Mali: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
qisqartmalarni toʻliqlash (v0.3) |
k qisqartmalarni toʻliqlash (via JWB) |
||
Qator 9:
== Tabiati ==
M. hududinshg koʻp qismi
Iqlimi — tropik, issiq va quruq;
M. hududining 1/2 qismi butazor, savanna; qizgʻish-qoʻngʻir tuproqli yerlarda boshokli oʻsimliklar, akatsiya, palma va baobab, qizil laterit tuprokdi yerlarda Senegal kayyasi, terminaliya va boshqa daraxtlar usadi.
== Aholisi ==
Qator 19:
== Tarixi ==
M. — Gʻarbiy Afrikada oʻrta ayerlarda vujudga kelgan davlatlardan biri. Mamlakatga
Ikkinchi jahon urushidan keyin Fransiya Sudanida ozodlik harakati kuchaydi. 1946 yil oxirida tashkil topgan Afrika demokratik birlashmasi seksiyasi — Sudan Ittifoqi partiyasi milliy ozodlik harakatiga boshchilik qildi, demokratik islohotlar oʻtkazish uchun kurash boshladi. Sudan Ittifoqi Fransiya Gʻarbiy Afrikasi mamlakatlariling taraqqiyparvar kuchlari va Fransiya Umummehnat konfederatsiyasi tarkibidagi kasaba uyushmalari koʻmagida mamlakatda yetakchi siyosiy kuch boʻlib qoldi. 1957 yil uning deputatlari Territorial assambleyada birinchi marta koʻp ovoz olishga muvaffaq boʻldilar.
1958 yil 28 sentabrda qabul qilingan Fransiya konstitutsiyasiga muvofiq, Fransiya Sudani Sudan Respublikasi nomi bilan Fransiya Hamjamiyati tarkibiga kirdi. 1959 yil Sudan Respublikasi bilan Senegal Respublikasining birlashuvidan Mali Federatsiyasi tashkil topdi. U 1960 yil iyunda Fransiya Hamjamiyati doirasida mustaqillikka erishdi. 1960 yil 20
1991 yil 25 martda davlat toʻntarishi sodir boʻldi. Hokimiyatni qoʻlga olgan A. T. Ture boshchiligidagi Xalqni qutqarish qoʻmitasi demokratik islohotlar oʻtkazishga kirishdi. 1992 yil 1-yarmida oʻtkazilgan koʻp partiyali asosdagi parlament va prezident saylovi fuqarolar boshqaruviga oʻtishni nihoyasiga yetkazdi. M. Respublikasi
== Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari ==
M.da demokratiya uchun alyans — Panafrika ozodlik, birdamlik va adolat partiyasi (ADEMA), 1990 yilda tuzilgan; M. taraqqiyot va tiklanish partiyasi, 1991 yilda tashkil etilgan; Demokratiya va rivojlanish partiyasi, 1991 yilda asos solingan; Demokratik tashabbus milliy kongressi partiyasi, 1991 yilda tuzilgan; Demokratiya va taraqqiyotuchun birlashma, 1991 yilda tashkil etilgan; Demokratiya va mehnat uchun birlashma partiyasi, 1991 yilda tuzilgan; Taraqqiyot uchun demokratik kuchlar ittifoki partiyasi, 1991 yilda asos solingan; Demokratiya va tarak,qiyot partiyasi, 1991 yil tashkil etilgan; Sudan ittifoqi — Afrika demokratik birlashmasi partiyasi, 1946 yilda tuzilgan, 1968
== Xoʻjaligi ==
M. — afar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligining ulushi — 55%, sanoatning ulushi — 12%. Iqtisodiy faol ahvolining 75% qishloq xoʻjaligida band. Teztez boʻlib turadigan qurgʻoqchilik mamlakat iqtisodiyotiga katta zarar yetkazadi. Qishloq xoʻjaligida yerga jamoa egaligi us-tun. Mamlakat hududining salkam 9% haydaladigan va boʻz yerlar, koʻp yillik ekinzorlar, 24% yaylov va pichanzorlar, 3,6% oʻrmon va butazorlar, qolgan qismi choʻllardan iborat. 90 ming ga yer sugʻoriladi. Haydaladigan yerlarda donli ekinlar, yer yongʻoq va paxta, shuningdek, kanop, makkajoʻxori, choy, tamaki, sholi, shakarqamish, shahar atroflarida sabzavot va meva, hamma joyda oq joʻxori, fonio, yams, maniok yetishtiriladi. M. — Gʻarbiy Afrikadagi yirik chorvachilik mamlakatlaridan biri. Qoramol, qoʻy, echki, tuya, yilqi boqiladi. Oʻrmonlarda mebel va boshqa ehtiyojlar uchun yogʻoch tayyorlanadi. Daryolar, irmoklar va koʻllarda baliq ovlanadi.
