Filippin: Versiyalar orasidagi farq

'''Filippin''' (Philippines), Filippin Respublikasi (tagalcha Republika ngRepublikasining Pilipinas, ing . Republic Philippines) — Jan.Janubi-Sharqiy Osiyodagi davlat, Tinch okeandagi Filippin arxipelagida joylashgan. Maydoni 300 ming km². Aholisi 84,526 mln. kishi (2002). Poytaxti — Manila shahri Maʼmuriy jiqatdan 74 viloyat (province)ra boʻlinadi.

F.da oʻzaro yaqin til va shevalarda soʻzlashuvchi 90 dan ziyod elat va qabilalar yashaydi. Ularning yiriklari: bisayya, tagal, ilok, bi . kol, pampangan, pangasinan va boshqa Bundan tashqari, xitoy, osiyolik, yevropalik va amerikaliklar ham bor. Shahar aholisi 56%. Rasmiy tillar — tagal va ingliz tillari. Dindorlari xristian, islom dinlariga eʼtiqod qiladilar. Yirik shaharlari: Manila, KesonSiti, Sebu, Davao.

F. xududida miloddan avvalgi 2ming yillikda Osiyo qitʼasidan, miloddan avvalgi 1ming yillikda Hindixitoydan borgan, keyinroq Indoneziyadan kelgan jan.janubiy mongoloidlar mahalliy negravstraloidlarni siqib chiqarganlar, qisman ular bilan qorishib ketganlar. 14—15-asrlarda Indoneziya orqali Luson, Sebu orollarida, Sudu arxipelagida islom dini tarqaldi. Bu yerlarda mayda tarqoq hokimliklar, Sulu arxipelagida esa Xolo sultonligi vujudga keldi. 1521 yil Magellan boshchiligidagi Ispaniya ekspeditsiyasi Filippin orollariga yetib keldi. Bu ekspeditsiyani Maktano hokimi Lapulapu tormor etgach (F.da uni mustaqillik uchun kurashning birinchi qahramoni sifatida eʼzozlaydilar), Ispaniya 1564 yil Legaspi boshchiligida yana ekspeditsiya yubordi. Uning otryadi F.ning markaziy va shim.shimoliy qismidagi asosiy orollarning sohillarini bosib oldi, aholining koʻpchiligini (jan.dagi musulmonlardan tashqari) xristian diniga kiritdi. 1756—63 yillardagi 7 yillik urush davrida ingliz qoʻshinlari Manila shahri va bir qancha joylarni bir yilgacha egallab turdilar. 19-asrning 2yarmida xorijiy sarmoya yordamida savdosanoat ishlari rivojlana boshladi, ziyolilar voyaga yetdi. Islohot tarafdorlari (X. Risal, M. del Pilar va boshqalar) dastlabki vatanparvarlik tashkilotlarini tuzdilar. 1892 yil A. Bonifasio va boshqa rahbarligida Katipunan deb ataluvchi yashirin vatanparvarlik tashkiloti vujudga keldi, tez orada keskin choratadbirlar koʻrish tarafdori boʻlgan ziyolilar bu tashkilotga qoʻshildi. Katipunan chaqirigʻi bilan milliy ozodlik inqilobi (1896—98) boshlandi. Inqilobchilar 1897 yil 22 martda mustaqil respublikani eʼlon qildilar. AQSH 1898 yil apr.daaprelda Ispaniya mustamlakalarini egallash uchun urush boshladi. 1898 yil 12 iyunda F. 2marta mustaqil deb eʼlon qilindi. 1899 — 1901 yillardagi Amerika — Filippin urushi natijasida AQSH F.ni bosib oldi. 1934 yil F. muxtoriyatga ega boʻldi. Ikkinchi jahon urushi yillarida F. hududini Yaponiya okkupatsiya qildi. 1946 yil 4 iyulda F. mustaqil respublika deb eʼlon qilindi. F. 1945 yildan BMT aʼzosi. OʻzROʻzbekiston Respublikasi suverenitetini 1992 yil 22 yanv.dayanvarda tan olgan va oʻsha yil 13 apr.aprel da diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami — 12 iyun — Mustaqillik kuni (1898).

F. — agrarindustrial mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi ningxoʻjaligining ulushi 22%, sanoatniki 32%, xizmat koʻrsatish sohasiniki 48%.

