Sahroi Kabir: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Tahrir izohi yoʻq |
Tahrir izohi yoʻq |
||
Qator 31:
}}
[[Tasvir:Tunisia Sahara.jpg|thumb|300px|Sahroi Kabir (Tunis)]]
'''Sahrói kabír''' ({{lang-ar|الصحراء الكبرى}}, ''As-Sahro-al-Kubro''; {{lang-fr|Sahara}}) — Yer yuzidagi eng katta tropik choʻl. [[Afrika]] qitʼasining [[shimol]]ida. Gʻarbdan sharqqa qarab taxminan 4800 kmga, shimoldan janubga qarab 800 dan 1200 kmgacha choʻzilgan; 8,6 mln km maydonni egallagan (Afrika qitʼasining 30 %ga yaqin maydoni, [[Braziliya]]dan kattaroq). Gʻarbdan [[Atlantika okeani]] sohillarigacha, shimolda [[Atlas (togʻ)|Atlas]] togʻlari va [[Oʻrtayer dengizi]], sharqdan [[Qizil dengiz]] bilan oʻralgan. Sahroning janubiy chegaralari (16° shimoliy kenglikda) kamharakat qumli [[dyuna]]lar iborat, undan janubda [[Sudan]] savannasiga oʻtuvchi [[Saxel]] regioni joylashgan.<ref name="britannica"/>.
Sahroi kabir qisman oʻndan ortiq mamlakat — [[Jazoir]], [[Liviya]], [[Mali]], [[Marokash]], [[Mavritaniya]], [[Misr]], [[Niger]], [[Sudan]], [[Tunis]], [[Gʻarbiy Sahroi Kabir]] va [[Chad]] hududini egallaydi.
Choʻlning katta maydonida oʻtroq ahloli yashamaydi, oʻtroq hayot asosan vohalar, [[Nil]] va [[Niger (daryo)|Niger daryosi]] vodiylarida tarqalgan.
Sahroi kabirda asosan qumli-toshli rayonlar koʻp uchrasada, uni faqat bir tipdagi choʻllar kategoriyasiga kiritib boʻlmaydi. Sahro turli hududlarga boʻlib, boʻlib, ular: [[Tenere]], [[Katta Sharqiy Erg]], [[Katta Gʻarbiy Erg]], [[Tanezruft]], [[Al-Hamro]], [[Igidi]], [[Erg-Shesh]], [[Arab choʻli]], [[Jazoir choʻli]], [[Liviya choʻli]], [[Nubiya choʻli]] va [[Talaq choʻli|Talaq choʻllaridir]].
Sahroi kabir doimiy ravishda oʻsib bormoqda: u har yil janubga tomon 6÷10 kmga kengaymoqda<ref>[http://www.meteovesti.ru/news.n2?item=63589321819 Ochlik yili: Migrantlar oqimi kengaymoqda]</ref>.
== Nomi ==
Sahroi kabir nomining ilk bora esga olinishi eramizning <nowiki>I</nowiki> asriga oid<ref name="geo"/> . U arabcha {{lang-ar|صَحراء}} (ṣaḥrāʾ) soʻzidan olingan boʻlib, “choʻl”, “sahro” maʼnolarini beradi, bu soʻzning koʻplik maʼnosini beruvchi koʻrinishi esa “ṣaḥārā” koʻrinishiga egadir. Bundan tashqari, uning sifat beruvchi “aṣḥar” soʻzi bilan aloqasi bor, deb hisoblashadi, bu soʻz hech nima oʻsmaydigan qizil tekislik, maʼnosini anglatadi. Boshqa manbalarga qaraganda, qadimgi arab tilida “sahra” — “jigarrangsimon qizil” maʼnosiga ham ega<ref>Словарь современных географических названий. — Екатеринбург: У-Фактория. Под общей редакцией акад. В. М. Котлякова. 2006.</ref>.
Sahroi kaborning bir nechta rayonlarining nomi, jumladan [[Tanezruft]] (Jazoirning janubi-gʻarbi), [[Tenere]] (Nigerning markazida), Shimoliy Afrikaning tub aholisi hisoblanmish, barbarlar tilidan olingan<ref name="britannica">[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/516375/Sahara Sahara] — Britannica Online Encyclopedia {{ref-en}}</ref>.