Mustaqillik yillarida maʼdan qazib olish yoʻlga qoʻyilib, qayta ishlash sa-noatining 30 dan koʻproq korxonasi barpo etildi. Biroq mahsulot ishlab chiqarish hajmi jihatidan hunarmandchilik hamon ustun. Sanoat ishlab chiqarishning yarmiga yaqini qishloq xoʻjaligi xom ashyosini qayta ishlash tarmogʻiga toʻgʻri keladi. Paxta tozalash, sholi oqlash, yer yongʻoq va chigit yogʻi, sabzavot va meva konservalari z-dlari bor. Toʻqimachilik
M.da asosiy transport turi — avtomobil. Avtomobil yoʻllari uz. — 18 ming km, shundan 3 ming km qattiq qoplamali. Temir yoʻllari uz. — 720 km. M.ning dengizga chiqish yoʻli yoʻq. Tashqi savdo yuklari Senegal va Kot-d’Ivuar orqali tashiladi. Mamlakatda 10 aeroport, jumladan, Bamakoda xa-lqaro aeroporti bor. M. chetga paxta, yeryongʻoq, chorva va baliq mahsulotlari, gazlama, kalava ip, oltin, olmos sotadi. Chetdan neft mahsulotlari, oziq-ovqat, mashina va uskunalar, qurilish materiallari, kimyoviy mollar va boshqa oladi. Savdo-sotiqdagi mijozlari: Fransiya, Germaniya, Yaponiya, Kot-d’Ivuar, Senegal, Gana. Pul birligi — Afrika franki.
Qator 41:
== Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari ==
M. hududida dastlabki diniy maktablar 14-asrda paydo boʻldi. 15—16-asrlarda Tombuktu va Jen-neda Afrikadagi eng koʻhna musulmon
Mamlakat mustaqilligi eʼlon qilingan (1960) paytda fransuzcha uslubda tashkil etilgan maktab tizimi 6 yillik boshlangʻich, 7 yillik oʻrta va kasb-xunar taʼlimidan iborat edi. 1962
Bamakoda Milliy kutubxona, Munitsipal kutubxona, ijtimoiy fanlar instituti huzurida Milliy muzey, zootexnika tadqiqot markazi, Moxovga qarshi kurash tadqiqot instituti, Tropik oftalmologiya instituti, Milliy tropik agronomiya va oziq-ovqat ekinlari instituti va uning tadqiqot
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. M.da nashr etiladigan yirik gaz.lar: "Jurnal ofisyel de la Repyublik dyu Mali" ("Mali Respublikasi rasmiy gazetasi", hukumatning fransuz tilida chiqadigan xabarnomasi), "Kibaru" ("Yangiliklar", bambara tilida chiqadigan oylik gaz., 1972 yildan), "Oror" ("Tong", fransuz tilida oyiga 2 marta chikadigan gaz., 1990 yildan), "Essor" ("Yuksalish", fransuz tilida chikadigan kundalik gaz., 1949 yildan; bambara va fransuz tillarida ilovalari chiqariladi). M. mat-buot va reklama agentligi (AMAPP), 1977
== Adabiyoti ==
M. xalq ogʻzaki ijodi boy va rangbarang
Meʼmorligi va amaliy sanʼati. M. hududidan neolit davriga mansub madaniyat yodgorliklari topilgan (kryalarga bitilgan yozuvlar, gʻor devorlariga ishlangan ov, urush manzaralari hamda raqslar tasvirlangan rasmlar va boshqalar). Qishloqlarda kulbalar somonli loy ("banko")dan doyra shaklida, sinchli, derazasiz, kulohsimon va tomi kamishdan; shaharlarda toʻgʻri burchakli qilib quriladi, tomlari loy, tunuka yoki shifer bilan yopiladi. 11 —16-asrlarda M.da shahar qurilishi rivojlandi (Niani, Gao, Tombuktu, Jenne va boshqalar), ular mustahkam devorlar bilan oʻraldi. Jamo-at binolari (Tombuktudagi saroy), masjidlar (Tombuktu, Mopti, Jen-neda) qurildi. Mustamlakachilar xukmronligi davrida Gʻarbiy Yevropa eklektikasiga xos binolar yuzaga keldi (soborlar, hukumat muassasalari va boshqalar). 20-asrning 2-yarmidan zamonaviy binolar kurila boshladi.
Qator 56:
Oʻymakorlik sanʼati rivojlangan. Yengil yogʻochlardan marosim niqoblari, odam va hayvon shakllari, stullar, eshiklar, idish va taroqlar, mis bu-yumlar yasaladi, ilon va timsoh terisidan sumka, kamarlar tikiladi. 20-asr oʻrtalaridan zamonaviy sanʼat vujudga keldi. Rassom B. Keyta asarlari bunga misoldir.
Musiqasi mamlakatda yashovchi turli xalqpar musiqiy madaniyati krrishmasidan tarkib topgan. Baʼzilari qad. anʼanalarga ega boʻlib, oʻrta asrlardagi Mali imperiyasi davridan boshlangan. Saroy musiqasi belgilari saqlanib qolgan. M. xalqdarining cholgʻu as-boblari orasida koʻra deb ataluvchi 21 torli arfa, nʼgoni deb ataluvchi 4 torli gitara, bala deb ataluvchi yogʻoch chang
== Teatri ==
M. xalqlarida qadimdan sahna tomoshalari (niqobda rake tushish, qoʻshiqlar kuylash, turmush hangomalari), dehqonchilik ishlari, qishloqlardagi bayramlar, udumlar bilan bogʻliq tomoshalar koʻrsatish odat boʻlgan. Bambaralarning koteb xalq teatri guruhlari 20-asrning 30—40-
== Kinosi ==
1963 yilda haftalik kinoxronikalar tayyorlash uchun guruxlar tuzildi. 1977 yilda tashkil etilgan Milliy kino markazi badiiy va hujjatli filmlar chiqara boshladi. M.da 1960-yillarning boshidan xronik filmlar suratga olingan. 1965 yil S. Sissening "Inson va sanamlar" hujjatli filmi yaratildi. 70-yillarda yaratilgan qisqa metrajli filmlar: "Tyemanning kaytishi" (
== Manbalar ==
|