Qipchoqlar: Versiyalar orasidagi farq

'''Qipchoqlar''' yoki '''Polovetslar<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>''' ([[Kiyev rusi|rus]] manbalarida — '''polovetslar''', [[Vizantiya imperiyasi|Vizantiya]] manbalarida — '''kumanlar''') — [[Turkiy xalqlar|turkiy xalqlarning]] eng yirik qabilalaridan biri; oʻzbek xalqi etnik tarkibidagi asosiy komponentlardan biri. Qipchoqlar nafaqat oʻzbek xalqi entogenezida, balki qator boshqa turkiy xalqlar — [[qozoqlar]], [[Qirgʻizlar|qirgizlar]], [[qoraqalpoqlar]], [[turkmanlar]], [[tatarlar]], [[boshqirdlar]], [[Oltoylar|oltoyliklar]] va Shim. Kavkazdagi ayrim xalqlar (noʻgʻoylar, qoʻmiqlar, qorachoylar va boshqalar) shakllanishida muhim rol oʻynagan. Q.gaQipchoqlarga xos etnik belgilar usmonli turklar, vengerlar va boshqa qator xalqlar tarkibida ham mavjud. q. [[mil]]. av. 3-asr — [[mil]]. 4-asrda Shim.-Gʻarbiy Oltoyda yashaganlar. Q.ningQipchoqlarning ilk ajdodlaridan bir qismi 6-asrda Gʻarbiy Oltoydan chiqib, hozirgi Moʻgʻuliston va Tuva yerlariga kelib oʻrnashadilar. 2-qismi esa Irtish daryosi yaqinidagi dashtlarga koʻchib oʻtib, kimaklarga tobe boʻlgan. 8—12-asrlarga kelib Q.Qipchoqlar Dashti Qipchoq choʻllarida yashagan paytlarida ularning tarkibiga til jihatdan qarindosh boʻlgan koʻplab etnik guruhlar kelib qoʻshilgan. 8—9-asrlarda Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonning siyosiy va etnik xaritasida jiddiy oʻzgarishlar yuz bergan. 10-asrning oxiri — 11-asr boshlarida gʻarbiy qipchoqlar, kimaklar Markaziy va Gʻarbiy Qozogʻiston hududidagi boshqa qabilalarni hamda Uralboʻyi va Volganing oʻrta oqimidagi turkiylashgan ugor-fin qabilalarini ham oʻzlarining tarkibiga kiritganlar. Shunday qilib, gʻarbiy qipchoqlar 11-asrda Ural va Volganing oʻrta oqimida yashovchi yirik etnosiyosiy uyushmaga aylandi. 13 —14-asrlarda Dashti Qipchoqdan koʻplab qipchoq qabila va urugʻlarining koʻchib ketishlariga qaramay qipchoqlarning asosiy qismi bu yerda qolib, Oltin Urda aholisining asosiy qismini tashkil qilgan. Ular madaniy taraqqiyoti darajasiga koʻra oʻzlarining hukmdorlari hisoblangan moʻgʻullardan yuqori darajada boʻlgan. Oltin Oʻrda xonlarining boshqaruv tizimida qipchoq-oʻguz lahjasiga asoslangan adabiy til yetakchi mavqeni egallar edi.