== Joʻgʻrofiy xarakteristikalari ==
=== Maydoni ===
Turli manbalar Sahroi kabirning maydonini turlicha talqinda aniqlashtirishadi, shuning uchun maydon oʻlchamlari bahosi oʻzgarib turadi. 100 va 200 mmli [[izogiyeta]], [[quruqlik indeksi]], [[xurmo]] daraxtlarining meva berish chegaralari va shimolda [[sparto]] oʻtlarining oʻsishi, shuningdek, janubda boshqa turdagi oʻsimliklarning oʻsish maydoni kabi aniqlash usullaridan foydalanishadi. Ayrim manbalar Sahroi kabirning sharqiy chegarasi Nil daryosi bilan tugashini hamda [[Arab choʻli]] va [[Nubiya choʻli]] uning tarkibiga kirmasliklarini yozishadi. “Bolshaya sovetskaya ensiklopediya”da choʻl diapazoni 6 mln.dan dan 8 mln km2 gacha ekanligi yozilgan <ref name="bse"/>. [[Britannika ensiklopediyasi]] maʼlumotlariga qaraganda Sahroi kabir 8,6 mln km2 maydonni egallagan boʻlib, u qitʼa hududining 30 %ini egallagan<ref name="britannica"/>. [[Yovvoyi tabiat xalqaro tashkiloti|WWF]] tashkiloti esa, sahro maydonini 9,1 mln km2 deya taʼkidlaydi.<ref>{{cite web|url=http://worldwildlife.org/ecoregions/pa1327|title=Northern Africa|publisher=WWF|lang=en|accessdate=2014-04-23}}</ref>.
=== Geologiya va foydali qazilmalar ===
Choʻl qadimiy [[Afrika platformasi]]ning shimoli-gʻarbiy [[Sahroi kabir plitasi]]da joylashgan. Plitaning markaziy qismi boʻylab gʻarbdan sharqqa tomon Markaziy Sahroi kabir tepaliklar zonasi choʻzilib yotgan boʻlib, u yerda [[quyi kembriy]] davri kristall poydevori plita yuzasiga chiqib qolgan.
Tepaliklar zonasidan shimolda va janubda Shimoliy Sahroi kabir va Janubiy Sahroi kabir pastliklari joylashgan boʻlib, u yerdagi platforma bukiklari [[fanerozoy]] choʻkindi togʻ jinslari bilan qoplangan. Bu zonalarda [[boʻr davri]] oʻrtalariga qadar qitʼaviy qatlamlar toʻplangan, keyinchalik ular boʻr davri oxirlari va [[paleogen]] davri boshlarida dengiz choʻkindilari bilan yopilgan (pastliklarning janubiy qismida dengiz choʻkindilari qalinligi pasayib boradi). [[Olitsogen]] davridan boshlab dengiz chekingan va qadimgi massivlar (ayniqsa Axaggar va Tibetsi) kuchli koʻtarilishlarga uchraganlar. Janubiy Sahroi kabir pastliklar zonasida tekis [[Taodenni]] [[sinekliza]]si, [[Gao (graben)|Gao]] grabeni, [[Mali-Niger sineklizasi]] va [[Chad (sinekliza)|Chad]] sineklizalari mavjud.<ref name="bse2"/>
Platformaning turgʻunligi sabab, [[paleozoy]] erasining formalari gorizontallikni saqlab qolgan va kam oʻzgargan. Sahroning shimoliy qismida (gʻarbiy Misr, Jazoir) bu jinslar choʻkiklar va havzalar bilan bogʻlanib ketgan. Sahroning janubiy qismidagi platforma bukilishlari [[kaynozoy]] koʻllari ([[Chad (koʻl)|Chad koʻli, va Unianga koʻllar guruhi]] shular jumlasidandir) bilan egallangan ulkan havzalarni vujudga keltirgan.<ref name="britannica"/>
Sahro hududida boy [[neft]] va [[gaz]] resurslariga ega [[Sahroi kabir neft-gaz havzasi]] boʻlib, unda [[Xassi-Mesaud (neft koni)|Xassi-Mesaud]], [[temir rudasi]], [[Kediyet Ijil]], [[mis rudasi]] konlari mavjud. [[Oltin]], [[volfram]], [[uran (element)|uran]] va noyob metallar konlari quyi kembriy poydevori bilan bogʻliq.<ref name="geo">{{ССГН|}}</ref><ref name="bse"/>
=== Relyefi ===
[[Tasvir:Saharan topographic elements map.png|thumb|Sahroi kabirning topografik xaritasi]]
