|
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Berilliy''' (Beryllium), Be— kimyoviy element. [[Mendeleyev davriy sistemasi]]ning II guruhiga mansub, tartib rakami 4, atom massasi 9,012; kumushdek oq, yengil va qattiq metall. Tabiatda bitta barqaror izotop ‘Be holida uchraydi. Fransuz kimyogari L.Berilliy Voklen 1798 i.da berill mineralidan ajratib olingan oksidi VeO shaklida topgan (B.ningBerilliyning nomi ham shundan olingan). F.Berilliy Vyoler bilan A.Berilliy Byussi 1828 yilda bir-biridan mustaqil holda metall B.niBerilliyni birinchi marta sof xolda olgan. B.ningBerilliyning yer poʻstidagm oʻrtacha miqdori ogʻirlik jihatdan 610~ 4% ga teng . Dengiz va okean suvlarida esa 610~4~7 mgGʻl ni tashkil etadi. B.ningBerilliyning 54 ta minerali maʼlum. Ulardan berillning amaliy ahamiyati katta, fenakit, gelvin, xrizoberill, bertranditning istiqboli porlokdir.
B.Berilliy berilliy xloridni elektrolizlab olinadi. B.ningBerilliyning ikki (a va (1) shakl oʻzgarishi maʼlum. a va (5 B.Berilliy 1277° trada bir-biriga aylanadi. B.Berilliy geksagonal sistemada kristallanadi.
B.ningBerilliyning zichligi 1816 kg/m³, suyuqlanish temperaturasi 1287°, qaynash temperaturasi 247G. Poling buyicha elektr manfiyligi 1,5; atom radiusi 0.113 nm; ion radiusi Ve2Q 0,030 nm, koordinatsion soni 3 ga teng . Havoda sirti himoyalovchi VeO pardasi bilan qoplanishi tufayli B.Berilliy oksidlanmaydi. 800° dan yuqori trada qizdirilganda tez oksidlanadi. Amfoterligi bilan II guruhning boshqa mstallaridan farqqiladi. B.Berilliy suyultirilgan kislota va ishqorlarda eriydi, shu jihatdan alyuminnyga uxshaydi. B.Berilliy ishqorlarning suvdagi eritmalarida eriganda, berillatlar (mas, Na,BeO2) hosil boʻladi. Yuqori trada aksari metallar bilan oʻzaro taʼsir etib, berillidlarni hosil qiladi.
B.Berilliy f-torid VeQ ishqoriy metallar f-toridlari va ammoniy f-torid taʼsirida sanoat uchun katta ahamnyatga ega boʻlgan f-torberillatlar (mas, Na,BeF4)HH hosil qiladi. B.ningBerilliyning changi va uchuvchan birikmalari juda zaharli. B.Berilliy samolyotsozlik, raketa va yadro texnikasida, elektrotexnikada rentgen trubkalari tayerlashda mis, nikel, xrom, alyuminiy hamda temir qotishmalariga qoʻshimcha sifatida qoʻllaniladi. B.danBerilliydan neytronlar maibai sifatida foydalaniladi. B.ningBerilliyning tuzlari yorugʻlik texnikasida ishlatiladigan lyuminofor moddalar tarkibiga qoʻshiladi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
|
