Xakasiya: Versiyalar orasidagi farq

Xakasiyada Janubiy Sibir togʻlarining bir qismi joylashgan. Kuznetsk Olatovining sharqiy yon bagʻirlari va Abakan tizmasi, Gʻarbiy Sayanning shim.shimoliy yon bagʻirlarini oʻz ichiga olgan togʻlik qism va janubida Minusinsk soyligi, shim.dashimolida ChulimYenisey soyligini qamrab olgan pastbaland tekislikdan iborat. Foydali qazilmalardan toshkoʻmir, temir rudasi, mis, molibden, volfram va boshqa bor. Ikdimi keskin kontinental. Yanv. daYanvarda oʻrtacha tratemperatura — 16°, —20°, iyulda 18°—20°. Urtacha yillik yogʻin 300–700 mm. Asosiy daryosi — Yenisey va uning irmogʻi Abakan. Tuproklari chimli oʻrmon va chimli podzol. Hududining 40% oʻrmon (tayga). Togʻlarda igna bargli va keng bargli oʻrmonlar bor, choʻqqilar tundraga xos. Xakasiya hududida "Chazi" va "Kichik Abakan" tabiiy qoʻriqxonalar bor.

Yalpi mahsulot tarkibida sanoatning ulushi 48,8%, qishloq xoʻjaligi 7,9% ni tashkil etadi. Asosiy sanoat tarmoklari: rangli metallurgiya, elektr energetikasi, mashinasozlik, yengil va oziqovqat sanoati, qora metallurgiya, binokorlik materiallari sanoati, oʻrmon, yogʻochsozlik va sellyulozaqogʻoz, kimyo va neft kimyosi sanoati. Toshkoʻmir (Minusinsk koʻmir havzasi), temir rudasi (Abakan koni), gips, ohak, marmar kazib olinadi. Sorskda molibden, Abaza, Chernogorsk, Askiz, UstAbakanda oʻrmon va yogochsozlik korxonalari, UstAbakanda gidroliz zavodi, Chernogorskda qurilish materiallari korxonalari mavjud. Abakanda vagon, konteyner va avtokran zavodlari, poyabzal va trikotaj fabrikalari, goʻsht, un ktlarikombinatlari, sut va sharbatvino zavodlari, konditer fabrikasi bor. Yenisey daryosida SayanShushensk va Mayna GESlari qurilgan; Chernogorsk GRES, Abakan TETS ham bor.

1990-yillar oxirida har 10 ming aholiga 35 vrach toʻgʻri keddi. Vir qancha sanatoriykurort va dam olish muassasalari, shu jumladan, Shira koʻli balneologiyabalchiq bilan davolash kurorti bor. Xakasiyada 281 umumiy taʼlim maktabida 94 ming , 7 oʻrta maxsus oʻquv yurtida 6,7 ming oʻkuvchi, 1 oliy oʻquv yurti (Xakasiya universiteti)da 6 mingga yaqin talaba taʼlim oladi. Xakasiyada til, tarix va adabiyot ilmiy tadqiqot institutlari bor. 400 dan ziyod ommaviy kutubxona, bir qancha klub muassasalari va kinoqurilma, Abakanda oʻlkashunoslik muzeyi, drama va qoʻgirchoq teatrlari, "Jarki" xalq xoreografiya ansambli ishlaydi. Xakas va rus tillarida bir qancha gaz. va jurnal nashr etiladi. Mahalliy radio va televideniyesi xakas va rus tillarida eshittirish hamda koʻrsatuvlar olib boradi.

Musiqasi, asosan, xalq qoʻshiqlaridan iborat, Ular qisqa taxpax (mehnat, marosim, sevgi qoʻshiqlari, nolalar), uzun ir (aytishuv, yoryor)lardir. Qaxramonlik (aliptir nim) va tarixiy afsona (kipchoox) ruhidagi doston va ertaklarda ham irlar uchraydi. Rivoyatlar ("Albinchi", "Altin Arig" va h.k.hokazo) chatxan (chertma cholgʻu) joʻrligida ichki ovoz bilan ijro etiladi. Cholgʻulari xomis, iix deb atalgan torli, xobrax deb atalgan puflama, tyur (buben) deb ataladigan zarbli, temir xomis (changqoʻbizga yaqin) asboblardan iborat. 20-asrda balalayka, gitara, mandolina, bayan kabilar urf boʻldi. Chatxan joʻrligida ertak ijro etuvchilar (xayjalar) xalq musiqa sanʼatining namoyandalaridir (X.Balaxchin, S. Kadishev, M. Dobrov va boshqalar). Professional musiqa 1920-yillardan soʻng rivojlana boshladi. Kompozitorlar orasida A.A.Kenel, G.Chelborakov, G.Kolmakov, N.Katayeva va boshqa mashhur.{{Sibir federal okrugi}}