Mixayl Protodyakonov
Mixayl Mixaylovich Protodyakonov (1874-yil 4-oktabr, Orenburg, Rossiya imperiyasi — 1930-yil 5-aprel, Toshkent, Oʻzbekiston SSR) — rus va sovet konshunos olimi, professor, Oʻrta Osiyo universiteti (OʻODU) asoschilaridan biri.
Orenburg kasb-hunar maktabi direktori oilasida tugʻilgan. Dastlab Yekaterinburgda, keyin Ufada gimnaziyada tahsil olgan. 1893-yilda Sankt-Peterburg universitetining fizika-matematika fakultetining matematika boʻlimiga oʻqishga kirgan, lekin ikkinchi kursdan Sankt-Peterburg konchilik institutiga oʻqishga kirgan va uni 1899-yilda tugatgan.
1899-yilda institutni tugatgandan soʻng, M.M.Protodyakonov sotsial-demokratik targʻibotda qatnashgani va „Ishchilar sinfini ozod qilish uchun kurash ittifoqi“ ishi boʻyicha tergov olib borgani uchun hibsga olingan. 1899-yil oxirida hibsdan ozod qilingan, ammo 1904-yilgacha politsiya nazorati ostida qolgan, bu uning davlat xizmatiga kirishi yoki ilmiy ish bilan shugʻullanishi imkoniyatini istisno qilgan. 1904-yilgacha Shimoliy Kavkazdagi Tersk kon jamiyatining Sadonskiy kumush-qoʻrgʻoshin konining boshligʻi boʻlib ishlagan, u yerda konlarning ishlashiga rahbarlik qilgan va gidrotexnik inshootlar qurilishiga rahbarlik qilgan.
1904-yilda „Shimoliy Kavkazning markaziy qismidagi togʻli daryolar va ularning energiyasidan foydalanishning ba’zi xususiyatlari“ toʻgʻrisida uning birinchi jiddiy ilmiy maqolasi „Kon jurnali“ da nashr etilgan.
1904-yilda M.M.Protodyakonov professor A.M.Terpigorevga Yekaterinoslav oliy konchilik maktabining konchilik san’ati kafedrasi assistenti lavozimiga tayinlangan va bir yildan soʻng u chet elga ilmiy sayohatga joʻnagan. 1908-yilda M.M.Protodyakonov Sankt-Peterburg konchilik institutida „Togʻ jinslarining kon ta’minotigi bosimi“ mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan, shundan soʻng u shtatdan tashqari lavozimga saylangan, keyin esa 1908-yildan Yekaterinoslav oliy konchilik maktabida oddiy professor boʻlgan.
1914-yilda umurtqa pogʻonasi sil kasalligi va oyoqlarning yarim falajligi tufayli faoliyatini butunlay toʻxtatib, dastlab Qrimda, soʻngra Oʻrta Osiyoda Toshkentda davolanadi. 1918-yilda pedagogik va ilmiy faoliyatga qaytgan, Oʻrta Osiyo universitetida oʻqituvchilik qilgan, uning tashkilotchilaridan biri boʻlgan, Oʻrta Osiyoda togʻ-kon ishlarining tashkilotchisi boʻlgan va tosh bosimi, kon ta’minoti, ventilyatsiya, togʻ-kon ishlarini me’yoriga solish boʻyicha bir qator kapital asarlar nashr etgan.
1918-yildan 1923-yilgacha boʻlimni boshqargan va Oliy xoʻjalik kengashi maslahatchisi boʻlgan, 1926-yildan Geologiya qoʻmitasining Oʻrta Osiyo boʻlimida ishlagan, Oʻrta Osiyo Davlat rejalashtirish qoʻmitasi Prezidiumining a’zosi va „Sredazugol“ trestining maslahatchisi boʻlgan. 1928-yilda M.M.Protodyakonov SSSR konchilar ittifoqi muhandislik-texnika seksiyasining Oʻrta Osiyo byurosi raisi etib saylangan. Shu bilan birga, 1925-yildan boshlab u Moskva konchilik akademiyasida dars bergan.
