Gaiti: Versiyalar orasidagi farq

'''Gaiti''' (Haiti), Gaiti Respublikasi (Republigued’Haiti) — Vest-Indiyadagi davlat. Katta Antil o.lariorollari guruhidagi Gaiti o.ningorolning garbiy qismini va bir qancha mayda orollar, jumladan Gonav va Tortyu o.lariniorollarini oʻz ichiga oladi. Mayd. 27,8 ming km{{sup|2}}. Aholisi 7,3 mln. kishi (2000). Poytaxti — [[Port-o-prens|Port-o-Prens]] shshahri. Maʼmuriy jihatdan 9 depar-tamentga, departamentlar okruglarga, okruglar esa jamoa (kommuna)larga boʻlinadi.

Davlat tuzumya. G.—Gaiti— respublika. 1987 y.yil 29 martdagi referendumda maʼqullangan konstitutsiya amal kiladi. Davlat boshligʻi — prezident. U umumiy toʻgʻri yashirin ovoz berish yoʻli bilan 5 y.yil muddatga saylanadi. Yangi muddatga takror saylanishi mumkin emas. Qonun chiqaruvchi hokimiyat — Milliy assambleya (ikki palatali parlament). Ijroiya hokimiyat prezidentga va bosh vazir boshchiligidagi hukumatga tegishlidir.

Tabiatn. Relyefi togʻli, hududi asosan boʻr davri va paleogen-neogen jinslardan tarkib topgan. Bu jinslar orasida yirik alyuminiy rudasi konlari bor. Iqlimi — tropik passat iqlim. Urtacha oylik t-ratemperatura 22—28°, yogʻin shamolga roʻpara yon bagʻirlarda yiliga 2000 mm dan koʻproq, shamolga teskari yon bagʻirlarda va botiklarda 500–800 mm. Kema qatnaydigan yirik daryosi — Artibonit. G.Gaiti jan.dajanubida qimmatbaho daraxtli oʻrmonlar koʻp. Artibonit daryosi vodiysida sertikan butazor va kaktuszorlar bor. Milliy bogʻi — La-Sigadel.

AholisnningAholisining 99% dan koʻprogʻi — gaitilar. 16—18-a.lardaasrlarda Afrikadan keltirilgan qullarning avlodlaridir (90% negrlar, qolganlari mulatlar). Aholining 30,3% shaharlarda yashaydi. Davlat tili — fransuz tili, lekin aholining deyarli hammasi gaiti kreol tilida gaplashadi. Rasmiy din — katolik dini. Yirik shaharlari — Port-oPrenso-Prens, Kap-Aityen, Gonaiv, Leke.

Tarixi. 15-a.asr oxirigacha bu orolda indeys qabilalari yashagan. 1492 y.yil X. Kolumb ekspeditsiyasi orolni kashf etib, uni Espanola deb atagan. 17-a.daasrda SanKristobalSan-Kristobal o.gaorolga (Gaiti o.orol yaqinida) joylashib olgan fransuz qaroqchi avantyuristlari sekin-asta Espanolaning gʻarbiy kismini egallagan. 17-a.asr oxiridan G.Gaiti Fransiyaga qaram hududga aylanib, San-Domingo deb atalgan. Mahalliy xalq oq tanlilar bilan teng huquqqa ega boʻlish maqsadida 1791 y.yil qoʻzgʻolon koʻtardi. Fransiya mustamlakachilariga qarshi koʻtarilgan qoʻzgʻolon rahbari F. D. Tussen-L uvertyur uzoq muddatli janglardan soʻng oroldan fransuz, shuningdek ingliz va ispan mustamlakachilarini ham quvib chiqardi.