Sahroi kabirning landshafti turli-tuman. Maydonining koʻp qismini (70 %ga yaqin<ref name="geo"/>) qoyali gil tepaliklar va 500 mgacha balandlikka ega toshli platolar (xamada)dan iborat. Sahroning markaziy qismida [[Tibesti]] (Sahroi kabirning eng baland nuqtasi — [[Emi-Kusi]] vulqoni) va [[Axaggar]] ([[Taxat]] togʻi, 3003 m) togʻlari mavjud. Bu hududlarda [[neogen]] va [[antropogen]] davrlarida juda faollashgan vulqonlarning, chuqur va keng vodiylar (kengligi 30 km, uzunligi 400 km) va qurib qolgan qadimgi daryolar oʻzanlaridan iborat.<ref name="bse">{{из БСЭ}}</ref>
Togʻoldi hududlarining oʻziga xos jihati shuki, u yerda togʻ jinslarini oʻrab oluvchi [[ferromarganets]]li qora qatlam mavjuddir. Sahro platosi asosan shamolda uchib yuruvchi jinslardan tarkib topgan (masalan, Jazoirdagi [[Tademait]] platosi).<ref name="britannica"/><ref name="bse"/>
Sahroi kabirda qoyalar, togʻlar va platolardan tashqari koʻplab uncha chuqur boʻlmagan shoʻrxok, oqmas suv havzalari (sebxalar, shottlar va dayilar), vohalarga ega ulkan choʻkiklar ham uchraydi. Choʻlning nisbatan quyi joylashgan hududlari — [[Kattara]] (-133 m, Sahroi kabirning eng past nuqtasi), [[Al-Fayyum]], [[Melgir]] (-26 m) va [[Bodele]]dir.<ref name="britannica"/>
Turgʻunlikka moslashgan vadilar, qumli choʻllar ([[erg]]lar) va [[dyuna]]lar sahroning 25 %ini yaʼni 2,2 mln km2 maydonini egallagan.<ref name="britannica"/><ref name="bse"/>. Sahroning eng koʻp qumga ega qismlar — [[Igidi]], [[Erg-Shesh]], [[Katta Gʻarbiy Erg]], [[Katta Sharqiy Erg]], [[Erg-Shebbi]] va boshqalardir. Barxanlar tizmasi nimjon [[kserofitlar|kserofit]] oʻsimliklar bilan qoplangan. Sahroda aylana, yulduzsimon, kesishgan dyunalar, oʻroqsimon [[barxan]]lar uchraydi; piramidasimon dyunalar 150 mgacha, tizmalar 200-300 mgacha balandlikka yetishi mumkin. Shimoliy va shimoli-sharqiy hududlarning janubi — [[Aubari (choʻl)|Aubari]], [[Idexan-Marzuk]], [[Tenere]], [[Liviya choʼli]]da koʻchib yuruvchi qumliklar uchraydi.<ref name="britannica"/><ref name="bse"/>
{|class="graytable"
|+
| align="center"|[[Tasvir:Libya 5210 Wan Caza Luca Galuzzi 2007.jpg|300px]]
| align="center"|[[Tasvir:Libya 4985 Tadrart Acacus Luca Galuzzi 2007.jpg|300px]]
| align="center"|[[Tasvir:24 Kamele ziehen zur Wasserstelle im Ennedi-Gebirge im Tschad.jpg|300px]]
|-
| align="center"|.
| align="center"|[[Tadrart-Akakus]] togʻlari, [[Liviya]]
| align="center"|Ennedi hududidagi [[Gelta]], [[Chad]]
|}
=== Suv resurslari ===
Choʻl tashqarisidan oqib kiruvchi bir necha daryo sahroning yer usti va yer osti suvlarini toʻldirib turadi. [[Nil]] sahrodagi yagona doimiy suv oquvchi daryodir<ref name="bse"/>. 1964-1968 yillarda Nil daryosida [[Nosir]] nomli katta suv ombori qurilgan. Nil suvi pasaygan paytda bu ombor [[Toshka (koʻllari)|Toshka]] koʻllarini vujudga keltiradi. Sahro janubida bir necha daryolar Chad koʻliga quyiladi, ularning koʻplari shimoli-sharqqa tomon yurishni davom ettirib, mahalliy suvli qatlamlarni boyitadi.
Choʻlning janubi-gʻarbiy qismidan oʻz ichki deltasiga [[Fagibin]], [[Garu (koʻl)|Garu]], [[Niangay]] va b. koʻllarni olgan [[Niger (daryo)|Niger]] daryosi oqib oʻtadi.<ref name="britannica"/>
Sahroning shimoliy hududlariga [[Liviya]], [[Jazoir]], [[Tunis]] va [[Marokash]]ning [[Antiatlas]], [[Atlas (togʻ)|Atlas]], [[Ores (togʻ)|Ores]] va boshqa sohilboʻyi tepaliklaridan oqib keladigan, irmoqlar va vadilar (asosan quruq, kuchli yomgʻirlardangina toʻlib oquvchi suv yoʻllari) suv olib keladilar. Bunday daryolardan eng kattalari — [[Draa (daryo)|Draa]], [[Saura (daryo)|Saura]] va [[Ziz]]. Ulardan kichikroq vadilar asosan kelib shottlarga quyiladilar.