Tibbiy xizmati, maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari. Vrachlar un-tuniversitet va tibbiyot intlaridainstitutlarida tayyorlanadi. F.da oʻrta maktablarning yarmidan koʻprogʻi va boshlangʻich maktablarning bir qismi xususiy. Davlatga karashli va xususiy maktablarda pul toʻlab oʻqiladi. Boshlangʻich maktabda oʻqish majburiy va bepul boʻlib, unga bolalar 7 yoshdan qabul qilinadi va 6 yil oʻqitiladi. Oʻrta maktablarda oʻkish muddati 4 yil Darslar ingliz va mahalliy tagal tillarida olib boriladi. Hunar taʼlimi boshlangʻich maktab negizidagi qishloq xoʻjaligi, sanoat, savdo maktablarida amalga oshiriladi. Boshlangich maktablarning oʻqituvchilari ped. kollejlarida tayyorlanadi. Ularning eng kattasi Maniladagi F. normal (ped.) kollejidir. Oliy oʻquv yurtlarining kupi xususiy. Yirik oliy oʻquv yurtlari: Maniladagi Katolik SantoTomas un-tiuniversiteti (1611), Manila un-tiuniversiteti, Uzok, Sharq un-tiuniversiteti (1928), Sharq un-tiuniversiteti (1946), KesonSiti shahridagi Filippin un-tiuniversiteti (1908). Yetakchi ilmiy muassasalar un-tlaruniversitetlar xuzurida tashkil etilgan. Davlat ilmiy muassasalari — Yadro tadqiqotlari markazi (1958), F.taraqqiyot akademiyasi (1973), Kokos palmasi i.t.ilmiy tadqiqot instituta, F. fanlar akademiyasi (1976) va boshqa Xalkaro sholi i.t.ilmiy tadqiqot instituta bor. Untlar xuzurida yirik kutubxonalar, Manilada Milliy kutubxona ishlaydi. Manilada SantoTomas muzeyi (1682), F. Milliy muzeyi (1901) va Metropoliten sanʼat muzeyi mavjud.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. F.da bir qancha gaz. va jur.jurnal nashr etiladi. Yiriklari: "Balita" ("Yangiliklar", tagal tilida chikadigan kundalik gaz., 1972 yildan), "Manila bulletin" ("Manila byulleteni", ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1972 yildan), "Manila ivning post" ("Manila oqshom pochtasi", ingliz tilida chikadigan kundalik kechki gaz., 1975 yildan), "Manila tayms" ("Manila vaqti", ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1945 yildan), "Piplz djornel" ("Xalq gazetasi", tagal va ingliz tillarida chikadigan gaz., 1979 yildan), "Tempo" ("Surʼat", tagal va ingliz tillarida chikadigan kundalik gaz., 1983 yildan), "Yunayted deyli nyus" ("Kun yangiliklari", ingliz va xitoy tillarida chiqadigan kundalik gaz., 1973 yildan), "Sulong" ("Olgʻa", oylik byulleten). F. yangiliklar agentligi — davlat axborot mahkamasi boʻlib, 1973 yildan faoliyat koʻrsatadi. Radioeshittirish 1952 yildan, telekoʻrsatuv 1953 yildan boshlangan. Mamlakatdagi barcha radio va telestyalar faoliyati "Neshnl telekommyunikeyshne kommishn" hukumat mahkamasi tomonidan nazorat qilinadi.

F. xalklari va elatlari adabiyoti tagal va boshqa mahalliy tillarda, shuningdek, ispan va ingliz tillarida rivojlanib kelmoqda. F. xalq ogʻzaki ijodiyoti va, ayniqsa, qaxramonlik dostonlarida malayya va indonezyava adabiy anʼanalarining taʼsiri seziladi. 16—19-asrlardagi Ispaniya hukmronligi davrida ispan tilida diniynasihat ruhidagi adabiyot vujudga keldi. Zamonaviy tagal adabiyoti ningadabiyotining asoschisi F. Baltasar (taxallusi Balagtas)ning "Florante va Laura" dostoni (1838) mashhur. 1856 yil M. de Kastroning tagal tilida bosilib chiqqan birinchi romani "Urban va Felisa" (1863)dan keyin 20-asrning 1yarmida V. ErnandesPenya, L.K. Santos romanlari, X. Korasan de Xesus, A.V. Ernandes sheʼrlari, A. V. Ernandes, D. Rosario, F. Galauran hikoyalari paydo boʻldi. Ikkinchi jahon urushidan keyin sheʼriyat va hikoya navislik yanada rivoj topdi. A.V. Ernandesning "Shayton yigʻi", "Vahshiy qushlar", F. Galauranning "Bir qisim guruch", N. Karavananing "Kizil uydagi farishta" romanlari ijtimoiy va maishiy mavzularga bagashlandi.

Mahalliy aholining anʼanaviy uylari qoziqlar ustiga chaylasimon qilib quriladi, usti palma bargi bilan yopiladi. Mustamlaka davrida shaharlar, istehkomlar, cherkov va saroylar barokko hamda klassitsizm uslubida qurila boshladi (Luson oroldagi SanNikolas cherkovi, 17-asr; Maniladagi SantoTomas un-tiuniversiteti, 1608—15 yil). 19-asr 2yarmi va 20-asr 1yarmida Manila shahrida Yevropa va Amerika meʼmorligi uslubida binolar barpo etildi. F. meʼmorlaridan P. Antonio, S. Konso, L. V. Loksin, A. Nakpil oʻz ijodida ispan meʼmorligi uslubidagi bino va inshootlarni millim ruxda bezashga ahamiyat bera boshladilar (Panay orol Iloilo shahridagi Miagao ibodatxonasi; Maniladagi F. madaniyat markazi, 1969, meʼmor L.V. Loksin).

Qadimdan davom etib kelayotgan va ashula, raqslar bilan oʻtadigan taomil, rasmrusumlar va ularda gavdalantiriladigan mehnat jarayonlari, toʻy udumlari teatr sanʼati uchun manba boʻlgan. F. professional teatri xitoy, hind, indonez, keyinroq ispan va amerika madaniyati taʼsirida shakllandi. 19-asr oʻrtalarida Manilada havaskorlik teatrlari: Eskosur truppasi (1848) va Lopes Aris truppasi (1852) vujudga kelib, ularda ispan tilidagi sevgi pyesalari (sarsuelalar) sahnalashtirildi. 1914 yil Manilada ingliz tilidagi "Litl tietr" tashkil topdi. Uning aktyorlari ham, tomoshabinlari ham asosan, Manila un-tininguniversitetining talaba va muallimlari edi. F. mustaqillikka erishgach, tagal tilidagi dramaturgiya va teatr rivojlana boshladi. "Barangay teatr gildiyasi" (1939), F. aktyorlar lab.laboratoriya (1959), Meralko teatri, Raj Soliman teatri va boshqa yarim professional jamoalari milliy sanʼat (moromoro, sarsuela va boshqalar) anʼanalarini jahon teatrining eng yaxshi namunalari yutuqlari bilan birga qoʻshishga intiladi. 1972 yil Manilada koʻchma bolalar teatri tashkil etildi.