Yorugʻlik tezligi: Versiyalar orasidagi farq

'''Yorug'lik tezligi''' — elektromagnit to'lqinlarning [[vakuum]]da tarqalish tezligi. [[Fizika]]ning asosiy doimiylaridan biri hisoblanib, "''c''" ([[lotin tili|lotincha]] "''celerites''" so'zining bosh harfi bo'lib, tarjimasi: ''tezlik'') bilan belgilanadi. Yorug'lik tezligi har qanday fizik ta'sirlarning eng yuqori chegaraviy tarqalish tezligi.

'''Yorugʻlik tezligi''' - elektromagnit (jumladan, yorugʻlik) toʻlqinlarining tarqalish tezligi; fizikaning asosiy doimiylaridan biri; har qanday fizik taʼsirlarning eng yuqori chegaraviy tarqalish tezligi; eng aniq qiymati s=299 792 458 ± 1,2  m/s (1980). Yo. t. moddiy jismlarning toʻliq energiyasini ularning massasi b-n bogʻlaydi: Ye=ts2. Yorugʻlikning muhitdagi tezligi s’ muhitlarning sindirish koʻrsatkichi p b-n bogʻlangan boʻlib, har doim s dan kichik boʻladi. Yo. t.ni bevosita va bilvosita aniqlash mumkin. Yo. t.ni dastlab 1676 y.da daniyalik astronom O. K. Ryomer aniqladi. U Yupiter sayyorasi yoʻldoshlarining tutilishlari orasidagi vaqt oʻzgarishiga qarab s=300 870 ± 2 700  km/s ga teng ekanligini topdi. Soʻngra (1728 y.da) ingliz astronomi J. Bradley yulduzlarning yorugʻlik aberratsiyalarini kuzatib Yo. t.ni anikdadi. Yerda Yo. t.ning qiymatini birinchi boʻlib 1849 y.da fransuz fizigi A. I. L. Fizo tishli gʻildiraklarning aylanishi natijasida hosil boʻlgan yorugʻlik nurining aniq masofaga borib qaytish vaqtini oʻlchash usuli orqali topdi. U olgan natija: 313 300  km/s. Keyingi qadamni 1862 y.da fransuz fizigi J. B. L. Fuko qoʻydi. U yurtdoshi D. Arago tomonidan 1838 y.da taklif qilingan aylana koʻzgu usulidan foydalangan holda tajriba utkazib, s = 298 000 ± 500  km/s ekanligini anikladianiqladi. Fuko yorugʻlikning suvdagi tezligi havodagi tezligidan kamligini koʻrsatdi.

Fizo va Fuko usuliga moslashgan tajribalar keyinroq koʻp marta har xil oʻzgarishlar kiritilgan holda boshqa olimlar tomonidan ham oʻtkazilgan. Bular orasida amerikalik fizik A. Maykelson oʻzining aylanma prizma usulida Fizoning tishli gʻildirak va Fukoning aylanma koʻzgu usullaridagi kamchiliklarni bartaraf qilib Yo. t.ning "yangi" qiymatini topdi. Bu usul natijasi: s— 299 890 ± 60 &nbsp;km/s. Havoning bir jinsli emasligi Yo. t.ni aniqroq oʻlchashga taʼsir qiladi. Maykelson havosiz trubadan foydalanadi va s=299 796 ± 4 &nbsp;km /s natijani oladi (1926). Yo. t.ning bu qiymati oʻsha vaqtda eng toʻgʻrisi boʻlib, u fizik kattaliklarning xalqaro jadvaliga kiritilgan. 19a.da Yo. t.ni oʻlchash fizikada katta ahamiyatga ega boʻlishi b-n birga, yana bir marta yorugʻlikning toʻlqinlar nazariyasini tasdikladi, optikaning elektromagnetizm nazariyasi b-n bogʻliqligini bilish hamda J. K. Maksvell tomonidan 1864—73 y.larda yorugʻlikning elektromagnetizm nazariyasini yaratishda katta tayanch boʻldi. Bilvosita usullar quyidagilar: barcha yulduzlar osmon gumbazida ellips (sfera) boʻylab harakatlanadi; ularning qisqa oʻklari Yerdan Df = 20,47" burchak ostida koʻrinadi. Bu yorugʻlik aberratsiyasi tufayli, yaʼni Yerning Quyosh atrofida g)=29,8 &nbsp;km/s tezlik b-n harakatlanishidan hosil boʻladi. Yerdan yulduzlarni kuzatish uchun teleskop trubasini Yer harakati tomonga ogʻdirish kerak. U vaqtda ogʻish burchagi tangensi tgcp= ^? . Bu usul natijasi: s ==299 640 ± 750 &nbsp;km/s. Elektr zaryadi va elektrostatik oʻlchash birliklari nisbatidan iborat elektrodinamik doimiyni aniklash (nemis fiziklari R. Kolraush va V. Veber; 1856), yorugʻlikning chastota va toʻlqin uzunligi maʼlum boʻlganda Yo. t.ni aniklash usullari ham bor. Hozirgi vaqtda Yo. t.ni oʻlchash Fizo usullarining zamonaviylashtirilgan usullarini, yorugʻlik modulyasiyasini qoʻllash orqali amalga oshiriladi. Lazer nurlaridan va chastotasi barkarorlashtirilgan ultratovush modulyatoridan foydalanish usuli orqali oʻlchangan Yo. t.ning aniklik darajasi anchagina yuqori boʻlib, olingan natija s= 299 792,5 ±0,15 &nbsp;km/s ni tashkil qiladi. 1972 y.da amerikalik olim K. Ivenson oʻz xodimlari b-n birga seziy chastota standarti orqali aniqroq natija olgan: s= 299 792 456,2 ± 0,2 &nbsp;m/s. Xalqaro fan va texnika soniy maʼlumotlar qoʻmitasi bosh assambleyasining 1973 y.dagi karoriga binoan vakuumdagi Yo. t.ning qiymati s = 299 792 458 ± 1,2 &nbsp;m/s deb qabul qilingan. <ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>

Yorug'likning vakuumdagi tezligi "''c''" [[fizik doimiylar|fizik doimiydir]]. Uning eng aniq qiymati c=299 792 458 [[metr|m]]/[[sekund|s]], yoki 1 079 252 848.8 &nbsp;km/soat teng. Shuningdek, [[1983]]-yilda yorug'lik tezligining aniq qiymatidan foydalanilgan holda [[metr]] etaloni qabul qilingan. 1 [[metr]] — yorug'lik nurining [[vakuumda]], 1/299 792 458 soniya ichida bosib o'tgan masofasiga teng. Yorug'lik tezligi moddiy jismlarning to'liq [[energiya]]sini ularning [[massa]]si bilan bog'laydi: [[E=mc²|'''E''' = '''mc'''^'''2''']]. Yorug'likning muhitdagi tezligi "c'" muhitlarning sindirish ko'rsatkichi "п" bilan bog'langan bo'lib, har doim "c" dan kichik bo'ladi.

Yorug'lik tezligini bevosita va bilvosita aniqlash mumkin. Yorug'lik tezligini dastlab [[1676]]-yilda [[Daniya|daniyalikdaniya]]lik [[astronom]] [[Olaf Ryomer]] aniqlagan. U [[Yupiter]] [[sayyorasi]] yo'ldoshlarining tutilishlari orasidagi [[vaqt]] o'zgarishiga qarab c=300 870 ± 2 700 &nbsp;km/soat ekanligini topdi.