1801 y.yil San-Domingoda quldorlik bekor qilindi, shu yili assambleya chaqirildi, konstitutsiya qabul qilinib, F. D. Tussen- L uvertyur San-Domingoning umrbod hokimi kilib saylandi. 1802 y.yil [[Fransiya]] orolni oʻziga qaratishga harakat qilib koʻrdi. Ammo 1803 y.yil Vertye yaqinidagi jangda magʻlubiyatga uchradi. 1804 y.yil 1 yanvarda Mustaqillik deklaratsiyasi eʼlon qilindi. Lotin Amerikasida birinchi boʻlib mustaqillikka erishgan bu davlat yana oʻz nomi bilan Gaiti deb ataddi. 1806 y.giyilgi konstitutsiyaga binoan, G.Gaiti respublika deb eʼlon qilindi. 1822 y.yil orolning sharqiy (ispan) qismi G.gaGaitiga qoʻshib olindi. G.ningGaitining sharqiy (sobiq ispan) qismi 1844 y.yil ajrab chiqib, mustaqil davlat — [[Dominika Respublikasi|Dominikana Respublikasi]] tuzildi. 19-a.asr oxiridan G.gaGaitiga AQSH kapitali kirib kela boshladi. 1915 y. sent.yil dasentabrda imzolangan bitimga muvofiq AQSH G.Gaiti moliyasini oʻz nazoratiga olib, mamlakatni AQSH protektoratiga aylantirdi. Mamlakatda avj olgan milliy ozodlik harakati oqibatida AQSH 1934 y.dayilda G.danGaitidan oʻz askarlarini olib chiqdi. 2-jahon urushi davrida G.Gaiti AQSH ning harbiy va xom ashyo taʼminoti bazasiga aylandi. 1957 y.yil okt.oktabr saylovi natijasida hokimiyat tepasiga diktator F. Dyuvalye keldi. U barcha ilgʻor tashkilotlarni taqiqladi. 1964 y.yil Dyuvalye oʻzini "umrbod prezident" va "Gaiti millatining otasi" deb eʼlon qiddi. U va uning sulolasi 1986 y.yil boshlarigacha mamlakatni boshqardi. Diktatura agʻdarilgach, mamlakatdagi siyosiy holat beqaror boʻlib turdi. 1990 y.dayilda saylangan prezident J. B. Aristid 1991 y.yil sent.sentabr harbiy toʻntarish natijasida lavozimidan chetlatilib, mamlakatdan haydab yuborildi; 1994 y.dayilda u yana lavozimiga tiklandi. 1995— 2000 y.lardayillarda mamlakat prezidenti Rene Preval, 2000 y.danyildan yana J.B. Aristid. G.—Gaiti— 1945 y.danyildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 1 yanvar — Mustaqillik kuni (1804).

Snyosiy partiyalarn va kasaba uyushmalarn. G.daGaitida demokratiyani tiklash harakati, 1986 y.dayilda tuzilgan partiya; Demokratiya va oʻzgarishlar milliy fronti, 1990 y.yil tuzilgan; G.Gaiti kommunistlari birlashgan partiyasi, 1968 y.yil tashkil etilgan; "Lavalyas famiy" partiyasi, 1996 y.yil tuzilgan; Inqilobiy ilgʻor milliy partiya, 1986 y.yil tashkil etilgan; G.Gaiti xristiandemokratik partiyasi, 1978 y.yil tuzilgan; G.Gaiti mehnatkashlari muxtor kasaba markazi, 1980 y.yil tuzilgan; G.Gaiti ishchilari milliy ittifoqi, 1951 y.yil tashkil etilgan.

Xujaligi. G.—Gaiti— Lotin Amerikasida iqtisodiy jihatdan eng qoloq mamlakatlardan biri. Yalpi ichki mahsulotda q.x.ning ulushi 34%, sanoatning ulushi 13,2% ni tashkil etadi.

Q.Qishloq x.daxoʻjaligida asosiy ekin — kofe; agava, shakarqamish, paxta, sitrus ekinlar, banan, makkajoʻxori, sholi, tamaki ham ekiladi. Togʻlarida yaylov chorvachiligi rivojlangan; qoramol, echki, qoʻy boqiladi. Dengiz jonivorlari ovlanadi. Togʻlarda qimmatbaho yogʻoch tayyorlanadi.

Energetika chetdan keltiriladigan neft asosida ishlaydi. Bir yilda ishlab chiqariladigan elektr energiya 359 mln. kVt-soat. Yer osti boyliklaridan boksit, mis qazib chiqariladi. Oziqovqat va yengil sanoat korxonalari, qandshakar zavodlari, sizal (agava yaprogʻidan olinadigan lub tola)ni dastlabki ishlash f-kalari, sovungarlik, sholi oqlash va b. korxonalar bor. Poytaxt yaqinida dori-darmon ishlab chiqaruvchi farmatsevtika zavodi, sement korxonalari joylashgan. Miragon yaqinida glinozyom, alyuminiy oksidi zavodi bor. Asosiy sanoat markazi va dengiz porti — Port-oPrenso-Prens shshahri. T.y.larTemir uz.—yoʻllar uzunligi— 376 km, avtomobil yoʻllari uz.—uzunligi— 4 ming km gakmga yaqin, jumladan qattiq qoplamali yoʻllar — 1,5 ming km. Xalqaro aeroporti bor. Chetga, asosan kofe, boksit, sizal va qand chiqariladi. Chetdan neft mahsulotlari, gazlama, oziq-ovqat, turli mashinalar keltiriladi. Savdo-sotiqdagi asosiy mijozi — AQSH. Pul birligi — gurd.

