Quyosh: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Tahrir izohi yoʻq |
qisqartmalarni toʻliqlash (p1, v0.5) |
||
Qator 134:
'''Quyosh''' — quyosh sistemasining markaziy jismi; Yerga eng yaqin joylashgan yulduz. Unda sistemaning 99,866% massasi (Mo=1,99T033g) joylashgan. Q. qizigan plazmali shardan iborat, radiusi Ko=696000 km. U massasi boʻiicha Yerdan 332958, diametri boʻyicha 109 marta katta. Oʻrtacha zichligi 1,41T03 kg/m³. Yer Quyosh atrofida oʻrtacha 29,5 km/sek tezlik bilan choʻziq boʻlmagan el-lipsoid orbita boʻylab harakatlanadi. Yerning Quyoshdan oʻrtacha uzoqligi 149597870 ±1,6 km (astronomik birlik); perigeliyda afeliyga qaraganda 5 mln. km kamroq. Q. sirtidagi tortilish kuchi tezlanishi 273,98 m/sek2. Q. sirtidagi effektiv temperatura, uning toʻla nurlanishi boʻyicha 5770 K ga teng . Yerni oʻz orbitasida ushlab turuvchi kuch 3,6T021kg . Q. oʻlchamlariga koʻra oʻrtacha sariq yulduz boʻlib, spektr yorqinlik Gersshprung— Ressel diagrammasining oʻrta qismidan oʻrin oladi. Q.ning spektral sinfi S2U.
Q. Galaktikamizspiraltarmoqlaridan birida, Galaktika markazidan 10 kps (kiloparsek) masofada joylashgan (
Q. optik va radioteleskoplar yordamida tekshiriladi. Kosmosga uchishlar Q.ning Yer atmosferasi oʻtkazmaydigan qisqa toʻlqinli va korpuskulyar nurlanishini ham tekshirishga yoʻl ochib berdi.
1611 yilda G.Galiley teleskop yordamida Q.ni birinchi bor kuzatib, Kuyosh dogʻlari va oʻz oʻqi atrofida aylanish davrini aniqtagan. Nemis astronomi G.Shvabe esa 1843 yilda Q. oʻzgarishining soni yoki Q. faolligi davriy oʻzgarishini topdi, 1814 yilda Y.Fra-ungofer Q. spektrida yutilish chiziqlarini, 1859 yilda nemis olimlari Kirxgof bilan Bunzen bu chiziqlar Q.ning tashqi qatlamlarida, uning atmosferasida paydo boʻlishini kashf etdi. Bu Q.ning kimyoviy tarkibini, fizik tabiatini tekshirishda muhim rol oʻynadi. 1913 yilda amerikalik astronom J.Xeyl Q. dogʻlari Q. sirtining sovigan qismlari ekanligini va fraungofer chiziqlarining zeyemancha ajralishidan Q. sirtida kuchli magnit maydonlari borligini kashf etdi (
Q. oʻz oʻqi atrofida yer singari muntazam sharqdan gʻarbga tomon aylanadi. Aylanish tezligi Q. ekvatorida 2 km/sek boʻlib, qutblari tomon kamayib boradi. Ekvatorda aylanish davri =25, qutblari yaqinida esa =31 sutkaga teng . Q.ning toʻla nurlanishi Q. zenitda boʻlganda Yer sirtiga tushadigan yoritilganlik (100 ming lyuks) boʻyicha aniqlanadi. Yerning Q.dan oʻrtacha masofasida, atmosferadan tashqaridagi yoritilganlik 127 ming lyuksni; Q.ning yorugʻlik kuchi 2,84-1027shamni tashkil qiladi. Q. ning toʻla nurlanish quvvati 3,83T026 Vt, undan Yerga taxminan 2T017Vt yetib keladi.
