Husayn Boyqaro: Versiyalar orasidagi farq

Husayn Boyqaro, Husayniy (toʻliq nomi Husayn ibn Mirzo Mansur binni Mirzo Boyqaro) (1438— Hirot — 1506) — Xuroson hukmdori (1469—1506), shoir. 15-asr oʻzbek mumtoz adabiyotining namoyandalaridan. [[Temuriyla]]rdan [[Umarshayx mirzo]]ning evarasi. Onasi [[Feruzabegim]] temuriylardan [[Mironshoh]]ning nabirasi. Husayn Boyqaro, [[Bobur]] taʼriflaganidek, ikki tomonlama ulugʻ ("karim ut-tarafayn") boʻlgan.

14 yoshda Abulqosim Bobur saroyiga xizmatga kirgan. 1454-yil Abulqosim Boburning [[Samarqand]]ga — [[Abu Said Mirzo]]ga qarshi yurishida qatnashgan. Abulqosim Bobur yengilgach, sulh tuzib, Hirotga qaytgan. Husayn Boyqaro esa onasining tavsiyasi bilan Abu Said Mirzo saroyida qolgan. Koʻp oʻtmay, qamoqqa olingan. Feruzabegim uni qutqarib, Hirotga olib kelgan. Shoh vafot etgach, Husayn Boyqaro [[Marv]] hukmdori [[Sulton Sanjar]] xizmatiga kirgan va uning qizi Beka [[Sultonbegim]]ga uylangan. Sulton Sanjar Husayn Boyqaroni oʻz oʻrniga qoʻyib, Mashhadga yurish qilgan. Bu orada Marvda Husayn Boyqaroga qarshi fitna uyushtirilib, u ovga chiqqanda, shahar darvozalari berkitib olingan. Husayn Boyqaro 1457-yilni qoʻshni Marv bilan [[Xiva]] oraligʻidagi biyobonda oʻtkazgan. 1458-yilda 300 kishilik qoʻshin bilan Sulton Sanjarning yaqinlaridan [[Bobo Hasan]] qoʻshinini yengib, [[Niso viloyati]], soʻng [[Astrobod]]ni egallagan. 1459-yilda Husayn Boyqaro huzuriga [[Abdurazzoq Samarqandiy]] elchi boʻlib kelgan. 1460-yilda vaziyat taqozosi bilan Husayn Boyqaro Astrobodni tashlab chiqishga majbur boʻlgan. Ammo 1461-yil shaharni qaytarib olgan. Shu yil yoz oxirlarida Hirotga yurish qilgan. Biroq Abu Said Mirzoga bas kelolmay, orqaga chekingan, buning ustiga, Astroboddan ham mahrum boʻlgan. [[Amudaryo]] orqali [[Xorazm]]ga oʻtib, Vazir shahriga — [[Mustafoxon]] huzuriga elchi yuborib, Abu Saidga qarshi birgalikda kurashishga daʼvat etgan. Lekin elchi kelguncha, uning ogʻasi [[Pir Budogʻ]] bilan kelishib, Mustafoxonga qarshi yurish qilishgan, lekin Vazir shahrini ololmay, bitim tuzganlar. Husayn Boyqaro [[Adoq]]qa borib, 1461-yil oxirlarigacha oʻsha yerda qolgan. Adoqda turib, [[Astrobod]], [[Gurgon]] va [[Eron]]ning boshqa tumanlariga hujumlar uyushtirgan, magʻlubiyatga uchraganida, shu yerdan panoh topgan. Mustafo zulmiga qarshi koʻtarilgan isyondan foydalanib, avval Vazirni, 1462-yilda [[Urganch]] va [[Xiva]]ni qoʻlga kiritgan. Oradan 1 yil oʻtmay, Abu Said uni Xorazmdan surib chiqargan. 1463—64-yillarda Urganch, Xiva, [[Hazorasp]], [[Tirsak]]ni qoʻlga kiritgan. Shu yerda kuch toʻplab, yana Xurosonga hujum qilgan. Ammo Abu Said qoʻshinlari Xivani egallay. H.B. uni qaytarib oladi. 1467 yilda yana Urganchni egallaydi. Shu yili u oʻzbeklar xoni Abulxayrxondan yordam soʻrab, Dashti Qipchoqqa boradi. Xon yordam vaʼda qiladi, lekin betob boʻlib qolganligi tufay-li, bu vaʼda amalga oshmaydi. 1469 yil martigacha Xorazm va Buxoro oʻrtasida sarson-sargardon yurgan Husayn Boyqaro, Abu Said vafot etgach, Hirotni egallab, Samarqanddan doʻsti Alisher Navoiynn maxsus yorliq bilan chaqirib oladi va muhrdorlik vazifasiga tay-inlaydi. Navoiy doʻstini taxtga chiqishi bilan qutlab, unga [["Hiloliya"]] qasidasini taqdim etgan.