Sahroi kabirning ichki qismida Axaggara, Tassilin-Ajera va Tibesti oʻzanlaridan qadimiy va keng daryolar tarmogʻi — [[Igargar]], [[Tafasaset]], [[Tamanrasset (vadi)|Tamanrasset]] va b. vadilar yoyilib ketadi. Ulardan ayrimlari juda qadimda, qitʼaning iqlimi namroq boʻlgan paytlarda vujudga kelgan, boshqalari esa, Jazoirning [[Tamanrasset]] shahrini vayron qilgan suv toshqini ([[1922 yil]]) kabi tabiiy toshqinlar natijasida paydo boʻlgan.
Sahroning qumli dyunalari yomgʻir suvining koʻpgina qismini oʻzida saqlab qoladi. Keyinchalik ular sahro qiyaliklaridagi buloqlardan sizib chiqadi. Yomgʻirlar shuningdek geltalarni ham toʻldiradilar, geltalardan ayrimlari doimiy boʻlib, ular qurib qolmaydilar ([[Arshey]], [[Gelta-Zemmur|Zemmur]] va b.). Sahroi kabirning chekkalari, va markaziy togʻ massivlarida botqoqlashgan va kuchli minerallangan [[relikt]] koʻllar ham saqlanib qolgan, misol uchun [[Unianga]] koʻllar guruhiga kiruvchi [[Yoa (koʻl)|Yoa]] koʻlini keltirish mumkin.<ref name="britannica"/><ref name="bse"/>
Sahroi kabir qumlari ostida ulkan [[yerosti suvlari|yerosti suv havzalari]] joylashgan, ular orasida [[artezian suvlari|artezian suv havzalarini]] mavjud. Bu havzalar asosan kontinental [[quyi boʻr]] davri qumtoshlari qoshida mavjud boʻlib, vohalarni suv bilan taʼminlaydi. Yerosti oqimining kuchliligi sabab, sahroning shimoliy qismi yerosti suvlariga boy, yerning nam qatlami esa, biroz quyiroqda joylashgan. Yerosti suvlaridan irrigatsiya maqsadida ham foydalanishadi, bunga misol qilib Liviyaning [[Buyuk sunʼiy daryo]] loyihasini keltirish mumkin.<ref name="bse"/>
{|class="graytable"
|+
| align="center"|[[Tasvir:Ziz river (js).jpg|300px]]
| align="center"|[[Tasvir:Hoggar8.jpg|300px]]
| align="center"|[[Tasvir:GueltaCamels.jpg|300px]]
|-
| align="center"|[[Buyuk Atlas]] togʻlaridan Sahroga oqib tushuvchi [[Ziz]] daryosi
| align="center"|Togʻoldi [[Axaggar]] vohasi
| align="center"|[[Arshey]] [[gelta]]sidagi suv manbasi olida tuyalar, [[Chad]]
|}
=== Tuproqlar ===
Sahroi kabirning asosiy qismi tuproqlari [[tropik]] choʻl, yarimchoʻl (mayda tosh, shagʻalli, qumli) xarakteriga ega. Tuproq [[organik moddalarga boy emas, tuproq qatlamlarining farqi yaqqol sezilmaydi. Ayrim hududlarda [[azot toʻplovchi bakteriyalar]] uchrasada, Sahroi kabir tuprogʻi biologik jihatdan nofaol hisoblanadi. Choʻlning chekka qismlarida organik moddalar miqdori koʻproq; choʻnqirlarda asosan tuzga boy tuproq uchraydi. Oʻzaro birikmagan [[karbonatlar|karbonatning]] mavjudligi past darajadagi [[ishqorlanish]]dan dalolat beradi.
Sahroning shimoli-gʻarbiy hududkarida 1-2 m qalinlikka ega boʻlgan oxak-gips aralashmali tuproq qatlamlari koʻproq tarqalgan.
