishgan. 1617—19 y.lardayillarda LaPasda ikkita teatr ochildi. Bayram kunlaridagi karnavallar milliy madaniyatning oʻziga xos xususiyati boʻlib qolgan. Ashula va raqslar orasida diablados deb atalgan va yaxshilik bilan yomonlikning kurashi tasvirlanadigan tomoshalar koʻrsatilgan. Professional teatr sanʼati suyet rivojlangan. Sukre sh.dagishahridagi yozgi teatr ahyonahyonda ishlaydi, unda yarim professional truppalar qatnashadi. Mahalliy dramaturglardan R. Muxia, X. Berrios, M. Flores, A. Saavedra Peres va b.larningboshqalarlarning pyesalari sahnalashtirilgan. LaPasda Sahna sanʼati va deklamatsiya akademiyasi bor. 1949 y.yil Teatr va radio arboblari jamiyati tashkil etilgan.

1943 y.dayilda tashkil etilgan B. kino in-ti asosan hujjatli filmlar tayyorlaydi; yiliga bir nechagina badiiy film chiqaradi. Mashhur filmlari: "Ukamau", "Kondor qoni" (rej. X. Sanximes).

1996 y.dayilda OʻzR bilan B. oʻrtasida savdoiqtisodiy munosabatlardagi tovar aylanmasi 4,84 mln. AQSH dollarini tashkil qildi, mamlakatimizga rux rudalari va konsentratlari keltirildi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>