Mixail Mixaylovich Protodyakonov rafiqasi Zoya Nikolayevna Xolmskaya, qizi Zlata va oʻgʻli Misha bilan.
1930-yilda Toshkentda vafot etgan va shahardagi Botkin qabristoniga dafn etilgan.
Oilasi tahrir
Oʻgʻli Mixail Mixaylovich Protodyakonov (Kichik Protodyakonov) ham taniqli sovet olimi, fan doktori, professor, Moskvadagi ilmiy-tadqiqot instituti direktorining oʻrinbosari boʻlgan.
Qizi, Zlata Mixaylovna Protodyakonova — geologiya-mineralogiya fanlari doktori, uzoq yillar Toshkent politexnika instituti geologiya fakultetida dars bergan, ushbu institutning mineralogiya kafedrasi mudiri boʻlgan.
Ilmiy ishlari tahrir
1908-1914-yillarda M.M.Protodyakonov „Donetsk havzasining tavsifi“ koʻp jildli kapital asarini yaratishda ishtirok etgan, unda quyidagi boʻlimlarni yozgan: „Shaxtalar va kesishmalarning choʻkishi“ va „Shaxtalar va kesishmalarning oʻrnatilishi“.
1906-yildan boshlab „Yekaterinoslav Texnik Jamiyatining eslatmalari“, „Yekaterinoslav Oliy konchilik maktabining xabarnomasi“, „Gornozavodsk varaqasi“ va „Togʻ-kon jurnali“ kabi ixtisoslashtirilgan ilmiy nashrlarda shaxta qoplamasi va tosh bosimini hisoblash boʻyicha bir qator ishlarni nashr etgan va bu orqali u konchi olim sifatida shuhrat qozongan. Yangi uslubiy usullarning birinchi asoslanishi uning „Matematikani konchilik san’atiga tadbiq etishning ba’zi urinishlari haqida“ asarida berilgan. Shuningdek, bu gʻoyalar uning 1909-yilda „Togʻ-kon jurnali“da xuddi shu nom ostida chop etilgan dissertatsiyasida oʻz ifodasini topgan. Tosh bosimining oʻziga xos nazariyasini ilgari surgan va birinchi marta togʻ jinslari bosimini hisoblash formulasini yaratgan. Umumlashtirilgan shaklda bu nazariya uning „Togʻ jinslarining kon ta’minotigi bosimi“ (1930) asarida berilgan. Protodyakonov tomonidan taklif qilingan Togʻ jinslarining mustahkamlik koeffitsienti shkalasi togʻ jinslarini burgʻulanishi, portlashi, chopilishi va boshqalar bilan baholashning birinchi haqiqiy usuli boʻlgan.
Togʻ-kon mutaxassislarining bir qator kongresslarida Protodyakonov „Togʻ jinslarining mustahkamligi toʻgʻrisida“, „Kon qazuvchining ish samaradorligi toʻgʻrisida“, „Sochiladigan jismlarning bosimi toʻgʻrisida“, „Teshiklarni burgʻilash toʻgʻrisida“ ma’ruzalari bilan chiqqan. Taniqli mutaxassis sifatida Donetsk havzasidagi konlarni portlovchi gaz va chang bilan bogʻliq holda tekshirish boʻyicha maxsus komissiya ishida ishtirok etgan.
M.M.Protodyakonovning asosiy ilmiy ishlari togʻ jinslarining bosimi, kon ishlanmalarini mahkamlash, konlarni ventilyatsiya qilish va togʻ-kon sanoatida texnik tartibga solish muammolariga bagʻishlangan. Protodyakonovning konlarni ventilyatsiya qilish sohasidagi ishlari togʻ-kon sanoatida xavfsizlik qoidalarini ishlab chiqishda ishlatilgan. Shuningdek, togʻ-kon ishlarini me’yorlashtirish metodologiyasini yaratgan va ushbu ishlar boʻyicha belgilangan qoidalar tuzilgan.