1469—70 1469—1470-yillar Shohrux mirzoning avlodlaridan [[Yodgor Muhammad Mirzo]] va [[Abu Said MirzoningMirzo]]ning oʻgʻli [[Sulton Mahmud Mirzo]] taxt daʼvogarlari sifatida maydonga chiqadilar. Yodgor Mirzoning tarafdorlari, xususan, onasi Poyanda Sultonbegim Hirot ichkarisida zimdan ish olib borgan. 1470 -yilning iyulida Husayn Boyqaro qoʻshin bilan dushmanga qarshi jangga ketganda, poytaxtda sotqin bek va amaldorlar Yodgor Mirzo nomiga xutba oʻqitganlar. Husayn Boyqaro 1 oydan soʻng Navoiyning tad-birkorligitadbirkorligi bilan Yodgor Mirzoni qoʻlga olib, taxtni qayta egallagan va um-riningumrining oxirigacha hukmdorlik qilgan. Saltanatiga Xorazm, [[Seyiston]], Qan-dahor[[Qandahor]], [[Balx]], Gʻaznadan[[Gʻazna]]dan Domgʻongacha[[Domgʻon]]gacha boʻlgan yerlar kirgan. Yurak xastaligidan vafot etgan Husayn Boyqaro oʻzi qurdirgan madrasa ichidagi maqbaraga dafn etilgan. Hozir maqbara vayron boʻlgan, qabr va uning ustiga oʻrna-tilganoʻrnatilgan "Sangi haft qalam" saqlanib qolgan.

Husayn Boyqaro temuriylar orasida ancha shijoatli va maʼrifatli, shariatga qatʼiy amal qilgan hukmdor boʻlgan. Husayn Boyqaro Xurosonda hokimiyatni egallagach, asosiy eʼtiborni mamlakatda tinchlik, osoyishtalikni qaror top-tirishtoptirish, ichki hududiy nizolar, zid-diyatlarniziddiyatlarni bartaraf etish va markaziy hokimiyatni mustahkamlashga qaratgan. U oʻlkada madaniy-maʼrifiy va obodonchilik ishlarini rivojlantirishga alohida ragʻbat koʻrsatgan: iqtisodiy hayot yuksalib, savdo-sotiq rivojlangan, yuzlab karvonsa-roylarkarvonsaroylar, rabot, koʻprik, maktab, mad-rasamadrasa, masjid, xonaqoh, hammom, tabobatxona, yetimxona, suv havzalari qurilgan, kanallar qazilgan, bogʻlar barpo etilgan.

Husayn Boyqaro davrida Hirot Sharqning fan, madaniyat, hunarmandchilik rivojlangan yirik markaziga aylangan: turli mamlakatlardan isteʼdod sohiblari Hirotga panoh axtarib kelganlar. Til, adabiyot, tarix, tasviriy sanʼat, xattotlik, kitobat sanʼ-atisanʼati, tabobat, handasa, musiqa, qogʻoz tayyorlash, tomosha sanʼati va boshqa sohalar rivojlangan. Hirot, Mashhad, Marv, Nishopur singari shaharlarda koʻplab noyob obidalar barpo etilgan. Mahalliy hunarmandlar ishlab chiqargan mahsulotlar Xurosondan tashqarida ham mashhur boʻlgan. H.B.Husayn Boyqaro, Navoiy va Jomiy koʻplab isteʼdodlarni moddiy va maʼnaviy jihatdan qoʻllab-quvvatlaganlar; oʻz davrining zabardast shoir, olim, muarrix, musiqachi, xattot, naqqoshlari xuddi shu zamonda yetishib chiqqanlar va faol ijod qilganlar.