Moldova: Versiyalar orasidagi farq

Moldaviya Sharqiy Yevropa tekisligining jan.janubi-gʻarbiy qismida joylashgan. Yer yuzasi oʻrqirli tekislik, dare vodiylari va jarliklar bor. Markaziy qismida Kodru qirlari joylashgan. Eng baland joyi 429,5 m. Dnestrning oʻng sohilini Dnestr boʻyi qirlari (balandligi 250–300 m, eng baland joyi 347 m) egallagan. Shim.Shimoliy Moldaviya tekisligi (250–300 m), Jan.Janubiy Moldaviya tekisligi bor. Ohaktosh, gips, shisha qumi, shagʻal, shuningdek, neft va gaz konlari topilgan.

Iqlimi – moʻʼtadil kontinental. Qishi qisqa, iliq, qor kam yogʻadi, yozi uzoq va iliq. Iyulning oʻrtacha temperaturasi – shim.dashimolida 19,5° va jan.dajanubida 22°; eng yuqori temperatura 41°; yanvarning oʻrtacha temperaturasi shim.dashimolida – 5° va jan.dajanubida – 3°; eng past temperatura –36°. Yiliga shim.dashimolida 560 mm, jan.janubi-gʻarbda 370 mm, qirlarda 500–560 mm, tekisliklarda 400–450 mm yogʻin yogʻadi. Daryolari Qora dengizga quyiladi. Eng katta daryolari – Dnestr (irmoklari – Reut, Bik, Botna), Prut (irmoklari – Chugur, Kamenka, Larga, Lapushna, Sarata). Tuproqlari – asosan, qoratuproq (75%), qoʻngʻir va kulrang oʻrmon tuprogʻi (10%); dare qayirlarida – allyuvialoʻtloqi tuproqlar. Hududining aksariyati dasht va oʻrmon dasht mintaqasida joylashgan boʻlib, koʻp qismi haydalib, ekin ekiladi. Mamlakat maydonining 9% ni egallagan oʻrmonlarda dub, shumtol, grab, qora qayin, joʻka oʻsadi. Chalov, betaga kabi dasht oʻsimliklari kamayib ketgan. Hayvonlardan oʻrmonda yelik, toʻngʻiz, boʻri, tulki, boʻrsiq, olmaxon, oqsichqon yashaydi. Qushlarning 260 ga yaqin turi (soʻfitoʻrgʻay, mayna, qorashaqshaq, qarchigʻay, boyqush, bedana va boshqalar) uchraydi. "Kodru", "Gredina Turchaske", "Yagorlik", "Playul Faguluy", "Prudil de Jos" kabi qoʻriqxonalar tashkil etilgan.