Oʻsimliklarga nisbatan ehtiyotsiz muomala va oʻzboshimchalik bilan tuproqqa ishlov berish va shamollar oqibatida, koʻchib yuruvchi qumlar vohalarni egallab olmoqda. Buning oldini olish maqsadida 1974 yil Liviyada “yashil devor” loyihasi boshlab yuborilgan, unga koʻra 1500 km masofaga ekilgan [[evkalipt]] va b. daraxtlardan tabiiy qalqon hosil qilingan.<ref name="britannica"/><ref name="bse"/>
=== Iqlimi ===
Iqlimiy nuqtai-nazardan qaralsa, hozirgi Sahroi kabir hududi [[paleotsen]] davri boshlarida, taxminan 5 mln yil avval choʻlga aylangan, sahro hududi soʻnggi marta [[neolitik subpluvial]] davrida savanna boʻlgan. Hozirgidek quruq iqlim taxminan 10 ming yildan beri davom etmoqda.<ref name="bse"/> Sahroi Kabir tabiiy sharoitining sezilarli darajada oʻzgarishini <nowiki>XVI</nowiki> asrdan <nowiki>XVII</nowiki> asrgacha, [[Yevropa]]da [[Kichik muzlik davri]] yuz bergan vaqtda kuzatishgan. Bu vaqtda sahroning shimoliy chegarasi va shimoliy hududlari boʻylab yogʻingarchilik miqdori ortgan. <nowiki>XIX</nowiki> asrga kelib, sahro iqlimi xuddi hozirgiga oʻxshash koʻrinish kasb etgan.<ref name="britannica"/>
Sahroi Kabirning iqlimiga yil boʻyi shimoli-sharqiy [[passat]] shamollari kuchli taʼsir oʻtkazib keladi. Oʻrtacha namlik miqdori 30-50 %ni tashkil etadi, namlik miqdorining pastligi va yuqori darajadagi [[bugʻlanish]] (potensial bugʻlanish miqdori 2500-6000 mm) ingichka sohilboʻyi hududlarini hisobga olmaganda, sahroning barcha hududlari uchun oddiy holat hisoblanadi.<ref name="bse"/> choʻlda ikkita asosiy iqlimiy sharoit ajralib turadi: shimolda quruq [[subtropik]], janubda quruq [[tropik]]. Shimoliy hududlar sutkalik va yillik haroratning keskin oʻzgarishiga uchraydilar, qishda salqin, hatto sovuq va yozda oʻta issiq. Yiliga ikki marta oʻta kuchli yogʻingarchilik miqdori kuzatiladi. Janubiy hududlar yozi issiq, qish esa iliq va quruq. Issiq va quruq mavsumdan keyin yozgi yomgʻirlar mavsumi boshlanadi. Gʻarbiy sohilboʻyi qismlarda biroz salqinroq iqlim hukm suradi, buning sababi, sohilni sovuq [[Kanar oqimi]] yuvib turishidir.<ref name="britannica"/>
{|class="graytable"
|+
| align="center"|[[Tasvir:IssaouaneErg Algeria ISS010-E-13539.jpg|300px]]
| align="center"|[[Tasvir:Richat Structure - SRTM.jpg|300px]]
| align="center"|[[Tasvir:Canarydust tmo 2006315 lrg.jpg|250px]]
|-
| align="center"|Jazoirdagi Issauan ergining Yer sunʼiy yoʻldoshidan olingan surati. Unda bugʻlanib ketgan yomgʻir suvining dyunalar orasida toʻplanib qolgan tuzlarini koʻrish mumkin (oq-koʻk hududlar)
| align="center"|[[Rishat]] — Sahroi Kabir gʻarbidagi geologik formatsiya
| align="center"|Sahrodan [[Kanar orollari]] tomonga samol taʼsirida uchib yuruvchi qum zarrachalari yoʻnalmoqda
|}
==== Shimoliy qism ====
[[Tasvir:Tadrart01.JPG|thumb|[[Tardrart-Akakus]] togʻlari uzra oʻzgacha bulutlar
