Buryatiya: Versiyalar orasidagi farq

'''Buryatiya''', Buryatiya Respublikasi — [[Rossiya|Rossiya Federatsiyasi]] tarkibidagi respublika. Sharqiy Sibirning jan.dajanubida, Baykal kulidan janubiy va sharila joylashgan. Maydoni 351,3 ming km². Aholisi 1056,6 mingdan ziyod kishi (1990-yillar oʻrtalari). Buryatiyada 21 tuman (aymoq), 6 shahar va 29 shaharcha bor. Poytaxti – [[Ulan-ude|Ulan Ude]] shahri.

Buryatiyaning koʻp qismi togʻlik. Baykal koʻli qirgʻogʻi boʻylab HamarDaban, UlanBurgasi, Barguzin, shimolida Janubiy Muya va Shim.Shimoliy Muya tizmalari, togʻlararo soyliklar (Yuqori Angara, MuyaKaundi) joylashgan. Buryatiyaning butun shim.shimoli-sharqiy qismini Vitim yassitogʻligi egallagan. Jan.sharkdaJanubi-sharqda Sagan Daban, Xudun, Zagan, SaganXurtey kabi qator tizmalar bor. Chekka jan.garbidajanubi-gʻarbida Buryatiyaning eng baland nuqtasi – MunkuSardik togʻi (3491 m). Foydali qazilmalari: oltin, kumush, qalay, nikel, volfram, molibden, apatit, kvars, marmar, granit, temir rudasi, kumir, grafit. Iqlimi keskin kontinental. Qishi sovuq (yanv.ningyanvarning oʻrtacha temperaturasi –24° dan –25° gacha), qor kam yogʻadi. Yozi iliq, iyulning oʻrtacha temperaturasi 7° dan (togʻlarda) 18° gacha. Yiliga 300 mm yogʻin tushadi. Koʻp yillik muzloq yerlar bor. Daryolari asosan Baykal kuli va Lena daryosi havzalariga qaraydi. Baykal koʻliga Selenga, Barguzin va Yuqori Angara quyiladi. Lena havzasiga Vitim daryosi qaraydi. Togʻtayga, togʻ chimli tuproqlar, togʻlarda togʻtundra, dasht va Urmonli dashtlarda qoramtir tuproq va kashtan tuproqlar uchraydi. Maydoni ningMaydonining 4/5 qismi oʻrmon. Hayvonot dunyosi turlituman. Sobol, olmaxon, ondatra, kolonok, oqsichqon, tulki, boʻri, oq quyon, rosomaxa, silovsin, ayiq, los, izyubr, elik, kabarga, yovvoyi choʻchqa, togʻ echkisi, shim.shimoliy bugʻusi va boshqa yashaydi. Baykal, Barguzin qoʻriqxonalari bor.

Buryatiya hududidan yuqori paleolit davriga mansub arxeologik yodgorliklar topilgan. Oʻsha davrda odamlar ibtidoiy jamoa tartibida yashab, ovchilik bilan shugʻullangan. Neolit davriga kelib oʻqyoy paydo boʻlgan, kulolchilik rivojlangan. Miloddan avvalgi 3-asrdan milodiy 11-asrgacha boʻlgan davrda Buryatiyada koʻchmanchi jamoalar hamda ilk feodal davlatlarning qabila uyushmalari (xunnlar, jujanlar, uygʻur, qirgʻiz va kidanlar) birinketin hukm surib turgan. Asosiy buryat qabilalari – bulagʻat, exirit vaxorinslar 13-asrdan avvalroqshu yerlarda yashagan. Buryatlar xoʻjaligini asosan chorvachilik tashkil etgan. Baʼzi aymoqlarda dehqonchilik, ovchilik, hunarmandchilik bilan shugʻullanganlar. 17-asrda Buryatiyada birinchi bor rus kazak otryadlari paydo boʻldi. Bu yerlarda harbiy istehkomlar qurila boshlanib, shu munosabat bilan Rossiyadan davlat xizmatidagi kishilar, sanoat ishchilari, rus dehqonlari (mujiklar) koʻchib kela boshladilar. 17-asr oʻrtalarida Gʻarbiy Buryatiya, keyinroq uning qolgan kismi Rossiya tarkibiga qoʻshib olindi. 20-asr boshlarida chorizmga qarshi harakat avj oldi. 1918 yil fevralda Shoʻro hokimiyati oʻrnatildi. Oʻsha yilning avg .daavgustda Yaponiya va 1919 yil aprelda Amerika qoʻshinlari bosib oldi. 1920 yil martida xalq lashkarlari shoʻro armiyasi yordamida Buryatiyani ozod kildi. Natijada 1921 yil 27 aprelda BuryatMongol, 1922 yil 9 yanvarda MongolBuryat muxtor viloyatlari paydo boʻldi. 1923 yil 30 mayda ular birlashtirildi va RSFSR tarkibida Buryat Mongol ASSR tashkil topdi. 1958 yildan Buryatiya ASSR, 1991 yildan Buryatiya Respublikasi deb nomlandi. 1990 yil oktabrda Buryatiyaning davlat suvereniteta haqidagi deklaratsiya kabul qilindi.

