|
Husayn Boyqaro, Husayniy (toʻliq nomi Husayn ibn Mirzo Mansur binni Mirzo Boyqaro) (1438— Hirot — 1506) — Xuroson hukmdori (1469—1506), shoir. 15-asr oʻzbek mumtoz adabiyotining namoyandalaridan. [[Temuriyla]]rdan [[Umarshayx mirzo]]ning evarasi. Onasi [[Feruzabegim]] temuriylardan [[Mironshoh]]ning nabirasi. Husayn Boyqaro, [[Bobur]] taʼriflaganidek, ikki tomonlama ulugʻ ("karim ut-tarafayn") boʻlgan.
14 yoshda Abulqosim Bobur saroyiga xizmatga kirgan. 1454-yil Abulqosim Boburning [[Samarqand]]ga — [[Abu Said Mirzo]]ga qarshi yurishida qatnashgan. Abulqosim Bobur yengilgach, sulh tuzib, Hirotga qaytgan. Husayn Boyqaro esa onasining tavsiyasi bilan Abu Said Mirzo saroyida qolgan. Koʻp oʻtmay, qamoqqa olingan. Feruzabegim uni qutqarib, Hirotga olib kelgan. Shoh vafot etgach, Husayn Boyqaro [[Marv]] hukmdori [[Sulton Sanjar]] xizmatiga kirgan va uning qiziBekaqizi SultonbegimgaBeka [[Sultonbegim]]ga uylangan. Sulton Sanjar Husayn Boyqaroni oʻz oʻrniga qoʻyib, Mashhadga yurish qilgan. Bu orada Marvda H.B.gaHusayn Boyqaroga qarshi fitna uyushtirilib, u ovga chiqqanda, shahar darvozalari ber-kitibberkitib olingan. Husayn Boyqaro 1457-yilni yil qishniqoʻshni Marv bilan [[Xiva]] oraligʻidagi biyobonda oʻtkazgan. 1458 -yilda 300 kishilik qoʻshin bilan Sulton Sanjarning yaqinlaridan [[Bobo Hasan]] qoʻshinini yengib, [[Niso viloyati]], soʻng Astrobodni[[Astrobod]]ni egal-laganegallagan. 1459 -yilda Husayn Boyqaro huzuriga Abdu-razzoq[[Abdurazzoq Samarqandiy]] elchi boʻlib kelgan. 1460 -yilda vaziyat taqozosi bilan H.B.Husayn Boyqaro Astrobodni tashlab chiqishga majbur boʻlgan. Ammo 1461 -yil shaharni qayta-ribqaytarib olgan. Shu yil yoz oxirlarida Hirotga yurish qilgan. Biroq Abu Said Mirzoga bas kelolmay, orqaga chekingan, buning ustiga, Astroboddan ham mahrum boʻlgan. [[Amudaryo]] orqali Xorazmga[[Xorazm]]ga oʻtib, Vazir shahriga — Mus-tafoxon[[Mustafoxon]] huzuriga elchi yuborib, Abu Saidga qarshi birgalikda kurashishga daʼvat etgan. Lekin elchi kelguncha, uning ogʻasi [[Pir Budogʻ]] bilan kelishib, Mustafoxonga qarshi yurish qilishgan, lekin Vazir shahrini ololmay, bitim tuzganlar. H.B.Husayn AdoqqaBoyqaro [[Adoq]]qa borib, 1461 -yil oxirlarigacha oʻsha yerda qolgan. Adoqda turib, [[Astrobod]], [[Gurgon]] va Eronning[[Eron]]ning boshqa tumanlariga hujumlar uyushtirgan, magʻlubiyatga uchraganida, shu yerdan panoh topgan. Mustafo zul-migazulmiga qarshi koʻtarilgan isyondan foydalanib, avval Vazirni, 1462 -yilda [[Urganch]] va Xivani[[Xiva]]ni qoʻlga kiritgan. Oradan 1 yil oʻtmay, Abu Said uni xorazmdanXorazmdan surib chiqargan. 1463—64 -yillarda Urganch, Xiva, [[Hazorasp]], Tir-sakni[[Tirsak]]ni qoʻlga kiritgan. Shu yerda kuch toʻplab, yana Xurosonga hujum qilgan. Ammo Abu Said qoʻshinlari Xivani egallaydiegallay. H.B. uni qaytarib oladi. 1467 yilda yana Urganchni egallaydi. Shu yili u oʻzbeklar xoni Abulxayrxondan yordam soʻrab, Dashti Qipchoqqa boradi. Xon yordam vaʼda qiladi, lekin betob boʻlib qolganligi tufay-li, bu vaʼda amalga oshmaydi. 1469 yil martigacha Xorazm va Buxoro oʻrtasida sarson-sargardon yurgan Husayn Boyqaro, Abu Said vafot etgach, Hirotni egallab, Samarqanddan doʻsti Alisher Navoiynn maxsus yorliq bilan chaqirib oladi va muhrdorlik vazifasiga tay-inlaydi. Navoiy doʻstini taxtga chiqishi bilan qutlab, unga "Hiloliya" qasidasini taqdim etgan.
1469—70 yillar Shohrux mirzoning avlodlaridan Yodgor Muhammad Mirzo va Abu Said Mirzoning oʻgʻli Sulton Mahmud Mirzo taxt daʼvogarlari sifatida maydonga chiqadilar. Yodgor Mirzoning tarafdorlari, xususan, onasi Poyanda Sultonbegim Hirot ichkarisida zimdan ish olib borgan. 1470 yilning iyulida Husayn Boyqaro qoʻshin bilan dushmanga qarshi jangga ketganda, poytaxtda sotqin bek va amaldorlar Yodgor Mirzo nomiga xutba oʻqitganlar. Husayn Boyqaro 1 oydan soʻng Navoiyning tad-birkorligi bilan Yodgor Mirzoni qoʻlga olib, taxtni qayta egallagan va um-rining oxirigacha hukmdorlik qilgan. Saltanatiga Xorazm, Seyiston, Qan-dahor, Balx, Gʻaznadan Domgʻongacha boʻlgan yerlar kirgan. Yurak xastaligidan vafot etgan Husayn Boyqaro oʻzi qurdirgan madrasa ichidagi maqbaraga dafn etilgan. Hozir maqbara vayron boʻlgan, qabr va uning ustiga oʻrna-tilgan "Sangi haft qalam" saqlanib qolgan.
|