Qator 158:
Xromosfera spektri bir necha yuz emission chizikdardan tarkib topgan. Xromosferada modda zichligi pastdan yuqoriga tomon 1 sm³da 1015atomdan 10’ atomgacha kamayib boradi. Xromosfera bilan fotosfera chegarasida temperatura 4500°K. Xromosfera asosidan bir necha ming km balandlikda esa temperatura ortib, 15—20 ming K ga yetadi. Atmosfera bosimi fotosferanikidan mln. marta kam. Monoxromatik nurda, odatda, mashʼallar ustida flokkulalar, vodo-rod chizigʻi Nanurida qora tolalar kuzatiladi. Q. gardishi yaqinida protu-beranetslar koʻrinadi. Flokkulalar va protuberanetslarning soni Q. faolligi oʻzgarishi bilan oʻzgarib turadi. Pro-tuberanetslarning Q.dan oʻrtacha balandligi 30—50 ming km, uz. 200 ming km. Pro-tuberanetslar bir necha oy yashashi mumkin. Protuberanetslar temperaturasi 5000— 10000°K, modda zichligi xromosferaning oʻrtacha zichligiga yaqin. Protube-ranetslarning shakli va ulardagi harakat xromosfera bilan Q. tojidagi magnit maydoniga bogʻliq.
Quyosh tojining (oq nurda) ravshanligi Q. gardishi markazinikidan million marta kam. Q. tojida qal-qonsimon va yelpigʻichsimon yogʻdu, toj nurlari va qutb chyotkalari deb ata-luvchi struktura elementlarini kuza-tish mumkin. Q. toji Q. faolligi maksimum boʻlgan yillarda simmet-rik, minimum boʻlgan yillarda esa ekvator boʻylab choʻziq shaklda boʻladi. Q. toji spektrida koʻp marta ionlashgan. Gʻe, Sa, M§, S, O, 8 ele-mentlari atomlarining emission chiziklari bor. Q. tojida barcha atomlar ionlashgan. Q. tojining oʻrtacha temperaturasi 106 K dan ortiq va toj boʻylab sekin oʻzgaradi. Xromosfera bilan Q. chegarasidagi temperatura 105 K; 1 m³ hajmga 107atom toʻgʻri keladi. Q. tojining tashqi qatlamlaridan fazoga yuqori energiyali zarra (proton, elek-tron)lar sochilib turadi va bu oqim quyosh shamoli deb ataladi. Faol sohalar ustidagi tojda radionurlanish, shuningdek, rentgen nurlanishi ni-hoyatda kuchli, Quyoshdagi xromosfera chaqnashlari vodorod chizigʻi Ns<da yaxshi koʻrinadi. Spektral chiziqlar paydo boʻladigan xromosfera soh&tarida temperatura (1— 2)• 104K, undan yuqorida 107 K gacha koʻtariladi. Q. chaqnashlarining yuzasi 10’ km5gacha boʻlishi mumkin. Odatda, chaqnashlar tez rivojlanayotgan Q. dogʻlari atrofida roʻy beradi. Chaqnashlar Qning ultrabinafsha nurlanishini kuchaytiradi, qisqa muddatli kuchli radio va rentgen nurlanishlari, yuqori energiyali (1010eV) korpusku-lyar oqimni hosil qiladi. Ayrim chaqnashlar yuqori energiyali zarra (pro-ton) larning oʻta kuchli oqimi — kos-mik nurlarpn beradi. Bunday chaqnashlar kosmik fazodagi kosmonavtlar salomatligiga xavf tugʻdiradi. Q.da sodir boʻlib turadigan bunday jarayonlarni qayd qilish va oʻrganish maqsadida quyosh xizmati nomli kuzatish dasturi ishlab chiqilgan. Q. sirtida yuz beradigan barcha hodisalar, oʻz navba-tida, Yer atmosferasi, magnitosferasi va biosferasida roʻy beradigan koʻpgina jarayonlarga taʼsir koʻrsatadi (
Quyoshni kuzatishda katta koʻzguli teleskoplar ishlatiladi. Bu teleskoplar optik qismlarining koʻpi qoʻzgʻalmas, q. [[nurlari bitta (gelio-stat]], [[siderostat]]) yoki ikkita (selo-stat) olam oʻqi atrofida aylanuvchi koʻzgu yordamida teleskopning qoʻzgʻal-mas optik qismlariga gorizontal (gorizontal quyosh teleskopi) yoki vertikal (minorali quyosh teleskopi) holda yoʻnaltiriladi. Odatda, katta teleskoplar kuchli spektrograflar bilan birga ishlatiladi. Q. spektri rasmga olinadi yoki fotoelektrik oʻlchash asboblari yordamida qayd qilinadi. Yer atmosferasini kuza-tishda zararli taʼsirlarni bartaraf qilish maqsadida Q. teleskoplari oʻrnatilgan orbital rasadxonalar yordamida Yer sathidan 20^25 km balandlikka koʻtariladigan maxsus Q. teleskoplari qoʻllanadi.
| |||