Asosiy transport turi – temir yoʻl (uz. 1200 km, yuk aylanmasining 80%). Buryatiya janubidan Transsibir temir yoʻl, shimolidan Baykal-Amur magistrali (BAM) oʻtadi. Respublika hududining har 10 ming km²ga 34 km temir yoʻl toʻgʻri keladi. Buryatiya UlanUdeni Mongoliyaning UlanBator va XXRning Pekin shaharlari bilan bogʻlaydi. Avtomobil yoʻllari uz.– 9530 km. UlanUde shahrida aeroport bor. Baykal koʻlida, Selenga, Barguzin va Yuqori Angara daryolarida kemalar qatnaydi. Baykal boʻyida turizm yoʻlga qoʻyilgan. Zabaykalye va Tunkin tabiiy milliy bogʻlari barpo etilgan.

Qadim zamonlarda buryatlarning rivojlangan badiiy adabiyoti boʻlmagan. 18-asr urtalaridan xalq ogʻzaki ijodiyoti namunalarini yozib olishga kirishilgan, ular orasida magtal deb atalgan madhiyalar, turli sheʼrlar, qoʻshiqlar va dostonlar bor. Xalq sheʼriy ijodiyoti zamonaviy buryat adabiyotining shakllanishiga barakali taʼsir oʻtkazdi. Qoʻshiq va laparlar, afsona va rivoyatlar, maqol va matallar, ertak va dostonlarda xalqning fikrtuygʻulari, orzuumidlari ifodalangan. Bir necha oʻn ming satrdan iborat boʻlgan "Geser" milliy eposi buryatlar qahramonnoma ijodkorligining choʻqqisi hisoblanadi. 20-asr boshlarida ulus yozma dramaturgiyasi dunyoga keldi. Bu janrni D. A. Abasheev, S. P. Baldayev, I. V. Barlukov, K. G. Saltikov boshlab berdilar. 20- yillarda ijodiy yoʻlini boshlagan X. N. Namsarayev zamonaviy buryat adabiyotiga asos soldi. U oʻzining bir pardali pyesalarida, sheʼr va hikoyalarida, "Gelenboboning iqrori" poemasida xalq hayotini tasvirladi. Uning "Sirempil" qissasi mehnat axlining ozodlik va baxtsaodat yoʻlidagi kurashini ifodalaydi. Muallifning "Taysha qamchisi" pssasi va "Tong shafagʻi" romani buryat adabiyotining oltin fondiga kiradi. Buryat shoir va adiblaridan Solbone Tuy, S. Don, N. Baldano, B. Bazaron, Ch. Sidendambayev, B. Mungunov, D. Batajabay, M. Stepanov, J. Baldanjabon, I. Kalashnikov, S. Galsanov, D. Jalsarayev asarlari mashhur. Ikkita respublika va bir necha tuman gaz.lari nashr etiladi. Respublika davlat teleradiosi ishlaydi.

Xalq qoʻshiqlari, raqs va oʻyinlari milliy teatr negizini tashkil etadi. Xalqoʻyinlari anʼanasi dastlabki spektakllarda qoʻllanilgan aktyorlik malakasining yuzaga kelishiga sabab boʻldi. 1908–17 yillarda ilk havaskorlik teatrlari tashkil togshi. Dastlabki yozma pyesalar "Oʻlim" (D. Abasheev), "Ayb ichimlikda" (M. Barlukov), "Ikkidunyo" (M. Saltikov) 1908– 14 yillarda vujudga keldi. 20- yillarning boshida havaskorlik toʻgaraklari avj oldi. 1927 yil UlanUdeda drama teatri ochildi. Uning aktyor va rejissyorlari Buryatiya milliy teatrining tashkil topishiga yordamlashdi. 1928 yilda Buryatiya teatr studiyasi ochildi. Shu studiya asosida 1930 yilda Sanʼat texnikumi tashkil topdi va u 1936 yilda musiqateatr bilim yurtiga aylantiriddi. B. Baldano, M. Shambuyeva, G. Sidinjapov kabi atoqpi dramaturg , aktyor va rejissyorlar yetishib chiqdi. Buryatiyaning mashhur sahna ustalari: M. Stepanova, V. Xalmatov, B. Vampilov, N. Gendunov, F. Saxirov va boshqa B.da 4 ta teatr, Buryatiya davlat filarmoniyasi, "Baykal" ashula va raqs ansambli mavjud.