Qarshi: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.8 |
Tahrir izohi yoʻq |
||
Qator 57:
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Qarshi''' (Қарши; Moʻgʻulcha: ''Харш'', {{lang-ar|نسف}} - ''Nasaf''; {{lang-ar|نخشب}} - ''Naxshab'', ''Behbudiy''); (1926 37 yillarda Behbudiy) — [[Oʻzbekiston Respublikasi]]ning [[Qashqadaryo viloyati|Qashqadaryo viloyatidagi]] shahar (1926 yildan), viloyat markazi (1943 yildan).
Qashqadaryo vohasining markazida, Qashqadaryo boʻyida, xalqaro temir yo'l va avtomobil yoʻllari kesishgan joyda. Maydoni 7,5 ming ga. Aholisi 220 ming kishi (2005). Qarshi Oʻzbekistonning qadimiy shaharlaridan biri. U turli davrlarda Bolo, Nashebolo, Naxshab, Nasaf, nomlari bilan yuritilib, 14-asrdan Qarshi deb atala boshlagan.
"Qarshi" nomining kelib chiqishi toʻgrisida turli fikr va taxminlar mavjud. V.V. Bartold shaharning nomi moʻgʻul xoni Kepakxon qurdirgan "Qarshi" (qad. turkiychada "saroy" maʼnosini anglatgan) bilan bogliq deb taʼkidlaydi. "Qutadgʻu bilig" ("Saodatga yoʻllovchi bilim") dostonida "Qarshi" atamasi "saroy" va "qarama-qarshi turish" maʼnosida qoʻllangan. "Boburnoma"da ham bu nom moʻgʻul tilidan olinganligi taʼkidlangan. Keltirilgan taxminlarda atamaning "qarshi" — saroy, qasr maʼnolari koʻproq qoʻllanadi. Dastlabki shahar Qashqadaryo vohasida "Naxshab" (suv obod qilgan, suv naqsh bergan manzil) nomi bilan miloddan avvalgi 7-asrda Yerqoʻrgʻon oʻrnida vujudga kelib, uning atrofi qalʼa devori bilan oʻrab olingan (ushbu qalʼa devorlarining qoldiqlari arxeologlar tomonidan 1999 yilda oʻrganilgan). Shaharning yana bir nomi Novtak — Navtaka — yangi bino deb ham talqin qilinadi. Miloddan avvalgi 6-asrda shahar kengayib, ichki devor bilan oʻralib (hozirgi saqlangan), maydoni 35 ga ni tashkil etgan. Aleksandr Makedoniyalik bosqini davrida shahar vayron qilingan. Shundan keyin uning vohadagi yetakchi shahar sifatidagi maqomi pasayib borgan. Miloddan avvalgi 3—2-asrlarda shahar tashqi qalʼa devori bilan oʻralgan (maydoni 150 ga boʻlgan). 2—1-asrlarda (hozirgi temir yoʻl stansiyasi hududida) yangi harbiy-siyosiy markaz maqomini olgan ZahhokiMoron qalʼasi bunyod etildi. Bu qalʼa ham Naxshab nomini olib asta-sekin kengaya bordi (qoldiqlari hozirgi Shulluktepa deb ataladi). Kidariylar oʻz qarorgohini 468 yilda yangi Naxshabga koʻchirdilar. 710 yilda arablar shahar (Naxshab arabcha talaffuzda "Nasaf") va uning atrofidagi hududlarni bosib oldilar. 9—13-asrlarda Naxshab (Nasaf) ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatdan ravnaq topdi. 10-asrda Nasafda oʻsha davr musulmon olamida ilmiy kongress — "majlisi tadris" oʻtkazilgan. Oʻrta asrlarda Nasaf orqali Eron va Hindistonni Rossiya va Yevropa davlatlari bilan bogʻlagan muhim karvon yoʻllari oʻtgan, savdohunarmandchilik rivojlangan.▼
"Qarshi" nomining kelib chiqishi toʻgrisida turli fikr va taxminlar mavjud. V.V. Bartold shaharning nomi moʻgʻul xoni Kepakxon qurdirgan "Qarshi" (qad. turkiychada "saroy" maʼnosini anglatgan) bilan bogliq deb taʼkidlaydi. "[[Qutadgʻu bilig]]" ("Saodatga yoʻllovchi bilim") dostonida "Qarshi" atamasi "saroy" va "qarama-qarshi turish" maʼnosida qoʻllangan. "Boburnoma"da ham bu nom moʻgʻul tilidan olinganligi taʼkidlangan. Keltirilgan taxminlarda atamaning "qarshi" — saroy, qasr maʼnolari koʻproq qoʻllanadi.