Q[[Tasvir:Baba 15.ningjpg|thumb|left| Qipchoq dashti [[Dnepropetrovsk]].]]Qipchoqlarning Movarounnahr madaniy mintaqalariga yalpi koʻchib kelishi Shayboniyxon davrida 16-asrda va keyinchalik 17-asrda ashtarxoniylar davrida yuz bergan. Shuningdek, Q.Qipchoqlar 16-asrning 2-yarmi — 18-asr ning boshlarida, jungʻarlarning Qozogʻistonning jan. hududlariga bostirib kirishi jarayonida ham Zarafshon vohasi va Fargʻona vodiysiga koʻchib kelganlar. Qoraqalpoqlar, qozoqlar bilan birga Q.ningQipchoqlarning Oʻrta Osiyo hududlariga kirib kelishi 2 yoʻnalishda boʻlib, ularning bir qismi Sirdaryoning yuqori oqimi boʻylab Toshkent vohasi va Mirzachoʻl zonalarida joylashgan. Q.ningQipchoqlarning ikkinchi qismi esa Oʻrta Zarafshon boʻylab ketgan. 18-asrning 20—30-yillarida Q.Qipchoqlar Shim. Fargʻonaning togʻ oldi mintaqalariga kelib oʻrnashganlar. Faqatgina maʼlum miqdordagi Q.ginaQipchoqlargina Toshkent vohasida qolgan. Bu davrda q. [[4 ta asosiy guruhga: qora qipchoq]], [[sariq qipchoq]], [[xitoy qipchoq va qulon qipchoqlarga boʻlingan]]. Ularning har biri, oʻz navbatida, mayda guruhlarga boʻlingan. Q.ningQipchoqlarning ayrim guruhlari 20-asrboshlarigacha oʻzlarining urugʻ-qabilaviy boʻlinishlarini saqlab qolganlar.

Statistik materiallardan Q.ningQipchoqlarning oʻzbek va qirgʻizlar bilan qoʻshilib ketishi 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida ancha jadal kechganligi maʼlum. Mas, agar 19-asrning 90-yillarida Fargʻona vodiysidagi Q.Qipchoqlar soni 70 ming nafarga, 1917-yilga kelib, 44 ming nafarga teng boʻlsa, 1926-yilga kelib esa ularning vodiydagi soni 33,6 ming nafarga tushib qolgan.[[Tasvir:Polovtsy.jpg|thumb|Dasht arxitikturasi "Bolbonlar" [[Lugansk]]([[Ukraina]])]]

Fargʻona Q.iningQipchoqlarining asosiy qismi Andijon uyezdida, Andijonsoy, Norin daryosining quyi qismi, Moylisuv va Qoradaryo atrofidagi qishloqlarda yashagan. Ularning maʼlum qismi Namangan uyezdi Kosonsoy, Sumsar, Chodak, Podsho-Ota, Norin, Gʻova kabi daryo va soy qavzalarida hamda Yangiariq kanali atrofidagi manzilgohlarda joylashgan. Fargʻona uyezdi hududidagi Shahonsoy va Aravonsoy, Qoʻqon uyezdidagi Soʻx va Isfara daryosi oʻzanlarida ham bir necha qipchoq qishloqlari mavjud boʻlgan.

19—20-asr boshlarida vodiy hududida yashayotgan Q.Qipchoqlar K.Sh. Shoniyozovning fikricha, 4 ta katta guruhga boʻlingan. Bular - q. [[(yoki toza qipchoqlar]]), qirgʻizqipchoqlar, xitoy-qipchoqlar va sartqipchoqlar. Oʻz navbatida, yuqorida saiab oʻtilgan qipchoq guruhlari bir qancha urugʻlarga boʻlinganlar. Qoʻgʻay, bugʻoch, kumushoy, oʻlmas, yashiq, jaydoq, puchugʻoy, elatan, boʻgʻoz, ogʻim, toz, sirmoq, yettiqashqa, qutluqsaid, cherek, koʻkmoʻyin, toʻrtaygʻir (yoki 4 ogʻayni), toʻrttoy, tovuldi, changʻroqchi, chiyal, koʻlon, oqboʻyra, qorabovur, boshqirt, tikan, qoratikan, sari-qipchoq, qoramoyun kabi urugʻlari Fargʻona vodiysida qayd etilgan.

Q.ningQipchoqlarning koʻpchiligi asta-sekin oʻtroqlashib, dehqonchilik b-p shugʻullangan. Ayrim guruhlari 20-asr boshlarigacha yarim oʻtroq holda yashab, dehqonchilik va chorvachilik bilan mashgʻul boʻlganlar. 20-asrning 1-choragida Oʻzbekiston chegarasida yashovchi Q.ningQipchoqlarning umumiy soni 127 ming kishi boʻlib, shundan 52 ming kishi Zarafshon vodiysida, 42,2 ming kishi Fargʻona vodiysida yashagan. Toshkent, Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazm vohalarida ham Q.ningQipchoqlarning ayrim guruhlari boʻlgan.