Sahro shimolidagi quruq subtropik iqlimni [[Shimoliy tropik]] uzra esuvchi kuchli bosim ostidagi Xardli yacheykasi bilan izohlash mumkin. Sutkadagi oʻrtacha haroratning yillik farqi taxminan 20 °C. Qish shimolda nisbatan sovuq, markaziy hududlarda biroz salqin. Shimoliy hududlarda qish faslining oʻrtacha harorati +13 °C,<ref name="britannica"/> iyul oyining oʻrtacha harorati +37,2 °C ([[Adrar (viloyat)|Adrar]]), sutkaning oʻrtacha harorati esa, +40 °C dan ham oshishi mumkin. Yoz va qishda sutkalik harorat sezilarli darajada oʻzgarishi mumkin. Qish tunlarida tuproq muzlaydi, markaziy hududlarda esa, tunhi harorat −18 °C gacha yetishi mumkin. Yoz issiq, kuzatilgan maksimal harorat +57,8 °C ([[Al-Aziziya (Liviya)|Al-Aziziya]]). Yer yuzasining qizishi +70…+80 °C gacha yetadi.<ref name="bse"/>
Yogʻingarchilik miqdori turli xilda boʻlib, oʻrtacha yillik yogʻingarchilik 76 mm. Yomgʻirlar asosan dekabrdan to martgacha kuzatiladi, maydan iyuncha yogʻingarchilik miqdori kamayadi. Yomgʻirlar mavsumining ikkinchi qismi avgust oyiga toʻgʻri keladi, [[momaqaldiroq]] kuzatiladi. Bu vaqtda kuchli ammo qisqa toshqinlar yuzaga kelishi mumkin.<ref name="britannica"/> Ichki hududlarda bir necha yillab yogʻingarchilik kuzatilmasligi mumkin, [[Axaggar]] va [[Tibesti]]ning shimoliy hududlarida esa deyarli har kuni qisqa muddatli qor yogʻadi. Sahroning katta qismida tong paytlarida shudring tushishi kuzatiladi.<ref name="bse"/>
Quruq subtropiklar shuningdek, ichki hududlardan koʻp kunli qum boʻronlarini olib keluvchi, issiq shamollari bilan ham mashhurdir (shamol tezligi baʼzida 50 m/sekundga yetadi<ref name="bse"/>). Ular ayniqa bahorda kuzatiladi, lekin boshqa fasllarda ham bunday holat yuz berishi mumkin. Misrda bu shamollar [[xamsin]] va [[samum]], Liviyada [[Gibli (shamol)|gibli]], Tunisda [[chili]] deb ataladi. Sudan bunday shamollar [[xabub]] deb atalib, uning davomiyligi qisqaroq va yomgʻirlidir.<ref name="britannica"/>
==== Janubiy qism ====
Janubning quruq tropik iqlimiga kuchli bosimli havo yacheykasidan tashqari, muqim subtropik mavsumiy qitʼa havosi va janubroqda joylashgan oʻzgarib turuvchi dengiz havo oqimi doimiy taʼsir oʻtkazadi. Quruq tropik iqlim sutkalik haroratining yillik oʻzgarishi oʻrtacha 17,5 °C ni tashkil qiladi. Eng sovuq oylarning oʻrtacha harorati xuddi shimoliy hududlar kabidir, lekin sutkalik haroratning oʻzgarish keskinligi pastroq. Togʻli hududlarda baʼzida harorat nol darajadan pastroq boʻlishi mumkin. [[Tibesti]] togʻlarida qayd etilgan eng past harorat −15 °C. Bahorning oxiri va yozning boshlanishi juda issiq, koʻp hollarda havo harorati 50 °C gacha yetadi.<ref name="britannica"/>
Quruq tropiklarning togʻli hududlarida yillik yogʻingarchilik miqdori yuqori emas, tekislik hududlarida yomgʻirlar asosan yozda yogʻadi. Shimolda boʻlgani kabi yomgʻirlar asosan momaqaldiroq bilan davom etadi. Yillik yogʻingarchilik miqdori oʻrtacha 130 mmni tashkil etadi, markaziy togʻli massivlarda kam hollarda qor yogʻishi mumkin. Sahroning gʻarbiy qismi harorati sovuq Kanar oqimi taʼsirida biroz iliqlashadi, natijada konveksion yogʻingarchilik miqdori kamayadi, namlik miqdori ortadi va tuman tushishi kuzatiladi. Janubiy hududlarda qish, chang va qum olib keluvchi quruq shimoli-sharqiy shamol — [[xarmatan]] davri hisoblanadi.<ref name="britannica"/>