1220-yilda Nasafni Chingizxon qoʻshinlari vayron qildi. Undan keyingi davrda (14-asrda) voha markazi 3marta hozirgi Qarshi shahrining eski shahar qismi oʻrnida qayta tiklandi. Chigʻatoy ulusi xoni Kepakxon (131826) Nasafdan 2 farsax (12– 14 km) uzoqlikda qasr qurdirib, [[Poytaxt|poytaxtni]] Qarshi deb atalgan bu qalʼaga koʻchirgan. Shahar hududidan topilgan arxeologik yodgorliklar, bino qoldiqlari Qarshida 14-asrning 1-yarmida bir qancha koshinkor imoratlar mavjud boʻlganligidan dalolat beradi.14-asrning 2-yarmida shahar qoʻrgʻoni atrofi gʻisht va paxsa devor bilan oʻralgan, shaharda Odina masjidi qurilgan. Qalʼa atrofida 2,5–3 m chuqurlikda xandaq qazilgan Xandaqustida4taqoʻtarma qoʻprik boʻlgan. Shahar qoʻrgoni hududi 40 ga ni tashkil etgan. 16-asrda shahar yaqinida yirik Namozgoh masjidi (hozirgi meʼmoriy yodgorlik), hammom binolari qadimiy koʻtargan. Ashtarxoniylar davridan Qarshi Buxoro taxti merosxoʻrlari turadigan joyga aylandi. Imomqulixon davrida (1614—15 yillarda) Qashqadaryodan Qarshi choʻliga kanal chiqarilgan. 17—18-asrlarda Qarshi Qashqadaryo vohasidagi birinchi shaharga aylandi. Qarshi 16-asrdan 20-asr boshlarigacha Buxoro xonligi (amirligi)ning Qarshi bekligi nufuzli markazi boʻlgan. Hunarmandchilik rivojlangan, pul zarb qilingan. Mangʻitiylar davrida Qarshida hammom, madrasa, xonaqoh, sardoba va sugʻorish inshootlari bunyod etilgan. Shahar va uning atrofi obodonlashgan. Vengriyalik olim Xerman Vamberi 1863 yilda Qarshida boʻlib, shaharda 10 ta karvonsaroy, katta bozor boʻlganligini yozadi. Aholisining 25 mingga yaqin asosiy qismi oʻzbeklar deb taʼkidlaydi.Paxta tozalash, yogʻekstraksiya, sut, pivo, motor taʼmirlash, taʼmirlashmexanika, uysozlik, plastmassa buyumlari zavodlari, goʻsht va un ktlari, tikuvchilik fabrikasi, qurilish materiallari, temir yoʻl transporti, toʻqimachilik korxonalagsh bor. 7 qoʻshma korxona, jumladan Uzbekiston—Turkiya qoʻshma korxonasi ishlab turibdi. Tuksiz gilamlar (paloslar) ishlab chiqariladi. "Yerqoʻrgʻon" ulgurji, "Osiyo" qurilish, "Farhod" xoʻjalik mollari bozorlari va boshqalar mavjud. Qarshi davlat unti, Qarshi muhandislikiqtisodiyot instituti, tibbiyot, ped. va boshqalar jami 13 kasb-hunar kolleji, 3 akademik litsey, 9 litsey va litseyinternat, 2 gimnaziya, 44 umumiy taʼlim, shuningdek, bolalar musiqa maktablari, 4 teatr (shu jumladan, viloyat musiqali drama teatri, viloyat qoʻgʻirchoq teatri va boshqalar), viloyat oʻlkashunoslik muzeyi, filarmoniya, 13 kutubxona, 5 klub, 3 madaniyat va istirohat bogʻi faoliyat koʻrsatadi. 