|
'''Disproziy''' (Dysprosium, yun. disprositos — topilishi qiyin), Dy — [[Mendeleyev davriy sistemasi]] III guruhining lantanoidpar turkumiga mansub element; tartib rakami 66, atom massasi 162,50. D.ningDisproziyning 7 ta barqaror izotopi maʼlum: l56Dy, 158Dy, 160Dy, l("Dy, 162Dy, 163Dy va 164Dy. Radioaktiv izotoplari sunʼiy yoʻl bilan olingan. D.Disproziy — och kul-rang metall. Zichligi 8,56 g/sm3. Birikmalarda uch valentli. Oddiy sharoitda havo kislorodi taʼsirida sekin, qizdirilganda (100° dan yuqori haroratda) tez oksidlanadi. Mineral kislotalar (HF dan tashqari) bilan oʻzaro re-aksiyaga kirishib, Dy(III) tuzlarini hosil qiladi. Ishqoriy eritmalar taʼsiriga chidamli. Azot, vodorod, xlor, brom va yod bilan qizdirilganda shiddatli reaksiyaga kirishadi.
D.Disproziy oksid Dy2O, — rangeiz kristall modda. Monoklin f- Dy2O3) va kubik (a- Dy2O3) panjarali modifikatsiyalari maʼlum. Zichligi 8,16 g/sm3, a-Dy2O3 2070° da r- Dy2O3 ga aylanadi. Suyuqlanish t-rasi 2400°. Dy2(C2O4)3, Dy(NO3)3 va b. ni 800—1000° da parchalash usuli bilan olinadi.
D.Disproziy xlorid DyCl3 — rangeiz kristall modda. Monoklin panjarali. Su-yuklanish t-rasi 654°, qaynash t-rasi 1627°; zichligi 3,617 g/sm3; suvda yaxshi eriydi. 200° dan yuqori t-rada Dy2(C2O4)3 ga xlor va tetraxlormetan aralashmasini taʼsir ettirib, shuningdek, D.niDisproziyni xlorlab olinadi.
D.Disproziy ftorid DyF3 — ortorombik panjarali rangeiz kristallar, zichligi 7,466 g/sm3; 1030° da geksagonal modifikatsiyam aylanadi. Suyuqdanish t-rasi 1157°, qaynash t-rasi 2200° dan yuqori. Suvda erimaydi. D.Disproziy birikmalariga ftorid kislota, D.Disproziy ga ftor taʼsir ettirib olinadi. D.Disproziy DyCl3 yoki DyF, ni kalsiy, natriy yoki litiy bilan kaytarib olinadi. D.Disproziy nurlangan moddalarni neytron radiografik tekshirishda, DyJ, koʻcha va stadionlarni yori-tuvchi chiroqlar i. ch. da, DyO, qizil rangda shuʼlalanuvchi lyuminoforlar komponenti sifatida va maxsus shi-shalar olishda qoʻllaniladi. D.niDisproziyni 1886 yilda fransuz kimyogari P.Disproziy E.Disproziy Lekok de Buabodran kashf etgan.
== Adabiyot ==
|
