Slovakiya: Versiyalar orasidagi farq

Slovakiya – respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1992 -yil 1 sentabrda qabul qilingan (1999 -yil tuzatishlar kiritilgan). Davlat boshligʻi – prezident (2019 -yildan Zuzana Čaputová), u umumiy teng va toʻgʻri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yoʻli bilan 5 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni bir palatali parlament – Milliy kengash, ijrochi hokimiyatni hukumat amalga oshiradi.

Slovakiya hududida paleolit davrida manzilgoxlar boʻlganligi maʼlum. Mil. 3–4-asrlarda slavyanlar koʻchib kelgan va 1ming yillik oʻrtalarida yetakchi etnik guruh boʻlib qolgan. 7-asrda S ilk slavyan Samo davlati tarkibiga, 9–10-asrlarda Buyuk Moraviya davlati tarkibiga kirgan. 11-asr oʻrtalarida Slovakiyani vengerlar bosib olib, chexmorava va slovak qabilalari asosida yagona elat hosil boʻlish jarayoniga xalaqit berdilar. 13–14-asrlarda Slovakiya nemislar kuliga oʻtdi. 16-asr oʻrtalarida Sningjan.ni turklar bosib oldi, qolgan xududi 17-asr oxirida Gabsburglar monarxiyasi tarkibiga kiritildi. 1718-asr boshlarida Slovakiyada bir necha bor dehqonlar qoʻzgʻoloni (1618, 1631-32, 1648, 1660, 1711), hunarmand va shahar yoʻqsillarining norozilik chiqishlari (1606, 1609, 1626, 1632, 1640) boʻldi. Slovakiya dehqonlari Rakotsi Ferens harakatida (1703–11) qatnashdilar. 1848–49 yil Avstriya inqilobi vaqtida Slovakiya milliy harakati arboblari demokratik oʻzgarishlarni amalga oshirishni, slovak xalqining milliy teng huquqliligini talab qilib chiqdilar, ammo Vengriya hukumati bu talabni rad qildi. Avstriya-Vengriya davlati tashkil topishi (1867) bilan Vengriya tarkibida qoldi. Birinchi jahon urushi yillarida Slovakiyada chet el hukmronligiga qarshi milliy ozodlik kurashi kuchaydi. 1919 -yil 16 iyunda Preshovda Slovak Sovet respublikasi eʼlon qilindi, biroq 7 iyulda intervensiyachi qoʻshinlar tomonidan tormor etildi. Avstriya-Vengriya barbod boʻlgach, Slovakiya 1919 -yil 30 oktabrda Chexiya va Slovakiyaning yagona davlatga birlashuvi natijasida 1918 -yil tashkil topgan Chexoslovakiya davlati tarkibiga kirdi. 1938 -yil Myunxen bitimita koʻra, Slovakiyaning janubiy tumanlari Chexoslovakiyadan Vengriyaga olib berildi, qolgan hududda 1939 -yil slovak fashistlari Germaniya panohidagi "mustaqil" S davlati tashkil etilganini eʼlon qildilar. Shu yildan Slovakiyada Qarshilik koʻrsatish harakati avj oldi. 1944 -yilgi Slovakiya milliy qoʻzgʻoloni Slovakiyaning 2/3 qismigayoyildi. 1945 -yil mayda Slovakiya butunlay ozod qilindi. Slovak va chex yerlari Chexoslovak respublikasi doirasida qayta birlashtirildi. Slovakiya 1948 -yil 9 maydan Chexoslovak Xalq Demokratik Respublikasi, 1960 -yil 11 iyuldan Chexoslovak Sotsialistik Respublikasi, 1990 -yil 29 martdan Chexoslovak Federativ Respublikasi, 1990 -yil 20 apreldan 1992 -yil 31 dekabrgacha Chex va Slovak Federativ Respublikasi tarkibida boʻldi. 1992 -yil 17 iyundagi Deklaratsiyada respublika suvereniteti eʼlon qilindi. Slovakiya – 1993 -yildan BMT aʼzosi. 1992 -yil 24 yanvarda Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini tan olgan va 1993 -yil 1 yanvar dan diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayramlari – 29 avgust – Slovakiya milliy qoʻzgʻoloni kuni (1944), 1 sentabr – Konstitutsiya kuni (1992).

Demokratik Slovakiya uchun harakat – Xalq partiyasi, 1991 -yilda asos solingan; Slovakiya demokratik ittifoqi, 1995 -yil tuzilgan; Slovakiya dehqonlar partiyasi, 1990 -yil tashkil etilgan; Slovakiya ishchilari birlashmasi, siyosiy partiya sifatida 1994 -yil roʻyxatga olingan; Soʻl demokratlar partiyasi, 1991 -yil tuzilgan; Slovakiya milliy partiyasi, 1989 -yil asos solingan; Venger xristian demokratik harakati, 1990 -yil tashkil etilgan; Slovakiya xristiandemokratik ittifoqi partiyasi, 2000 -yil roʻyxatga olingan. Slovakiya Respublikasi kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, 1990 -yil asos solingan.