22 kasalxona, ambulatoriyapoliklinika va boshqalar tibbiy muassasalar bor. Qarshi — [[Toshkent]], Qarshi — [[Samarqand]], Qarshi — Buxoro va boshqalar yoʻnalishlarda xamda tuman markazlariga avtobuslar va marshrutli taksilar qatnaydi. Qarshi aeroportidan Qarshi — [[Moskva]], Qarshi — [[Andijon (shahar)|Andijon]], Qarshi — Toshkent yoʻnalishlaridagi havo yoʻllarida samolyotlar qatnovi yoʻlga qoʻyilgan. Qarshida Koʻkgumbaz masjidi (16-asr), qadimiy hammom (16-asr), Qashqadaryo ustidagi qadimiy koʻprik (1583), Sharofboy madrasasi (18-asr boshlarida), Charmgar masjidi (19-asr oʻrtalari), Bektemir madrasasi (1905), Xoja Abdulaziz madrasasi (19a), Qilichbek madrasasi (19-asr) va boshqalar meʼmoriy obidalar saklanib qolgan.▼
▲
1220-yilda Nasafni [[Chingizxon]] qoʻshinlari vayron qildi. Undan keyingi davrda (14-asrda) voha markazi 3 marta hozirgi Qarshi shahrining eski shahar qismi oʻrnida qayta tiklandi. Chigʻatoy ulusi xoni Kepakxon (131826) Nasafdan 2 farsax (12– 14 km) uzoqlikda qasr qurdirib, [[Poytaxt|poytaxtni]] Qarshi deb atalgan bu qalʼaga koʻchirgan. Shahar hududidan topilgan arxeologik yodgorliklar, bino qoldiqlari Qarshida 14-asrning 1-yarmida bir qancha koshinkor imoratlar mavjud boʻlganligidan dalolat beradi.14-asrning 2-yarmida shahar qoʻrgʻoni atrofi gʻisht va paxsa devor bilan oʻralgan, shaharda Odina masjidi qurilgan. Qalʼa atrofida 2,5–3 m chuqurlikda xandaq qazilgan Xandaqustida4taqoʻtarma qoʻprik boʻlgan. Shahar qoʻrgoni hududi 40 ga ni tashkil etgan.
16-asrda shahar yaqinida yirik Namozgoh masjidi (hozirgi meʼmoriy yodgorlik), hammom binolari qadimiy koʻtargan. Ashtarxoniylar davridan Qarshi Buxoro taxti merosxoʻrlari turadigan joyga aylandi. [[Imomqulixon]] davrida (1614—15 yillarda) Qashqadaryodan Qarshi choʻliga kanal chiqarilgan. 17—18-asrlarda Qarshi Qashqadaryo vohasidagi birinchi shaharga aylandi. Qarshi 16-asrdan 20-asr boshlarigacha [[Buxoro xonligi]] (amirligi)ning Qarshi bekligi nufuzli markazi boʻlgan. Hunarmandchilik rivojlangan, pul zarb qilingan. Mangʻitiylar davrida Qarshida hammom, madrasa, xonaqoh, sardoba va sugʻorish inshootlari bunyod etilgan. Shahar va uning atrofi obodonlashgan.