Miloddan avvalgi 1ming yillikdan milodiy 1ming yillikkacha Moldaviya qududida daklarning qabilaviy birlashmalari va davlatlari mavjud boʻlgan. Milodiy 2-asr boshlarida rimliklar Dakiyani bosib oldi va uni asta-sekin Rimning viloyatiga aylantirdi. Lotin tili yoyilib, u sharkiysharqiy roman, shuningdek, moldavan tillariga asos boʻldi. 2–4-asrlarda bu yerda sarmatlar, skiflar, hunnlar, gotlar yashaganligi taxmin qilinadi. 10–12-asr boshlarida Moldaviyaning bir qismi Qad. Rus davlati taʼsir doirasiga, soʻng Galitsiya va Galitsiyavolin knyazligi tarkibiga kirgan. Lekin 12-asrda koʻchmanchi bijanaq va qipchoklarning hujumidan keyin slavyanlar deyarli barham topdi. 13–14-asrlarda Moldaviya hududi moʻgʻullar qoʻl ostiga oʻtdi. Bosqinchilar vengerlar tomonidan haydab yuborilgandan keyin Moldaviya yerlari Vengriya qaramogʻiga oʻtdi, 1359 yil ozodlik kurashi natijasida mustaqil Moldaviya knyazligi (poytaxti Yassi shahri) voʻjudga keldi. 14-asr 2-yarmida Karpat bilan Dnestr oraligʻidagi yerlar unga qarashli boʻldi. Shu davrda valaxlar va sharqiy slavyanlar bilan aloqa rivojlanib, natijada moldavan elati shakllandi. 16–18-asrlarda Moldaviya Usmoniylar imperiyasi xukmronligida boʻldi va 300 yil mobaynida oʻlpon toʻlab turdi. Avvaliga Tira, Benderi, Kiliya, 18-asrda Xotin Moldaviyadan ajratib olindi va ularga turk garnizonlari joylashtirildi. Chet el bosqinchilariga qarshi milliy ozodlik kurashi turli shakllarda olib borildi. 18-asr 2-yarmi va 19-asr boshlaridagi Rossiya-Turkiya urushlari natijasida Moldaviya ozod etildi. Ammo Yevropa davlatlarining oʻzaro raqobati tufayli Moldaviya yana Turkiyaga qaytarib berildi. 1775 yil Moldaviya knyazligining shim.shimoliy qismi Avstriyaga, 1791 yil Yassi sulh shartnomasiga binoan, Dnestrning soʻl sohili Rossiyaga, yana bir qismi keyinchalik Rech Pospolitaga qoʻshib olindi. 1812 yil Buharest sulh shartnomasiga koʻra, Moldaviya knyazligining Prut va Dnestr oraligʻidagi yerlari Rossiyaga oʻtdi va Bessarabiya viloyati nomini oldi. Kishinyov shahri uning maʼmuriy markazi boʻlib qoldi. Bessarabiya Rossiyaning agrar oʻlkasi sifatida rivojlana boshladi. 1917 yil Rossiyadagi Fev.Fevral inqilobidan keyin bu yerda ham qoʻsh hokimiyatchilik vujudga keldi. 1917 yil noyabrdek.danoyabrdekabrda ayrim shahar va qishloklarda hokimiyat shoʻrolar qoʻliga oʻtdi. Vakolatli hokimiyat organi – "Sfatul Seriy" ("Oʻlka kengashi") 1917 yil 2 dekabrda Moldaviyani Demokratik respublika deb eʼlon qildi. 1918 yil 24 yanvarda oʻzining Rossiyadan mustaqil ekanini bildirdi. 1918 yil 27 martda Moldaviya Demokratik Respublikam (Bessarabiya)ni Ruminiyaga qoʻshishga qaror qildi. 1918–19 yillarda Moldaviya soʻl sohil tumanlarida Avstriya-Germaniya, Antanta qoʻshinlari hukmronlik qildi. 1920 yil fevralda bu yerda shoʻro hokimiyati oʻrnatildi. 1924 yil 12 okt.daoktabrda Ukraina tarkibida Moldaviya muxtor shoʻro respublikasi tuzildi. 1939 yilgi Ribbentrop-Molotov paktining qoʻshimcha maxfiy bayonnomasi asosida Sovet Itti-foqi 1940 yil 26 va 27 iyunda Ruminiyadan Bessarabiya va Shim.Shimoliy Bukovinani darhol SSSR ga topshirishni talab qildi. 1940 yil 2 avgustda Moldaviya Shoʻro Respublikasi tuzildi. Ikkinchi jahon urushi yillarida Moldaviya jang maydoniga aylandi va 1944 yil avg .daavgustda bosqinchilardan ozod qilindi. Shundan keyin Moldaviyaning salkam yarim asrlik tarixi SSSR bilan bogʻliq boʻldi. 1987–89 yillardagi qayta qurish davrida milliy tiklanish qarakati boshlandi. 1990 yil 23 iyunda Moldaviya Respublikasi suvereniteta eʼlon qilindi. 1991 yil 27 avgustda Moldaviya Respublikasining mustaqilligi toʻgʻrisida Deklaratsiya qabul etildi. Biroq mustaqillikning dastlabki yillarida ayirmachilik harakati yuzaga kelib, bu narsa mamlakatda ichki qurolli mojaroga sabab boʻldi. Keyingi paytda nizoni bartaraf etish uchun muzokara olib borilayotir. Moldaviya – 1992 yildan BMT aʼzosi, shuningdek, MDX tarkibiga kiradi. OʻzROʻzbekiston Respublikasi suverenitetini 1994 yil 23 avg .daavgustda tan olgan va shu kuniyoq diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami – 27 avg .avgust – Mustaqillik kuni (1991).