=== Oʻsimlik dunyosi ===
[[Tasvir:Phoenix dactylifera2.jpg|thumb|[[Erg-Shebbi]]dagi xurmo daraxti]]
[[Tasvir:Libya 5391 Ubari Lakes Luca Galuzzi 2007.jpg|thumb|left|[[Ubari]] vohasidagi palma daraxti]]
Sahroi Kabir florasi uncha boy emas, u [[vadi]]lardan uzoqda, vohalarda, baladliklarda oʻsuvchi kam turli oʻtlar, butalar va daraxtlardan tashkil topgan. Choʻnqirlarda tuzga chidamli [[galofitlar]] oʻsadi. Suv taqchil boʻlgan tepalik va platolarda issiqlikka moslashgan oʻt, buta va daraxtlar oʻsadi.<ref name="britannica"/> Koʻplab hududlarda oʻsimlik umuman uchramaydi. Sahroning deyarli barcha hududlaridagi oʻsimliklarning hayotiga inson omili juda kuchli taʼsir oʻtkazgan (chorvachilik, dorivor oʻsimliklarni yigʻib olish va h.k.).<ref name="bse"/>
Sahroi Kabirning oʻsimliklar dunyosi ayniqsa yogʻingarchilikning nomuntazamligiga yaxshi moslashgan. Koʻp yillik qurgʻoqchilikka chidamli butalar ancha uzun va koʻp tarmoqli ildiz tizimiga ega (15-20 mgacha). Oʻtsimon oʻsimliklarning eng koʻp tarqaligan turlaridan biri [[efemerlar]] boʻlib, ular yetarlicha namgarchilikdan keyin uch kun ichida urugʻ hosil qiladilar va 10-15 kun ichida urugʻlarini atrofga yoyadilar.<ref name="britannica"/>
Sahroning togʻli hududlarida Oʻrtayer dengizi [[endemiklar]]ining turdoshi hisoblangan [[neogen]]davri [[reliktli oʻsimliklar]]i uchraydi. Togʻlarda oʻsuvchi daraxtsimon reliktlilar orasida [[zaytun]], [[sarv]] kabilarni uchratish mumkin. Bundan tashqari choʻlda [[akatsiya]], [[yulgʻun]], [[shuvoq]], [[oleandr]], [[xurmo]], [[efedra]] kabi oʻsimliklar mavjud. Vohalarda [[finik palmasi]], [[anjir]], zaytunsimon va mevali daraxtlar, ayrim [[sitruslar]], turli sabzavotlar oʻsadi. [[Atlantika okeani]] qirgʻoqlarida turli ajriqlar va boshqa shoʻrlikka chidamli oʻsimliklar oʻsadi. Suv havzalarida suv oʻtlari uchraydi.<ref name="britannica"/><ref name="bse"/>
=== Hayvonot olami ===
Sahroi Kabir faunasi [[Efiopiya]] va Golarktika zoogeografik hududlarga mansub boʻlib, 4 mingga yaqin turga boʻlinadi (asosan umurtqasizlar). Sahro hududida endemiklik 10-12 %ni tashkil qilsa ham, hududdagi hayvonotning 40 %i afrika [[endemiklar]]i turiga mansub. Choʻl jonivorlarining yashash hududi asosan markaziy togʻoldi hududlar bilan cheklanadi. Qurgʻoqchil yerlarda jonivorlar soni va turlari juda kamchilikni tashkil qilib, hatto 2 kg/ga gacha kamayib ketishi mumkin. Jonivorlarning asosiy qismi tungi hayot tarzini olib borishadi.<ref name="bse"/>
[[Sutemizuvchilar]] (60 ga yaqin tur<ref name="bse"/>): [[qumsichqonlar]] oilasi, [[qoʻshoyoqlar]] oilasi, [[karp quyoni]], [[efiopiya tipratikani]], [[barbar qoʻyi]], [[hanjarshox antilopa]], [[dorkas gʻizoli]], [[muflon]], [[nubiya yovvoyi eshagi]], [[pavian]] (Air va Tibestida), [[yoldor sirtlon]], [[shoqol]], [[gepard]], [[choʻl tulkisi]], [[fenek]] va [[mangustsimonlar]] ([[misr mangusti]] va b.) uchraydi.