▲
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 29 sentyabrdagi "Qarshi shahrining 2700 yilligini nishonlashga tayyorgarlik koʻrish toʻgʻrisida"gi qarori va Uzbekiston Resggublikasi Prezidentining 2005 yil 26 iyuldagi "Qarshi shahrining 2700 yilligini nishonlashga doir qoʻshimcha choratadbirlar toʻgʻrisida"gi qaroridan keyin shaharda keng koʻlamda tayyorgarlik ishlari boshlab yuborildi.
Qator 68 ⟶ 78:
Qarshidan "Nasafiy" taxallusi bilan koʻplab olimlar, shoirlar yetishib chiqqan. Shulardan Alisher Navoiyning "Majolis unnafois" asarida tilga olingan Mavlono Soyiliy, Mavlono Mir Qarshiy, undan tashqari, Mahmud Nasafiy (musiqa va sanʼat sohasida), Qusam Shayxlar (diniy ilmlar sohasida) shuhrat qozonganlar.
Obod Joʻrakulov, Latif Erdonov. ▼
== Qarshi shevasi ==▼
Shahar aholisi oʻziga xos shevada gaplashadi. Eng sezilarli belgilaridan biri ''"chi"'' qoʻshimchasini qoʻshishdir. Masalan, adabiy tildagi ''kelardi'' Qarshi shevasida ''kelaychiydi'' yoki ''kelaychidi'' tarzida ishlatiladi.▼
* Hozirgi zamon davom feʼli ''-opti'' yoki ''-yopti'' shaklida yasaladi: ''ketopti'', ''oʻqiyopti'', ''kelopti''▼
* "qayerga", "qayoqqa" - ''"qerga"'', ''"qaqqa"'';▼
* "boramiz", "kelamiz" - ''"borouza"'', ''"kelouza"''▼
* soʻzning oxiridagi ''-k'' tovushi ''"-y"''ga aylanadi: eshik - ''eshiy'', teshik - ''teshiy'', etik - ''etiy''▼
* ''-lar'' qoʻshimchasidan oxirgi ''-r'' harfi tushib qoladi: ''ula'' (ular), ''kelila'' (kelinglar) va hk.▼
* ''-siz'' 2-shaxs koʻplik qoʻshimchasidan ham ''-z'' tushib qoladi: ''qilopsila'' (qilayapsizlar), ''ketopsilami'' (ketayapsizlarmi). Bu oʻz navbatida baʼzi tushunmovchilikka olib keladi. ''Sila nima qilopsila?'' (Sizlar nima qilayapsizlar?) jumlasi agar oʻzidan kattalarga nisbatan aytilganda, xuddi "sen"lagandek tuyuladi, aslida unday boʻlmasa ham.▼
* Fors-tojikcha baʼzi soʻzlarni qoʻllashadi: paypoq - ''jilop'', ushoq - ''norizgi'' (''нон резги'' soʻzidan), qalpoq - ''kallapoʻsh'' va hk.▼
== Tarixi ==
==== Ilk tarixi (er.av. VIII-
Qarshi shahrining tarixi eramizdan avvalgi VIII-VII asrlarga borib taqaladi. [[Yerqoʻrgʻon]]da olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida, ayni shu davrda Qarshi shahar sifatida shakllanganligi va qalin devor bilan oʻralganligi maʼlum boʻldi. Yirik savdo yoʻllariga yaqin joylashgan bu shahar [[Soʻgʻdiyona]]ning yirik shaharlaridan biriga aylandi.
Qarshi 545-539 yillarda Kir II sharqiy Eron viloyatlari va [[Markaziy Osiyo]]dagi [[Xorazm]], [[Soʻgʻdiyona]], [[Margʻiyona]] viloyatlari va sak qabilalarini oʻziga boʻysindirdi. Naxshab ham Soʻgʻdiyonaning bir qismi sifatida [[Ahamoniylar]] hukmdorligi ostiga oʻtdi.
Naxshab eramizdan avvalgi IV asrda makedoniyalik [[Iskandar]] tomonidan ishgʻol qilindi. Iskandar, [[salavkiylar]] va [[Yunon-Baqtriya]] davrida bu yerda [[ellin]] madaniyati keng tarqaldi.