Maorifn, madaniy-maʼrifiy va ilmiy muassasalari. G.daGaitida 7—12 yoshdagi bolalar uchun pulsiz majburiy boshlangʻich taʼlim joriy qilingan boʻlsada, aholining koʻpchiligi (62%) savodsiz. 6 y.likyillik boshlangʻich, 7 y.likyillik oʻrta maktablar, 3 y.likyillik hunar-texnika, q.x.qishloq xoʻjaligi bilim yurtlari va b.boshqa maktablar, bir qancha kollejlar bor. 3—6 yoshli bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalarining aksariyati xususiydir. Port-o-Prensda universitet va 3 oliy texnika maktabi, Milliy kutubxona (1940), Milliy muzey (1938), G.Gaiti xalqlari muzeyi (1949), Badiiy markaz (1944) bor.

I.Ilmiy t.tadqiqotlar muassasalarining asosiy qismi universitet tarkibida. Yetakchi i.t.ilmiy tadqiqotlar muassasalari: Ijtimoiy fanlar sohasidagi tadqiqot markazi, etnologiya, endokrinologiya institutlari. Mamlakatdagi ilmiy ishlarga Ilmiy tadqiqotlar milliy kengashi umumiy rahbarlik qiladi.

Matbuoti, radioeshittirshpi va telekoʻrsatuvi. G.daGaitida bir qancha gaz.gazeta va jur.larjurnallar nashr etiladi. Yiriklari: "Maten" ("Tong", kundalik gaz., 1908 y.danyildan), "Moniter" ("Murabbiy", haftada 2 marta chiqadigan rasmiy gaz.), "Nuvellist" ("Xabarchi", kundalik kechki gaz., 1898 y.danyildan), "Bukan" ("Gulxan", onda-sonda chiqadigan gaz., 1969 y.danyildan); G.Gaiti matbuot agentligi — GAP hukumat axborot agentligidir (1981 y.dayilda tuzilgan). Milliy aloqa kengashi radio-eshittirish xizmati hisoblanadi (1969 y.yil tashkil etilgan). Mamlakatda 33 radio va 5 telest-yatelestansiya bor. Jumladan, G.Gaiti Milliy radiosi, "Radio Anti-Inter", "Radio Metropol" radiostyalari, "Gaiti milliy telekoʻrsatuvi" hukumat xizmati, G.Gaiti telekoʻrsatuvi tijorat xizmati mavjud.

Adabiyoti (fransuz tilida). Folklorida indeys va Gʻarbiy Afrika adabiyotining taʼsiri bor. 18—19-a.larasrlar adabiyotida G.Gaiti xalqlarining mustaqillik uchun kurashi oʻz aksini topdi. G.Gaiti mustaqillikka erishgandan soʻng poeziya va dramaturgiya, keyinroq fransuz adabiy oqimlari taʼsirida romanchilik, publitsistika rivojlandi. Milliy ozodlik harakatining kuchayishi (1915—34) natijasida J. Rumen, J. Briyer, E. Rumer, R. Kamil kabi shoir va yozuvchilar ijodida milliy iftixor, ijtimoiy noroziliklar yangicha mazmun va uslubda, qahramonona obrazlarda talqin etildi. J. Sineas, T. Filipp, Pyer Marseley ijodida oddiy mehnatkashlar hayoti aks etdi.

[[Ikkinchi jahon urushi|2-jahon urushidan]] soʻng adabiy jarayonda yuksalish yuz berdi. "Qora ruda" (1956), "Dengiz hayvonining kundaligi" (1964) sheʼriy toʻplamlari (R. Depestr), "Shudring egalari" (J. Rumen), "Tangri kulgusi" (E. Sent-Aman), "Nafrat urugʻi" (A. Lyospes), "Koʻz ochib yumguncha" (J. S. Aleksis) romanlarida muxim ijtimoiy muammolar qalamga olindi.

== Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. ==