Asosiy gazeta va jurnallari: "Pravda" ("Haqiqat", slovak tilida chiqadigan mustaqil kundalik gazeta, 1920 -yildan), "Glas lyudu" ("Xatq ovozi", slovak tilida chiqadigan kundalik gazeta, 1954 -yildan), "Narodna obroda" ("Milliy tiklanish", slovak tilida chiqadigan kundalik gazeta, 1990 -yildan), "Rolnitske novini" ("Dehqonlar gazetasi", slovak tilida chikadigan kundalik gazeta, 1946 -yildan), "Smena" ("Oʻrinbosar", slovak tilida chiqadigan kundalik yoshlar gazeta, 1948 -yildan), "Uy so" ("Yangi soʻz", venger tilida chiqadigan kundalik gazeta, 1948 -yildan), "Beseda" ("Gurung", slovak tilida chiqadigan haftanoma, 1990 -yildan), "Vecher" ("Oqshom", slovak tilida chiqadigan kechki gazeta, 1990 -yildan). Slovakiya Respublikasi telegraf agentligi, axborot mahkamasi, 1992 -yil tuzilgan. Slovakiya radiosi 1926 -yildan, televideniyesi 1956 -yildan ishlaydi.

Slovakiya hududida Qad. Rim imoratlarining krldiklari saqlanib qolgan. Diniy inshootlar va roman uslubidagi qasrlar (Nitradagi 1200 -yilga oid avliyo Emeram bazilikasi, 12-asrga oid Skalitsadagi 2 yarusli kapellarotonda, 1228 -yilga oid Dyakovsa, 12-asrga oid Drajovsa cherkovlari, 12-asrga oid Oravskiy qasri va boshqalar) slovak meʼmorligining dastlabki obidalaridir. 14– 15-asrlarda gotika uslubi urf boʻldi (Koshitsedagi kafedral sobor, 1382– 1499; Bratislavadagi soborlar, 14–15-asrlar va boshqalar). 16-asrda Uygʻonish davri meʼmorligi tarkala boshladi (BanskaBistritsadagi ratusha, 1510; Preshov, Levoch, Bardeyov va boshqa joylardagi uyjoy binolari). 17–18-asrlarda barokko uslubi, ayniqsa, sezilarli iz krldirdi. Bratislavadagi Troitsa cherkovi (1717–35), ilk klassitsizm nishonalari boʻlgan Bosh saroy (1778–81, meʼmor M. Gefele), Koshitsedagi ratusha (1756) shu jumlaga kiradi. 18-asr oxiri va 19-asr boshlarida zamindorlarning hovlijoylari, shahar va qishloqlar qurilishida klassitsizm, 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida modern uslubi ustun boʻldi. Turar joylar va cherkovlar yogʻoch, tosh va pishik, gʻishtdan qurildi. 20-asrning 2-yarmi qurilishida zamonaviy materiallardan foydalanildi (Bratislavadagi Oliy texnika maktabi binosi, Dunay ustidagi koʻprik, "Kiyev" mehmonxonasi va boshqalar).

Slovakiya xalq musiqa ijodiyoti janrlarga boy. Ular orasida epik, sevgi, diniy va marosim qoʻshiqlari, balladalari uchraydi. Koʻshiqlar bir ovozli, 4 va 5 tovushkatorli diatonikaga asoslangan. Frishka va odzemok raqslari mashhur. Cholgʻu asboblari – fuyara, choʻpon naylari, gayda va boshqa 9–10-asrlarda professional musikaning ilk shakllari (cherkov aytimlari),15-asrdan koʻp ovozli musiqa paydo boʻldi. Milliy kompozitorlik maktabining asoschisi Ya.L. Bella "Takdir va ideal" simfonik poemasi (1878), "Temirchi Viland" operasi (1890)ni yaratdi. 20-asr boshlarida turli opera va xor jamoalari tuzildi. 1919 -yil tashkil etilgan musika maktabi 1928 -yil Musiqa va drama akademiyasiga, 1941 -yil konservatoriyaga aylantirildi. Bratislavada slovak kamer orkestri (1960), Oliy nafis sanʼat maktabi (1949) tashkil topdi. Kompozitorlar E. Suxon, A. Moyzes, dirijyorlar L.Slovak, L. Rayter, pianinochilar M. Karin, K Gavlikova, P. Toperser, skripkachilar A. Moji, T. Gashparek, xonandalar Yu. Martvon, E. Kitnarova, G. Benyachkova mashhur.

12-asrda yokulyator deb ataladigan xalq akterlari tomoshalar koʻrsatishgan. 15–16-asrlarda Brezno, BanskaShtyavnitsa va boshqa joylarda maktab dramasi paydo boʻldi. 17–18-asrlarda xalq teatri tashkil topib, unda diniy mavzudagi pyesalar qoʻyildi. Slovakiyada professional teatr sanʼatining vujudga kelishida havaskorlik toʻgaraklari muhim rol oʻynadi. 19-asrning 1-yarmida havaskorlarning drama toʻgaralari tuzila boshladi, ular U. Shekspir, F. Shiller, N. Gogol asarlarini sahnalashtirdi. 1890 -yil Martinda qurilgan Milliy uy sahnasida mahalliy mualliflardan Ya. Xalupka, Ya. Palarik, P. Gvezdoslav, Y. Tayovskiy pyesalari qoʻyildi. 1920 -yil Bratislavada birinchi slovak professional teatri barpo etildi. 20-asrning 2-yarmida Bratislava, Jilin, Koshitse, BanskaBistritsa, Preshovda yangi teatrlar ishlay boshladi. Y. Budskiy, I. Lihard, T. Rakovskiy kabi rejissyorlar, M. Kralovichova, K. Maxata, Yu. Pantik, M. Gregor kabi aktyorlar mashhur. Teatr kadrlari Bratislavadagi Oliy teatr maktabida tayyorlanadi.