Sanoati’. Oziq-ovqat sanoatida mevasabzavot konservalari tayyorlash, vinochilik, qand-shakar, yogʻmoy ishlab chiqarish asosiy tarmoqlardir. Ogʻir sanoat maj-muasida mashinasozlik, elektron, kimyo, metallurgiya sanoati yetakchi oʻrinda. Yengil sanoat (tikuvchilik, toʻqimachilik va boshqalar) tarmoqlari x.am mavjud. Konserva sanoatida 20 dan ortiq korxona bor, ular meva va sabzavotdan 100 xildan koʻproq konserva tayyorlaydi. Qand-shakar sanoati mamlakatning shim.dashimolida joylashgan. Tamaki-fermentatsiya, parfyumeriya, farmatsevtika va qandolatchilik, shuningdek, goʻsht, moy-pishloq, un-yorma sanoati tarmoqlari ham rivojlangan. Mashinasozlik va metallsozlik korxonalari avtomatlashtirish vositalari, temirchilik-press mashinalari, oziqovqat sanoati uchun texnologiya uskunalari, elektr yuk ortkichlar, traktor, qishloq xoʻjaligi mashina-mexanizmlari, nasoslar, oʻzgaruvchan tok elektr dvigatellari, sovitkichlar, kir yuvish mashinalari, past voltli elektr apparatlari, kabel ishlab chiqaradi. Sunʼiy teri, rezinatexnika buyumlari, lok-boʻyoq, kimyo, biokimyo, binokorlik ashyolari, oʻrmon va yogochsozlik, poligrafiya korxonalari bor. Yiliga oʻrtacha 15,7mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi.

Qishloq xoʻjal igida tokchilik va bogʻdorchilik yetakchi oʻrinda. Uzumning xoʻraki va vinobop turlari yetishtiriladi. Moldaviya jan.janubiy va shimolida .kungaboqar ekiladi. Tamaki esa shim.shimoliy va markaziy tumanlarda oʻstiriladi. Gʻallachilikning makkajoʻxori hamda bugʻdoy yetishtirish tarmoqlari rivojlangan. Sabzavot va rezavor meva yetishtirish ham muhim ahamiyatga ega. Chorvachilikda qoramol, choʻchqa, qoʻy va echki, parranda boqiladi.

2001/2002 oʻquv yilida 1577 maktab, gimnaziya, litseylarda 618,4 ming oʻquvchi taʼlim oldi, 42,5 ming oʻqituvchi ishladi. 82 oʻrta hunar taʼlim tizimida 23 ming , 67 kollejda 17 ming bola oʻqidi. 47 oliy oʻquv yurtida 86,4 ming talaba taʼlim oldi, shu jumladan, davlatga qarashli boʻlmagan 31 institutda 22,9 ming talaba oʻqidi. 2001 yil Moldaviyada doktoranturaga ega boʻlgan 45 i.t.ilmiy tadqiqot muassasasi ishladi. Respublikada i.t.larniilmiy tadqiqotlarni muvofiqlashtiruvchi Moldaviya Fanlar akademiyasi faoliyat koʻrsatadi. Milliy tabiat va etn. muzeyi, Tarix, Arxeologiya, Etn., Tasviriy sanʼat, Xalq hunarmandchiligi, Gagauz tarix-etn. muzeylari bor. Hammasi boʻlib 71 ta muzey, 1,4 ming kutubxona, 1,2 ming klub muassasasi mavjud.

Moldaviyada 2001 yil 1,7 ming nomdagi kitob va risola 0,8 mln. nusxada, gazetalar 1,2 mln., jur.jurnal va boshqa davriy nashrlar 3,4 mln. nusxada nashr etildi. Moldaviyada nashr etiladigan asosiy gazetalar: "Moldova suverane" ("Suveren Moldaviya"), "Nezavisimaya Moldova" ("Mustaqil Moldaviya"), "Sara" ("Vatan"). "Moldpress" axborot agentligi ishlaydi. 1930 yildan radioeshittirish, 1958 yildan telekoʻrsatuv olib boriladi.