▲'''Naxshab''' soʻzi ilk bor hozirgi [[Afgʻoniston]] hududidan topilgan, er.av. 328 yilda bitilgan, oromiy tilidagi hujjatda tilga olingan. Unda Xulma Bagavand hokimining Niksap (Naxshab) va Kish (Kesh, [[Shahrisabz]]) himoya devorlarini tuzatish uchun oʻz askarlarini joʻnatganligi xabar qilingan.
==== Islomgacha boʻlgan davr (er.av. II - eramizning VII asri) ====
Qator 128 ⟶ 123:
[[Shoʻrolar]] davrida Qarshi asosan qishloq xoʻjaligiga asoslangan Qashqadaryo viloyatining markaziga aylandi. Shaharda boshqa shaharlar kabi shoʻrolar arxitekturasiga oid binolar qurildi. Bir-biridan uncha farq qilmaydigan, koʻrimsiz koʻp qavatli binolar oʻzbek mahallalariga muqobil oʻlaroq koʻplab qurila boshladi. Bu esa Qarshining qadimiylik ulugʻvorlik siyogʻini yoʻqotishiga olib keldi. Ba'zi masjid-madrasalar omborxona hatto qiynoqlar qoʻllanadigan turmaxonalarga aylantirildi. "Toshturma" degan sovuq nomga ega boʻlgan bunday turmalardan biri shaharning 2700 yilligi yubileyiga qadar oʻz vazifasini bajarib keldi.
▲== Qarshi shevasi ==
▲Shahar aholisi oʻziga xos shevada gaplashadi. Eng sezilarli belgilaridan biri ''"chi"'' qoʻshimchasini qoʻshishdir. Masalan, adabiy tildagi ''kelardi'' Qarshi shevasida ''kelaychiydi'' yoki ''kelaychidi'' tarzida ishlatiladi.
▲* Hozirgi zamon davom feʼli ''-opti'' yoki ''-yopti'' shaklida yasaladi: ''ketopti'', ''oʻqiyopti'', ''kelopti''
▲* "qayerga", "qayoqqa" - ''"qerga"'', ''"qaqqa"'';
▲* "boramiz", "kelamiz" - ''"borouza"'', ''"kelouza"''
▲* soʻzning oxiridagi ''-k'' tovushi ''"-y"''ga aylanadi: eshik - ''eshiy'', teshik - ''teshiy'', etik - ''etiy''
▲* ''-lar'' qoʻshimchasidan oxirgi ''-r'' harfi tushib qoladi: ''ula'' (ular), ''kelila'' (kelinglar) va hk.
▲* ''-siz'' 2-shaxs koʻplik qoʻshimchasidan ham ''-z'' tushib qoladi: ''qilopsila'' (qilayapsizlar), ''ketopsilami'' (ketayapsizlarmi). Bu oʻz navbatida baʼzi tushunmovchilikka olib keladi. ''Sila nima qilopsila?'' (Sizlar nima qilayapsizlar?) jumlasi agar oʻzidan kattalarga nisbatan aytilganda, xuddi "sen"lagandek tuyuladi, aslida unday boʻlmasa ham.
▲* Fors-tojikcha baʼzi soʻzlarni qoʻllashadi: paypoq - ''jilop'', ushoq - ''norizgi'' (''нон резги'' soʻzidan), qalpoq - ''kallapoʻsh'' va hk.
== Osori atiqalari ==
Qator 159 ⟶ 165:
* [http://www.qashqadaryo.uz/view_sha.php?id=1 Qashqadaryo viloyat hokimligi veb sahifasi]{{Deadlink|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.fcnasaf.uz/ "Nasaf" futbol jamoasi sahifasi]
▲* Obod Joʻrakulov, Latif Erdonov.
== Manbalar ==
{{Manbalar}}
| |||