Shimoliy Sahroi Kabirdagi oxirgi [[addaks]] antilopasi 1920 yillar boshida oʻldirilgan. Sahroning janubi va markaziy togʻli hududlarda uning populyatsiyasi ancha qisqarib ketgan. Shimoliy Afrika fili [[Qadimgi Rim]] davridayoq qirilib ketgan. Shimoliy chegaralarda [[sher]] va [[tustovuq]]ni oxirgi marta 1830 yilda uchratishgan.<ref name="britannica"/><ref name="bse"/>
Agar uchib oʻtuvchi koʻchmanchi qushlarni qoʻshib sanasa, sahroda yashovchi jonivor turlari soni 300 dan ortadi. Sohilboʻyi hududlari va ichki suv havzalari koʻplab suvda suzuvchi qushlarni oʻziga jalb qiladi. Ichki hududlarda [[tustovuq]], turli etxoʻr qushlar, [[kotibqush]], [[Neotis nuba]], [[afrika ukkisi]], [[sesarka]], [[boyqush]], [[choʻl quzgʻuni]] va b. uchraydi.<ref name="britannica"/>
[[Kaltakesaklar]], [[echkiemarlar]], [[buqalamunlar]], [[uzunoyoqlar]], [[shoxdor ilon]]lar va [[kobra]]lar toshloq va qumloq hududlarda yashaydilar. Turli shilliqqurtlar qushlar va b. jonivorlarning ozuqasiga aylanadi. Koʻllarning hayvonot dunyosini asosan [[qurbaqa]]lar, [[baqa]]lar, kichik [[timsoh]]lar, [[artemiya]]lar va [[qisqichbaqasimonlar]] tashkil qiladi. Shimoliy Sahroi Kabirning reliktli tropik suv faunasi asosan [[somsimonlar]] va [[etropluslar]]dan iborat.<ref name="britannica"/>
{|class="graytable"
|+
| align="center"|[[Tasvir:Addax 057.jpg|250px]]
| align="center"|[[Tasvir:Fennec Fox Vulpes zerda.jpg|300px]]
| align="center"|[[Tasvir:Dorcasgazellemarwell.jpg|250px]]
|-
| align="center"|Sahroning eng chekka hududlarida yashovchi va qirilib ketish xavfi ostida turgan [[addaks]] antilopasi
| align="center"|[[Fenek]] mitti tulkisi
| align="center"|Qirilib ketish xavfi ostida turgan [[dorkas gʻizoli]]
|}
== Xaqlar ==
[[Tasvir:Tadrart Acacus 1.jpg|thumb|[[Tadrart-Akakus]] togʻlaridagi qoyatosh suratlari]]
Sahroi Kabirning hududi salkam AQSH hududi bilan tengligiga qaramay, (Nil vohasini qoʻshib hisoblaganda ham) aholi zichligi bor-yoʻgʻi km2 ga 0,4 kishini tashkil qiladi (2,5 mln kishi).<ref name="britannica"/> Juda katta hududlarda aholi yashamaydi.
Qadimgi davrlarda Sahroi Kabir hududlari bundanda koʻproq aholiga ega boʻlgan. Sahro hududida keng tarqalgan TOSH yodgorliklar, toshqotgan buyumlar va [[qoyatosh suratlari]] bu yerlarda insonlar hamda antilopa, buyvol, jiraf, fil, karkidon, tongʻiz kabi koʻplab jonivorlar yashaganliklaridan guvohlik beradi. Suyakdan yasalgan nayzalar, chigʻnoq va baliq tozalangan joylar, ov qilingan timsoh, begemot suyaklari qadimiy koʻllar boʻyida aholi yashash joylari boʻlganligini bildiradi.<ref name="britannica"/>
7 ming yil avval Sahroi Kabir hududida chorvachilikning paydo boʻlishi, insonlar hayotida ovchilik va baliqchilik emas, koʻchmanchi chorvachilik muhim oʻrin tutishiga turtki boʻldi. [[Niger]]ning Tenere hududida yashovchi [[barbarlar]] va [[zagavalar]]ga qardosh hisoblangan qadimgi xalqlar yirik shoxli hayvonlarni koʻpaytirish bilan shugʻullanganlar. Qoʻy va echkilarning xonakilashtirilishi [[Kaspiy madaniyati]] va shimoli-sharqiy Afrika xalqlari bilan bogʻliqligi taxmin qilinadi. Yerga ekin ekish madaniyati 6 ming yil avval Misrda [[arpa]], [[bugʻdoy]] ekilishi bilan kirib kelgan deb hisoblanadi. Bunday qishloq-xoʻjalik madaniyati Osiyodan kirib kelganligini Mavritaniya hududidan topilgan kulollik buyumlari isbotlaydi. Bu buyumlar er. avv. 1000 yilga mansub boʻlib, [[soninke]] xalqining ajdodi boʻlgan [[gangaralar]]ga tegishli, deb hisoblanadi.<ref name="britannica"/>
[[Tasvir:Nomadic Berber in Morocco.jpg|thumb|left|Koʻchmanchi [[Barbarlar|barbar]], Marokash]]
Qishloq xoʻjaligi va uy hayvonlarining paydo boʻlishi koʻplab xalqlarni oʻzaro yaqin qabilalar bilan savdo aloqalari oʻrnatishga undadi. Tashqi savdo rivojlana bordi. Er. avv <nowiki>II</nowiki> mingyillikdayoq Mavritaniya [[mis]]i Oʻrtayer tamadduni vakillariga qadar yetib borgan. [[Temir asri]]da Sahroi Kabir sivilizatsiyasi rivojlana borgani sayin, (er. avv. <nowiki>I</nowiki> asr) savdo-sotiq aloqalari ham kamol topa bordi.<ref name="britannica"/>
== Manbalar ==
| |||