Musiqasi oʻziga xos milliy folklor asosida shakllangan va qoʻshni xalqlar badiiy madaniyati bilan hamohang rivojlangan. Xalq qoʻshiqlari, asosan, bir ovozli, ohanglari xilma-xil. Afsonaviy voqeiy qoʻshiklarda qahramonlik va ozodlik gʻoyalari aks etgan. Mehnat, marosim, muhabbat, hazil, davra qoʻshiklari bor. Eng koʻp tarqalgan xalq musiqasi doyna deb ataladi. Jok, moldovenyaska deb atalgan joʻshqin va oʻynoqi xalq raqslari dunyoga tanilgan. Torli cholgʻulardan kobza, simbala, tilchali asboblardan d-rimbadoktorimba (vargan), puflab chalinadigan asboblardan flu-yer va kaval (nay), chimpa, buchum kabilar bor. 19-asrda ilk kompozitorlar (G. Muzichesku, K. Mikuli, E. Kaudelli, Ch. Porumbesku) ijod qila boshladilar. Zamonaviy kompozitorlar orasida A. Stircha, G. Nyaga, E. Lazarev, Ch. Tkach, [[Doga Yeujeniu|Ye. Doga]], dirijyorlardan T. Gurtovoy, D. Gʻoya, A. Samoile, xonandalardan T. Cheban, T. Alyoshina, M. Biyeshu va boshqa mashhur. 1955 yil Kishinyovda Moldaviya opera va balet teatri ochilgan, davlat filarmoniyasi (1940) qoshida simfonik orkestr, "Doyna" xor kapellasi, "Jok", "Leutarlar", "Fluyerash" kabi ansambllar faoliyat koʻrsatadi. Oʻzbekistonda T. Cheban, M. Biyeshu va qator ansambllar gastrolda boʻlgan.

Teatr sarchashmalari xalq oʻyinlaridan boshlanadi. Kolinde-kolada deb atalgan qad. xalq marosimlari, xeitul deb atalgan yangi yil kuglovlari va turli-tuman oʻyinlarda teatr sanʼati unsurlari boʻlgan. Iroziy (irodi) deb atalgan tomo-shalar, polvon, akrobat (pehlivan, soptar)larning mahoratlarini namoyish etishlari va gayduklarning oʻziga xos teatri mashhur boʻlgan. Oʻrta asrlarda saroy va sayyor truppalari tomosha koʻrsatishgan. 1816 yilda yozuvchi va maʼrifatchi G. Asaka rahbarligida moldavan tilida birinchi spektakl koʻrsatilgan. Professional teatrni barpo etishda V. Aleksandri, K. Negrutssi, A. Russo, M. Kogelnichanu va boshqa dramaturglar katta xizmat qildilar. 20-asrning 20-yillarida tashkil topgan drama toʻgaraklari asosida Balta shahrida musiqali drama truppasi (keyinchalik drama studiyasi) tuzildi. Shu studiyani bitirib chiquvchilar 1933 yilda Tiraspolda tashkil etilgan drama teatri (hozirgi Moldaviya akademik musiqali teatri)ning oʻzagi boʻldi. Endilikda Moldaviyada 14 teatr, shu jumladan, "Luchaferul" teatri, "Likurich" qoʻgʻir-choq teatri, Bels musiqali drama teatri, filarmoniya, sirk va boshqa ishlab turibdi. Ularda A. Lupan, L. Kornyanu, E. Bukov kabi mahalliy mualliflarning pyesalari bilan bir qatorda jahon mumtoz dramaturgiyasining asarlari ham sahnalashtirilgan. Teat_r arboblari orasida D. Dariyenko, N. Massalskaya, Ye. Ureke, K. Shtirbu, I. Shkuryalarni koʻrsatish mumkin. Teatrlar uchun kadrlarni Kishinyovdagi G. Muzichesku nomidagi sanʼat instituti tayyorlaydi. s Kino tarixi 1927 yildan boshlanadi. Oʻsha yili birinchi hujjatli film yaratildi. 1940 yildan Kishinyovda ish boshlagan kinovakillik punkti 1952 yilda xronika (voqeiy) filmlar ki-nostudiyasi (1957 yil danyildan "Moldovafilm")ga aylantirildi. 1955 yil dayilda birinchi moldavan filmi – "Moldaviya taronalari" (rej.rejissyor A. Zolotnitskiy) dunyo yuzini koʻrdi. Shundan keyin "Ataman Kodr" (1958), "Kuzning soʻnggi kuni" (1965, rej.rejissyor V. Derbenyov), "Qotillikda ayblanadi" (1969, rej.rejissyor B. Volchek), "Lautari" (1971, rej.rejissyor E. Lotyanu), "Yoningda erkak boʻlsa" (1978, rej.rejissyor V. Gajiu) va boshqa yaratildi. Kino aktyorlaridan D. Dariyenko, M. Volontir, K. Tirseu, S. Toma, M. Sagaydak, G. Grigoriular mashhur. Moldaviyada 100 kinoteatr bor.